Helal ve Sağlıklı Kurban Kesimi

Transkript

1 Helal ve Sağlıklı Kurban Kesimi Yazarlar Prof. Dr. Tevhit AYENGİN 1, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali YARGI 2 ; Veteriner Hekim Fatih ÖZDEN 3 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi 2 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 3 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Kastamonu İl Müdürlüğü

2 İçindekiler Tablosu 1. Kurban İbadeti Giriş Kurbanın Tarihsel Seyri ve İslâm Geleneğinde Ele Alınış Biçimi Kurban Nedir? Kurban Kesmenin Hükmü Nedir? Kimler Kurban Kesmelidir? Kurban Ne Zaman Kesilebilir? Hangi Hayvanlar Kurban Edilebilir? Kurban Nasıl Kesilir? Kurbanın Etleri ve Ekonomik Değeri Olan Organları Nasıl Değerlendirilmeli? Kurbanı Kesmek Yerine Bedeli Verilebilir mi? Sonuç ve Öneriler KURBAN KESİMİNDE USUL KURBANDA NİYET KİMLER KURBAN KESMELİ KURBANLIK HAYVANIN ÖZELLİKLERİ KURBAN OLARAK KESİLECEK HAYVANLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ KURBAN OLARAK KESİLMESİ GEÇERLİ OLMAYAN HAYVANLAR KURBAN KESİM ZAMANI KURBANIN KESİMİ KURBANIN KESİMİNDE MUTLAKA GEREKLİ OLAN UNSURLAR Sünnet üzere kesim için ilaveler ve tavsiyeler KURBANDA VEKALET KURBAN KESTİKTEN SONRA KURBANIN ETİ ve DİĞER PARÇALARI Kurbanın yenilmesi caiz olmayan organları KURBANLIK HAYVANLAR İÇİN HAYVAN REFAHI KURBANLIK HAYVANLARIN KESİM ÖNCESİ KONTROLLERİ Kesim öncesi kontrollerde dikkat edilmesi gereken hususlar Kanuni olarak:

3 3.2. KURBANLIK HAYVAN KESİMİ Büyükbaş hayvanlarda işimizi kolaylaştıracak olan bazı zapturapt yöntemleri: Kurbanlık kesim işlemi:

4 1.Kurban İbadeti 1.1. Giriş İslâm, kişinin kendisi ve toplumuyla barışık bir hayat yaşamasını sağlamak amacıyla Allah tarafından bütün insanlığa gönderilmiş olan son ilâhî dinin adıdır. İslâm ın gönderiliş amacı, tarihsel ve sosyolojik bir gerçeklik olarak ferdî ve toplumsal hayatta var olan yanlışlıkların düzeltilmesine ilişkin önerilerde bulunmak ve muhtemel sapmaların ortaya çıkmasına engel olabilecek çözümler oluşturmaktır. Kendisiyle aynı inancı paylaşan veya paylaşmayanlarla bir arada ortak bir hayat sürdürmek durumunda olan insanın, toplumsal hayatın gerçeklerine ve gereklerine uymayan davranışları dinî ve toplumsal normlarla kontrol altına alınmaya çalışılmaktadır. Öte yandan, ferdî ve toplumsal hayata ilişkin ilâhî talepleri içeren dinin inananlarına yüklediği sorumluluklar yanında vazgeçilmez ve devredilmez kabul ettiği temel hak ve özgürlükler, bu dinin gönderiliş gayesinin ve sosyolojik ve tarihî olarak varoluşunun ifadesidir. İslâm ın gönderiliş ve varoluş amacına bu açıdan baktığımızda, onun inananlarından inançlarındaki samimiyetlerini ortaya çıkaran ve onların manevi yönünü geliştirmeyi temin eden bir takım ibadetleri talep ettiğini görmekteyiz. Bu tür taleplerin icrası bazı durumlarda bireysel boyutu aşmaktadır. Bu bağlamda konumuz olan Kurban İbadeti nin icrasındaki toplumsal yön, bireysel boyutu büyük oranda aşmakta ve böylece Müslümanların yanı sıra onlarla aynı inancı paylaşmayanları da ilgilendirebilmektedir. İbadet özgürlüğü ve başkalarını rahatsız etmeme sorumluluğu şeklinde çift yönü ve etki alanı olan bu uygulama biçiminin dengeli bir şekilde yürütülmesi toplumsal hayatın sağlıklı bir biçimde sürdürülmesinin ön şartıdır. 4

5 Bundan da öte, kurban ibadeti sadece insanları ilgilendirmemektedir. İcrası belirli özelliklere sahip hayvanları kurban etmekle gerçekleştiğinden, hayvanları ilgilendiren yönünün de etraflıca ele alınması gerekmektedir. Dolayısıyla bu noktada dikkate alınması gereken hususlardan birisi, belki de en önemlisi, kurbanlık hayvanlara iyi davranmanın dinî boyutunun irdelenmesidir. Kesim işlemi esnasında ve öncesinde alınacak önlemler, hayvanların ilave acı ve ıstırap çekmelerine ve bununla bağlantılı olarak insanların psikolojik olarak olumsuz etkilenmelerine engel olacaktır. Bu hususlarla alakalı İslâmî kaynaklarda yer alan yaklaşımı yeniden gözden geçirmek ve uygulamak dinî ve ahlâkî sorumluluğun ortadan kalkmasını sağlayacaktır. Konunun insanî hak ve sorumluluklar cephesi ve hayvanları ilgilendiren yönünün yanında yardımlaşma ve dayanışma boyutu da önem taşımaktadır. Toplum bir bütün olarak incelendiğinde, içerisinde farklı gelir düzeyine sahip insanların var olduğu görülür. Farklı gelir düzeyine sahip insanlar arasında kardeşlik ve dayanışma duygusunu geliştiren ve buna bağlı olarak sosyal dengeyi sağlayan önemli dinamiklerden biri de çeşitli şekillerde icra edilen ve sosyal dayanışmayı gerçekleştirmesi beklenen ibadetlerdir; nitekim kurban, bu amacı en iyi şekilde yerine getirebilecek ibadetlerden birisidir. Ülkemizde özellikle son yıllarda gerçekleşen hızlı nüfus artışı ve beraberinde getirdiği köyden kente göçle birlikte, büyük yerleşim alanlarındaki kurban talebinde önemli artışlar olmuştur. Talepteki bu artışın getirdiği yoğunluk, beraberinde bir takım istenmeyen ve hoş olmayan görüntülerin ve problemlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu problemlerin çözümü sosyal dayanışmada büyük bir boşluğu dolduran kurban ibadetinin özünden sapmadan ancak içinde bulunulan zaman ve mekânın gerekleri de ihmal edilmeden nasıl icra edilmesi gerektiği hususunu yeniden gözden geçirmek ve eğer varsa mevcut aksaklıkları gidermekle mümkün olacaktır. Çünkü gayesi 5

6 problemleri çözmek olan İslâm ın herhangi bir pratiğinin bizzat kendisini sosyal bir problem haline getirmek, bu dinin gönderiliş amacı ile bağdaşmaz. Kurban ibadetiyle ilgili olarak ortaya çıkan çağdaş olumsuzluklar sebebiyle her yıl kurban bayramı döneminde değişik tartışmalar gündeme taşınmaktadır. Bu tartışmalardan en fazla dikkati çekenlerden birisi, kurbanlık hayvanların kesilmeden bizzat kendisinin veya bedelinin fakirlere verilmesi noktasında yoğunlaşmaktadır. Tartışmanın çıkış noktası, kurban bayramı dönemlerinde ortaya çıkan bir takım hoş olmayan görüntüler ve kurbanın sadece fakirlerin ihtiyacını temine yönelik bir gelenek olduğu varsayımıdır. Toplumsal boyutu olan dinî pratiklerde ve sosyal olaylarda bazen belirli oranlarda problemlerin yaşanması doğal bir durumdur. Ancak uygulamada ortaya çıkan her yeni sosyal problem karşısında, söz konusu uygulamayı değiştirmek veya kaldırmak şeklinde alternatif önerilerde bulunmak, o sorunu çözmek anlamına gelmez. Çünkü hukukî çözüm önerilerinin ya da genel anlamda hukukun varlık nedeni, mevcut uygulamaları tamamen ortadan kaldırmak değil, onların bir düzen ve disiplin içerisinde icrasını kolaylaştırıcı tedbirler almaktır. Konuya kurban ibadeti açısından baktığımızda mantıkî olanın, bu uygulama için alternatif üretmek değil, uygulamadaki aksaklıkları giderici mahiyette önlemler almak ve bozuklukları disipline etmek olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Çalışmamızda bu soruları ve sorunları merkeze alarak kurban ibadetinin İslâmî geleneğe göre bazı tartışma noktalarına değinilecek ve daha sonra günümüzdeki uygulamaların dinin ve ibadetin amacıyla örtüşen veya çelişen yönlerine işaret edilecektir. Sonuçta ise, çözüme yönelik önerilerde bulunulacaktır. 6

7 1.2. Kurbanın Tarihsel Seyri ve İslâm Geleneğinde Ele Alınış Biçimi Tarih boyunca bütün ilâhî dinlerde, yaratıcının emrini yerine getirmek veya bahşettiği nimetlere duyulan memnuniyeti ifade etmek amacıyla farklı biçim ve içerikler de olsa kurban geleneğinin varolduğu bir gerçektir 4. Kur ân da kurban takdim etmenin Hz. Âdem in oğulları tarafından uygulandığına 5 ve Hz. İbrahim e oğlunun yerine kurban edilmesi amacıyla Allah tarafından bir koç gönderildiğine 6 işaret eden ayetler bulunmaktadır. Hz. Peygamber de, kurban amacıyla hayvan kesme geleneğinin Hz. İbrahim le yeniden inşa edildiğine vurgu yapmaktadır 7. Böylece Hz. İbrahim sahip olduğu kulluk bilinci ve oğlunun da desteği ile 8 kurban geleneğini yeniden inşa etmiş ve Allah ın emrine mutlak itaat imtihanından başarıyla çıkmıştır. Daha sonra bu gelenek, İslâm öncesi Arap toplumunda zayıf da olsa çocukların, köle ve esirlerin putlara kurban edilmesi şeklinde uygulanmış ve Hz. Peygamber le birlikte cinayet, şirk, israf, hayvana eziyet ve çevre kirliliği gibi olumsuz unsurlardan temizlenerek aslına uygun olarak icra edilmeye başlamıştır 9. Özünde Allah a şükür ve yakınlaşma (kurbet) olan kurban ibadeti, Hz. Peygamber'in Medine ye hicretinin ikinci yılında (miladi 624) meşru kılınmış ve o yıldan zamanımıza kadar Müslümanlar bu uygulamayı devam ettirmiştir. Hz. Peygamber'in, bu yıldan itibaren ölümüne kadar kurban kestiği veya kestirdiği rivayet edilmektedir 10. O tarihten 4 Kurban geleneğinin farklı din ve inanç biçimlerindeki tarihsel seyri hakkında geniş bilgi için bkz. Güç, Ahmet, Çeşitli Dinlerde ve İslâm da Kurban, Düşünce Kitabevi Yay., Bursa 2003; Özkan, A. Rafet, Dinlerde Kurban Kültü, Akçağ Yay., Ankara 2003; Sezen, Yümni, Antropolojiden Psikanalize Kurban ve Din, İz Yay., İstanbul Mâide, 5/27. 6 Sâffât, 37/ İbn Mâce, essünen, Çağrı Yay., İstanbul 1992, 2. baskı, Edâhî, 3. 8 Sâffât, 37/ Bardakoğlu, Ali, Kurban, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2002, XXVI, Tirmizî, es-sünen, Çağrı Yay., İstanbul 1992, 2. baskı, Edâhî, 11. 7

8 günümüze kadar bütün Müslümanlar kurban ibadetine her zaman büyük önem vermişler ve onu İslâmiyet in ayrılmaz bir parçası ve Müslümanlığın bir sembolü olarak kabul etmişlerdir. Kur'ân'da kurban, Hac ibadeti esnasında kesilmesi istenen kurbanlar çerçevesinde ele alınmıştır. Bu ayetler, İslâmiyet ten önceki topluluklara da kurbanın emredildiği, Allah'ın ismi anılarak kesilmesi gerektiği, kurban etlerinin kesenlerce yenilebileceği gibi ihtiyaç sahiplerine de yedirilebileceği ve kurban kesmedeki asıl amacın et üretmek veya kan akıtmak değil aksine Allah'ın hoşnutluğuna ulaştıracak iyi niyete sahip olmak olduğu noktalarına yoğunlaşmıştır 11. Kurban edilmesi uygun olan hayvanların cinsleri, yaşları, kurbanın geçerliliğini engelleyen kusurlar, kesim zamanı, kesimde dikkat edilecek hususlar gibi uygulamaya ilişkin düzenlemeler ise, Hz. Peygamber tarafından açıklanmış ve uygulanmıştır. Müslüman bilginlerin büyük tartışmalar sonucu oluşturdukları klasik fıkıh doktrininde de kurban ibadeti çeşitli yönleri ile ele alınmış ve tartışılmıştır. Tartışmaların özellikle şu noktalarda yoğunlaştığını görmekteyiz: a. Tanımı ve hükmü, b. Kurban kesmesi gerekenler ve kesme vakti, c. Kurbanlık hayvanların özellikleri (cinsleri, yaşları, sağlık ve bedensel açıdan nitelikleri) ve kesim işlemi, d. Etinin taksimi ve eti dışındaki organları hakkındaki işlemler. Kurban ibadeti fıkıh kaynaklarında genellikle bu başlıklar altında tartışılmakta, görüşler ayet, hadis ve sahabe uygulamaları ile desteklenmektedir. Kaynaklardaki bu bilgiler İslâm âlimleri tarafından yaşamış oldukları dönemin sosyal ve kültürel gerçekleri ve birikimi ile desteklenerek önemli ve zengin bir birikim meydana getirilmiştir. Bu değerli birikimi yok saymak mümkün değildir. Dolayısıyla bu konuda yorum yaparken öncelikli olarak bu bilgilerden yola çıkmak ve böylece 11 Hac, 22/

9 İslâm ın geçmişi ile geleceği arasında köprü oluşturmak gerekmektedir Kurban Nedir? Türkçe mizde kurban şeklinde kullanılan ve sözlükte insanı Allah a yaklaştıran şey anlamına gelen 12 bu kelimeyle, Allah rızası için belirli özellikleri taşıyan hayvanların boğazlanması kastedilmektedir 13. Kurban kelimesi genel anlamı itibariyle, değişik zamanlarda veya farklı sebeplerle, özel anlamı açısından da Kurban Bayramı günlerinde boğazlanan hayvanları ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bazen bu kelimenin başına akîka veya nezir (adak) gibi sıfatlar getirmek suretiyle bunların kurban bayramı günlerinde icra edilen kurbandan farklı olduğuna işaret edilmektedir. Kurban kelimesi Kur'ân da iki yerde geçmekte ve buralarda genel anlamıyla bağlantılı olarak, Allah a yaklaştıran şey kastedilmektedir 14. Yaratıcıya kulluğun bir göstergesi olarak boğazlanan hayvanların kesim biçimlerini, bu kesimlerin vakitlerini ve hac ibadetiyle bağlantısını ifade etmek için İslâmî kaynaklarda; zebh 15, nahr 16, kurbân 17, udhiyye 18, hedy 19 ve mensek 20 kavramları 12 İbn Manzûr, Lisânu l-arab, Karube maddesi, Dâru s-sadr, Beyrût 1994, 3. baskı, I, 662 vd. 13 Mollâ Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz, ed-dürerü'l-hükkâm fî Şerhi Güreri'l-Ahkâm, elmatbaatu'ş-şirketü's-sehâfiyyetü'l-osmâniyye, yy (hicrî), 2. baskı, I, 265; Zuhaylî, Vehbe, elfıkhu'l-islâmî ve Edilletuhu, Dâru'l-Fikr, Dımeşk 1989, 3. baskı, III, Âl-i İmrân, 3/183; Mâide, 5/27. Bu ayetlerde kurban Allah a yakınlığın işareti olarak takdim edilen bir varlık olduğunu ve Allah ın bunu kabul ettiğini veya yakınlığın göstergesi olarak etmesi gerektiğini anlatmak için kullanılmaktadır. Mâide, 5/27 de Hz. Adem in iki oğlunun kurban takdim ettiği, birinden kurbanın kabul edildiğini diğerinden ise kabul edilmediğine işaret edilirken, Âl-i İmrân, 3/183 de, bize ateşin yediği bir kurban getirmedikçe hiçbir elçiye inanmayalım ifadesiyle inkarcıların Peygamberin getirdiği şeylerin gerçekliğini kurbanın kabulüyle ilişkilendirdiklerine değinilmektedir. 15 Kur'ân da insan veya hayvanı boğazlama yoluyla öldürme veya kurban etme karşılığında genelde zebh kökünden türetilen kelimeler kullanılmaktadır. (Bk. Bakara, 2/49, 67, 71; Mâide, 5/3; İbrâhim, 14/6; Neml, 27/21; Kasas, 28/4; Sâffât, 37/102, 107.) 16 Nahr, kelime anlamı itibariyle boyun damarlarını kesmek demek olup, kurban edilirken deveyi boğazlamayı ifade etmek için kullanılmaktadır. (Bk. İbn Manzûr, Nehara maddesi, V, ; Kevser, 108/2.) Bazı hadislerde ineği kesme anlamında nahr mastarından türetilen kelimelerin kullanıldığı görülmektedir. (Mesela bk. Müslim, el-câmiu s-sahîh, nşr: Muhammed Fuad Abdulbâkî, Çağrı Yay., İstanbul 1992, 2. baskı, Hac, 357; 358; Nesâî, essünen, Çağrı Yay., İstanbul 1992, 2. baskı, Dahâyâ, 3) 17 Kur'ân da kurbân kelimesi, sözlük anlamına uygun olarak Allah a yaklaştıran şey anlamında 9

10 kullanılmaktadır. Bunlardan udhiyye kelimesi Hz. Peygamber tarafından kurban bayramı günlerinde boğazlanan hayvanları ifade etmek amacıyla ağırlıklı olarak kullanılmıştır. Biz de bu çalışmada kurban kelimesini bu anlamda kullanacağız. Kurbanla ilgili yapılan tanımlamalarda şu hususlar ön plana çıkarılmaktadır: Kurban, a. Belirli günlere (bayram) özgü bir ibadettir, b. Belirli cins ve nitelikteki hayvanları boğazlamakla icra edilir, c. Allah a itaatin göstergesidir, d. Geçerliliği için niyet şarttır. Bu özellikler dikkate alınarak kurban şu şekilde tanımlanmaktadır: Kurban bayramı günlerinde Allah a yakınlaşma (kurbiyet) maksadıyla belirli niteliklere sahip olan belirli hayvanları boğazlamaktır Kurban Kesmenin Hükmü Nedir? Kurban kesmenin dinî hükmü konusunda, birisi vacib 21 diğeri müekked sünnet 22 olmak üzere iki temel görüş bulunmaktadır. Vacib kullanılmaktadır. (Bk. Âl-i İmrân, 3/183; Mâide, 5/27; Ahkâf, 46/28.) 18 Bu kelime ve türevleri Kur'ân da kurbân anlamında geçmemekle birlikte, hadis ve fıkıh kitaplarında bölüm başlığı şeklinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Adı geçen kitaplardaki bu kullanım, muhtemelen, diğer zamanlarda veya farklı amaçlarla ifa edilen kurbanlardan farklılığını göstermek içindir. İslâm ın indiği bölgede kurban edilen hayvanların, kesildikleri zaman ve kesiliş amacıyla bağlantılı olarak isimlendirilmeleri yaygın bir durumdu. O dönemdeki kurban uygulamaları için bk. Ahmet Güç, Udhiye kelimesinin anlamı ve aynı kökten gelen diğer kelimeler için bk. İbn Manzûr, Dahâ maddesi, XIV, Hac ibadetiyle bağlantılı olarak kullanılan bu kelime, hac ibadeti için Kâbe yi ziyarete gidenlerin Allah rızası için oraya sevk ettikleri kurbanlık hayvanları ifade etmektedir. (Bk. Bakara, 2/196; Mâide, 5/2, 96, 97; Fetih, 48/25.) 20 Hac, 22/ Rabîa, en-nehâî, el-evzâî, Ebû Hanîfe, Leys, Mâlikilerden bazıları, İmâm Muhammed, İmâm Züfer, Hasan b. Ziyâd ve iki rivayetten birisine göre Ebû Yûsuf un kurban kesmenin vacib bir ibadet olduğu görüşünü benimsediği söylenmektedir. (Bk. Kâsânî, Alaaddin Ebû Bekr b. Mes'ûd, Bedâiu's-Senâi fî Tertîbi'ş-Şerâi, Mektebetü'l-İlmiye, Beyrût ts., V, 62; Nevevî, Şerhü Sahîhî Müslim, Dâru l-kütübi l-ilmiye, Beyrût ts, XIII, 110; İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah, elmuğnî, Dâru l-kütübi l-arabiyye, Kâhire ts., VIII, 617; Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Neylü l-evtâr Şerhü Münteka l-ahbâr, Dâru l-fikr, Beyrût ts., V, 198.) 22 Ebû Bekir, Ömer, Ebû Mes ûd el-ensârî, Saîd b. Müseyyeb, Alkame, el-esved, Ata, İmâm Mâlik, İmâm Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, iki rivayetten birisine göre Ebû Yûsuf, İshâk, Ebû Sevr, el-müzenî, İbnü l-menzûr ve Dâvud un kurban kesmenin sünnet bir ibadet olduğu görüşünü benimsedikleri 10

11 olduğu görüşünün Ebû Hanife ye aidiyeti konusunda ittifak bulunmakta, diğer Hanefi Mezhebi ne mensup âlimlerden vacib veya sünnet olduğu şeklinde iki farklı görüş aktarılmaktadır 23. Şâfiî ve Mâlikî ve Hanbelîler deki yaygın kanaate göre ise kurban kesmek müekked sünnettir 24. Hanefi fıkıh kitaplarında, kurban kesmenin vacib veya sünnet olduğunu savunanların metodolojik gerekçeleri tartışılırken vaciplik görüşünün gerekçelerine ağırlık verilmesi, mezhepte vaciplik görüşünün ağır bastığını ve hatta tercih edildiğini göstermektedir. Her iki görüşü savunanlar, düşüncelerini naklî ve aklî bir takım delillerle güçlendirmektedirler. Kurban kesmenin sünnet olduğunu savunanların kullandıkları delillerden bazıları şunlardır 25 : a. Kurban vacib olsaydı, seferî olanlar da bununla sorumlu olurlardı. Hâlbuki seferî olanları kapsamadığı ittifakla kabul edilmektedir. Zekât ve fıtır sadakası gibi malî sorumlulukların seferî olanlardan düşmemesine karşın, kurban sorumluğunun düşmesi bunun vacib oluşunu engellemektedir. b. Üç şey bana farz kılındı, size değil: Vitir namazı, kuşluk namazı ve kurban ve Üç şey bana farz kılındı. Onlar sizin için sünnettir hadisleri 26. c. Sizden kim kurban kesmek isterse, hayvanı kesmeden önce yününden ve tırnağından hiçbir şeyi almasın 27 söylenmektedir. (Bk. Kâsânî, V, 62; Nevevî, XIII, 110; İbn Kudâme, VIII, 617; Şevkânî, V, 198.) 23 Hanefi mezhebi imamlarının kurbanın dinî hükmü konusundaki görüşleri için bk. Merğînânî, Burhâneddin Ebû'l-Hasan Ali b. Ebî Bekr, el-hidâye Şerhü Bidâyeti'l-Mübtedî, Kahraman Yay., İstanbul 1986, I, 70; Kâsânî, V, 62; Mollâ Hüsrev, I, 267; Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim, Mülteka, Salâh Bilici Kitabevi, İstanbul ts., Diğer yandan İbn Rüşd, İmam Mâlik den de kurban kesmenin vacib olduğu yönünde bir görüşün var olduğunu söylemektedir. (Bk. İbn Rüşd, Ebû lvelîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü l-müctehid ve Nihâyetü lmuktesid, Kahraman Yay., İstanbul 1985, I, 348. Ayrıca bk. İbn Kudâme, VIII, 617.) 25 Görüşlerin dayanakları için bk. İbn Kudâme, VIII, 617 vd; Merğînânî, IV, 70; Kâsânî, V, 62; Şevkânî, V, 198; Bardakoğlu, Kurban, (DİA), XXVI, 437. Kurban ibadetinin dinî hükmü konusunda dayanak olarak kullanılan deliller ve bu delillerin değerlendirilmesi hususunda geniş bilgi için bk. Çalış, Halit, Kurbanın Dinî Hükmü ve Fert ya da Aile Adına Kesilmesi Tartışmaları İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sy. 3, Konya 2004, s Hadislerin farklı lafızlarla rivayetleri için bk. Abdurrezzâk b. Hemmâm, el-musannef, el- Mektebetü l-islâmî, Beyrût 1403, 2. baskı, III, 5; Ahmed b. Hanbel, Müsned, Çağrı Yay., İstanbul 1992, 2. baskı, I, Müslim, Edâhî, 39; İbn Mâce, Edâhî, 11; Nesâî, Dahâyâ, 1. 11

12 hadisinde, kesmek isterse ifadesi, kurbanın iradeye (isteğe) bağlı bir ibadet olduğunu göstermektedir. d. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer kendi halifelik dönemlerinde bir veya iki yıl kurban kesmemişlerdir. e. Ebû Mes ûd Ukbe b. Amr el-bedrî adlı sahabinin, bin koyunu olmasına rağmen komşuları kurban kesmenin vacib olduğunu düşünürler endişesiyle kurban kesmemiş olması. Kurban kesmenin dinî hükmünün vacib olduğunu savunanların kullanmış oldukları delillerden bazıları ise şunlardır 28 : صل a. Kevser Sûresi nin ikinci ayetinde geçmekte olan emri (bayram) namazını kıl, انحر emri ise kurban kes anlamına gelir. Ayette mutlak emir sigası kullanılmıştır ve bu tür emirler vücûb ifade ederler. b. Kurban kesiniz. Çünkü o, atanız İbrahim in sünnetidir 29 hadisinde mutlak emir sigası kullanılmıştır. Amelî konulardaki bu tür emirler vücûb ifade ederler. c. Her bir aile için her yıl kurban ve atîre 30 vardır hadisi. d. Kim imkânı olduğu halde kurban kesmezse, bizim mescidimize yaklaşmasın 31 hadisindeki tehdit, ancak bir vacibin terki durumunda söz konusu olabilir. e. Seferî olanlara vacib olmaması, kurbanın vacib olmadığını göstermez. Çünkü Cuma namazı farz bir ibadet olmasına rağmen, seferî olanlardan farziyet düşmektedir. f. Bayram namazından önce kurbanını kesenler iade etsinler, kesmeyenler bismillah diyerek kessinler 32 hadisindeki kurban kesme emri ve namazdan önce kesenlerden iade etmelerinin istenmesi, bu ibadetin vacib olduğunu göstermektedir. 28 Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-râzî, Ahkâmu lkur ân, nşr: Muhammed Sâdık Kamhâvî, Dâru İhyâi t-turâsi l-arabî, Beyrût 1985, V, ; Merğînânî, IV, 70; Kâsânî, V, 62; İbn Hümâm, Kemalüddîn Muhammed b. Abdülvâhid, Şerhü Fethü l-kadîr, Dâru l-fikr, Beyrût ts., 2. baskı, IX, 507; Şevkânî, V, ; Bardakoğlu, Kurban, (DİA), XXVI, İbn Mâce, Edâhî, Atîre, cahiliye döneminde ve İslâm ın ilk yıllarında Recep ayının ilk on gününde kesilmekte olan kurban anlamına gelmektedir. Daha sonra bu kurbanın kesilmesi Hz. Peygamber tarafından yasaklanmıştır. Buhârî, el-câmiu s-sahîh, Çağrı Yay., İstanbul 1992, 2. baskı, Akîka, 3, 4; Müslim, Edâhî, 38; Ebû Dâvud, es-sünen, Çağrı Yay., İstanbul 1992, 2. baskı, Dahâyâ, 1. Geniş bilgi için bk. Ünal, Halit, Atîre, DİA, İstanbul 1991, IV, Ahmed b. Hanbel, II, 321; İbn Mâce, Edâhî, Buhârî, Edâhî, 4, 12; Müslim, Edâhî, 1-16; Ebû Dâvud, Dahâyâ, 3; Tirmizî, Edâhî, 12; Nesâî, Dahâyâ, 17; İbn Mâce, Edâhî,

13 Görüldüğü gibi kurban ibadetinin dinî hükmü, üzerinde oldukça yoğun tartışmaların yaşandığı hususlardan birisi olmuş ve her görüş sahibi bir takım naklî ve aklî delillerle görüşlerinin tutarlılığını ispat etmeye çalışmıştır. Bu konudaki ihtilafın en önemli gerekçesi, hükmünün kendisinden doğrudan çıkarılabileceği ve Müslümanların üzerinde anlaşmalarına sebep olabilecek manaya delaleti açık ve kesin bir ayetin bulunmamasıdır. İslâm âlimleri bu hükmü, Hz. Peygamber in konuya ilişkin hadislerinden ve uygulamalarından yola çıkarak belirlemeye çalışmışlardır. Bu hadisler ve uygulamaların yorumu ve metodolojik sonuçları görüş ayrılıklarının temelini oluşturmaktadır. Dolayısıyla Müslümanlar, bu uygulamanın dinî bir emir olduğu noktasında görüş birliği içerisinde olsalar da 33, bu emrin bağlayıcılık derecesi konusunda farklı düşünmüşlerdir Kimler Kurban Kesmelidir? Bir yerleşim alanında ikamet eden 35 âkil-bâliğ, hür 36 ve zengin Müslümanların 37 kurban kesmeleri dinî bir görevdir 38. Dolayısıyla bu şartları taşımayanların kurban kesme zorunluluğu bulunmamaktadır. Yolculuğun ve sonrasında geçici bir süre ikamet yerinden uzak olmanın kurban kesme sorumluluğunu ortadan kaldırmasının gerekçesi, kişinin kurbanlık hayvanı temin etmede ve kestikten sonra 33 İbn Kudâme, VIII, 617. Şevkânî, kurban kesmenin hükmünün vacib veya müekked sünnet olduğunu söyleyenlerin dayanakları ve bunların kaynaklık değeri konusuna geniş yer vermekte ve şu noktaları önemle vurgulamaktadır: Bu konuda delil olarak kullanılan hadisler, kurban kesmenin meşruiyetini ve ayrıca bu meşruiyet hususunda ihtilaf olmadığını göstermektedir. (Şevkânî, V, 196) ve Onun İslâm Dini nin hükümlerinden (şerâii d-din) birisi olduğu konusunda görüş ayrılığı yoktur. (Şevkânî, V, 198). 34 Kurbanın hükmüne esas olan deliller için bk. Buhârî, Edâhî, 1; Müslim, Edâhî, 4; Ebû Dâvud, Dahâyâ, 3, 5; İbn Mâce, Edâhî, 2, 11, 12; Merğînânî, IV, Kurban kesmemek için yolcuğa çıkanlar bu sorumluluktan kurtulamaz. Hukukî konularda şekilci davranmak yadsınamazsa da ibadetlerde vicdanî sorumluluğun esas olduğunun dikkate almak gerekir. 36 Hür olmayanların malî sorumluluklarının olamayacağı açıktır. (Bk. Merğînânî, IV, 71; Kâsânî, V, 63.) 37 Kurbanın vücubiyeti için Müslüman olmanın şart kılınması, kurbanı bedeli verilmek suretiyle yerine getirilebilecek tasadduklardan ayırmaktadır. Kurbanda kurbiyetin esas oluşu bunun bu günlerde sadece Müslümanlara has bir ibadet olduğunun işareti olarak değerlendirilmektedir. 38 Kurban kesmekle sorumlu olanlar hakkında geniş bilgi için bk. Kâsânî, V, 63-64; Halebî, 419; Mollâ Hüsrev, I,

14 etini nakilde güçlük çekmesinin genel bir durum olmasıdır. İçtihatlarda, genel durumun dikkate alınması ise hukukî bir zorunluluktur. Kurban kesme sorumluluğunda temel şart olarak kabul edilen zenginliğin ölçüsü, normal hayat standartlarının üstünde bir maddî güce sahip olmaktır. Diğer bir ifade ile bu standartların üstünde bir refah payına sahip olan Müslümanların kurban kesmeleri dinî bir görev olarak kabul edilmiştir 39. Bu sebeple, fıtır sadakasıyla sorumlu olanların, kurban ibadetini yerine getirmeleri gerekmektedir. İslâm âlimlerinin çoğuna göre kurbanla sorumlu olmada, âkil-bâliğ olmak şarttır. Dolayısıyla aklî ve bedensel olgunluğa ulaşmamış zengin çocuklar ile hukukî ve dinî sorumluluk taşımayan zengin deli ve akıl hastalarının kurban kesme sorumlulukları bulunmamaktadır 40. Çünkü kurban kesmek bir ibadettir ve ancak aklî ve bedensel olgunluğa ulaşmış kimseler ibadetlerle sorumludurlar Kurban Ne Zaman Kesilebilir? Kurban, icra edildiği vakte izafe edilen bir ibadettir 41. Bu ibadetle sorumlu olmanın gerekçesi kurban kesmeyi gerektiren şartları bu vakit 42 içerisinde taşımaktır. Dolayısıyla geçerli sayılabilmesi için belirli bir vakit içerisinde yerine getirilmesi gerekmektedir. 39 Mollâ Hüsrev, I, 265. Zenginliğin ölçüsü asli ihtiyaçlarından başka artıcı olsun olmasın nisap miktarı mala sahip olmaktır. Hanefilere göre nisap miktarı, ikiyüz dirhem gümüş (585 gram) veya yirmi miskâl (85 gram) altın yada bu miktarlara karşılık gelen maldır. Asli ihtiyaçlar arasında; ev, ev eşyası, elbise, hizmetçi, binek hayvanı, meslekte kullanılan aletler ve zorunlu ihtiyaçlar sayılabilir. (Kâsânî, V, 64.) 40 Merğînânî, IV, 71; Mollâ Hüsrev, I, Kâsânî, V, 65; İbn Hümâm, IX, 510; İbn Âbidîn, Muhammed Emîn, Hâşiyetü Dürerü lmuhtâr, Kahraman Yay., İstanbul 1984, VI, Vakit, kurban kesmenin vacib veya sünnet olmasının sebebidir. Sebep tekrarlanınca sorumluluk da kendiliğinden tekrarlanmış olur. (Bk. Mehmed Zihni, Nimet-i İslâm, Salâh Bilici Kitabevi Yay., İstanbul 1979, 601.) Fıkıh Usulü nde sebep, Şâri in, varlığını hükmün varlığı, yokluğunu da hükmün yokluğu için alamet kıldığı durum olarak tanımlanmaktadır. (Bk. Şaban, Zekiyyüddîn, İslâm Hukuk İlminin Esasları, trc. İbrahim Kâfi Dönmez, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2000, 4. baskı, 261.) 14

15 Kurban Bayramı nın birinci günü bayram namazından sonra kurban kesilmeye başlanabilir ve üçüncü günü güneş batana kadar devam eder 43. Bu zaman dilimi içerisinde belirli özellikleri taşıyan hayvanların kesilmesiyle kurban sorumluluğu yerine getirilmiş olur. Çünkü kurban ibadeti ile sorumlu olmada ölçü, bayram günlerindeki ekonomik durum esas alınarak belirlenmiştir Hangi Hayvanlar Kurban Edilebilir? İslâm a göre eti yenebilen bütün hayvan türleri kurban olmaya elverişli değildir. Kurban olabilecek hayvanlar deve, sığır, manda, koyun ve keçi ile sınırlandırılmıştır. Ayrıca adı geçen hayvanların belirli yaşlarda olmaları şarttır. Örneğin deve beş, sığır ve manda iki, koyun ve keçi bir yaşını doldurmuş olmalıdır. Altı ayını doldurmuş olup semizlik ve görünüşte bir yaşındakilerden farksız olan kuzular da kurban edilebilirler 45. Kurbanın geçerlilik şartı olan kurbanlık hayvanlardaki yaş sınırı Hz. Peygamber tarafından açıklanmıştır. İlgili hayvanların yaşlarındaki bu belirlemeler dikkatlice incelendiği ve çok yönlü düşünüldüğünde ekonomik verimlilik ve estetik açısından önemli sonuçlara ulaşmak mümkündür. Kurbanlık hayvanlar bu dönemlerinde et kalitesi ve verimi açısından olgunluğa ulaştıklarından, kesimden ötürü emek ve ekonomik değer kaybı söz konusu olmayacaktır. Bu hayvanların semiz olmalarının istenmesi ve belirli kusurların bulunmamasının emredilmesi İslâm'ın ekonomiye ve estetiğe verdiği önem şeklinde değerlendirilebilir. 43 Kurbanın bayram namazından önce kesilemeyeceği hususunda ittifak olmasına karşın, en son ne zaman kesilebileceği konusu tartışmalıdır. Kurban bayramının ilk üç gününde kurban kesilebilir hükmü Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerinin görüşüdür. Şâfiîlere göre bayramın dört gününde de kurban kesilebilir. Merğînânî, IV, 73; İbn Rüşd, I, Mollâ Hüsrev, I, Merğînânî, IV, 71; Mollâ Hüsrev, I,

16 Hz. Peygamber, kurban edilecek hayvanlarda kusur veya sağlık problemi sayılabilecek bedensel özellikleri şu hadisinde topluca ifade etmektedir: Kurbanlık hayvanda şu dört kusur bulunmamalıdır: Belirgin şekilde herhangi bir gözdeki körlük, herhangi bir ayaktaki topallık, hastalık ve iliği yok denecek derecede zayıflık 46. Hadiste belirginlik ب(ين) dört kusur için de sıfat olarak kullanılmıştır. Hadiste geçmekte olan bu dört özellikten ilk ikisi hayvanın fiziki özelliklerine, üçüncüsü sağlık durumuna, sonuncusu ise her iki yön ile ilgili hususlara dikkatleri yoğunlaştırmaktadır. İslâm bilginlerinin tümü bu dört kusurun kurban olmaya engel olması için ileri derecede belirgin olmasını şart koşmuşlardır 47. Yine aynı şekilde bu kusurların hadiste geçenlerden alt seviyede bulunması durumunda kurban olmaya engel teşkil etmediğinde görüş birliği içerisindedirler 48. Yukarıda sözü edilen dört kusurun daha ileri düzeyde, mesela iki gözü kör veya ayağı kesik olması durumunda kurbanın geçerliliğine engel olacağı hususunda da görüş birliği bulunmaktadır. Yine kurbanlık hayvanın sağlık yönü ile ilgisi olmayan, ancak dış görünüşünü ilgilendiren hususları anlatan ve Hz. Ali'nin rivayet ettiği Hz. Peygamber kurbanlık hayvanın göz ve kulağında kusur olupolmadığını araştırmamızı ve kulağı önden, yandan, ortadan boylamasına kesik ve kulağı delik olanları kurban etmememizi emretti 49 şeklindeki hadisten yola çıkan İslâm bilginlerinin bir takım kusurların bulunmamasını kurbanın geçerliliği için şart koşmaları, 46 Ebû Dâvud, Dahâyâ, 5; Tirmizî, Edâhî, 5; İbn Mâce, Edâhi, 8; Nesâî, Dahâyâ, 5-7; Mâlik b. Enes, el-muvatta, Çağrı Yay., İstanbul 1992, 2. baskı. Dahâyâ, Kurbanlık hayvanın, kurban sayılabilmesini engelleyen durumlar hakkında geniş bilgi için bk. Merğînânî, IV, 74-75; İbn Rüşd, I, ; Halebî, 421; Mollâ Hüsrev, I, İbn Rüşd, I, Ebû Dâvud, Dahâyâ, 5; Tirmizî, Edâhî, 6; Nesâî, Dahâyâ, 8-11; İbn Mâce, Edâhî, 8; Ahmed b. Hanbel, I, 80, 108,

17 bizler için açık kapı bırakmakta, bu yönde yapılacak yeni düzenlemelere sonrakileri özendirmektedir. Kurbanlık hayvanın sağlık durumuna dikkat çekilmesi, insan ve çevre sağlığına zararlı olduğu bilimsel verilerle ispatlanmış gözlemlenebilen veya gözlemlenemeyen bütün hastalıkların kurbana engel olacağını göstermektedir. Aslında insan ve çevre sağlığı ile ilgili konularda metinsel bir dayanak aramanın fazlaca bir mantığı da yoktur. İbn Rüşd ün de belirttiği gibi, bu nasslarla bizim dikkatimize sunulmak istenilen, en basitini göstererek daha kapsamlısından kaçınmayı sağlamak tır 50. Bütün ibadetlerde olduğu gibi kurban ibadetinde de gönül rahatlığı ve huzuru ön planda tutulmaktadır. Dolayısıyla sorumluluğun en iyi ve mükemmel bir biçimde yerine getirilmesi özendirilmeli ve ibadetin insan üzerindeki psikolojik etkisi ön planda tutulmalıdır. Kurbanlık hayvanın boynuz ve kulağındaki noksanlık içime sinmiyor diyen bir kimseye Hz. Peygamber in verdiği: İçine sinmeyen şeyi terk et, ama başkasına haram kılma! şeklindeki cevap 51 bir yönü ile kurban kesenlere yüklenen bireysel sorumluluk olarak değerlendirilebilir Kurban Nasıl Kesilir? Kurban belirli nitelikleri taşıyan hayvanları kurban bayramı günlerinde kesmekten ibaret bir ibadet olduğuna göre, doğal olarak kesim işleminin nasıl gerçekleşeceği sorusu karşımıza çıkmaktadır. Asıl amaç Allah'ın hoşnutluğunu kazanmak olsa da, bu yakınlaşma hayvanı kesme eylemi ile gerçekleşmektedir. Dolayısıyla kesim işleminin kimin tarafından ve nasıl yapılacağı, kesim öncesinde ve esnasında nelere dikkat edilmesi gerektiği konusu özel bir önem taşımaktadır. 50 İbn Rüşd, I, Nesâî, Dahâyâ, 6. 17

18 Allah her hususta iyi davranmayı (ihsânı) emretti. (...) Hayvanı keserken kesimi güzellikle yapın. Bıçağı iyice keskinleştirip hayvanı rahatlatın 52 hadisinin de işaret ettiği gibi bu eylemin en iyi şekilde ve hayvana acı çektirmeden yerine getirilmesi esastır. Fıkıh doktrininde hayvanı kesim yerine güzellikle, iyi davranarak getirmekle başlayan ve en güzel şekilde kesmekle son bulan düzenlemelerin varlığı, kurban kesme işinde hoş olmayan görüntülerden kaçınmanın hem İslâm ahlâkının, hem de İslâm estetiğinin gereklerinden birisi olduğunu göstermektedir. Kurbanlık hayvana acı çektirmeden ve kafası kıbleye gelecek şekilde yere yatırdıktan sonra, kurban kesmenin amacını hatırlatan dua ve tekbirlerle kesim işine başlamak gerekmektedir. Kesim sırasında dikkat edilmesi gereken en önemli husus, hayvanın acı çekmesini en aza indirecek olan keskin bıçakların kullanılması, kesimin uzman kişilerce yapılması ve hayvanın kanının mümkün olduğunca dışarı akıtılmasının sağlanmasıdır. Kurban açıktan işlenen ibadetlerden birisidir. Öyle ise, herkesin kendi kurbanını kesmesi 53, sevinç gününde kurbanı ile ilgilenmesi, derisini soyması, etleriyle uğraşması ibadet ve mülkiyet özgürlüğü nün bir gereğidir. Diğer yandan bu işlemler sırasında Yaratıcının emrine uyma düşüncesinin kişiye kazandırdığı manevi haz dünya zevkleri ile karşılaştırılmaz bir üstünlüktedir. Çünkü kurban kişinin basitçe evine et getirmesi demek değildir. Bütün Müslümanlarla birlikte aynı ibadetin aynı anda yerine getirilmesi, ortak inanç ve değerlere sahip olmanın kazandırdığı güvenin oluşumuna katkı sağlamaktadır. Kurbanın geniş halk kitleleri üzerindeki olumlu etkisinden yararlanmak gerekmektedir. 52 Müslim, es-sayd ve z-zebâih, 57; Nesâî, Dahâyâ, 27; Ebû Dâvud, Dahâyâ, Merğînânî, IV, 76; Halebî, 421. Kurban Allah a itaatin bir göstergesi olarak icra edildiğinden, kişinin kurbanını bizzat kendisinin kesmesi en uygun bir davranıştır. Ancak bu öncelik kesinlikle hayvana işkence etmede bir araç olarak kullanılamaz. Hayvan kesme tekniğini bilmiyorsa da kurban sahibinin kesim esnasında hayvanının başında bulunmasının teşvik edilmesi, kurban kesmenin psikolojik yönüne işarettir. Çünkü kurban basit bir et üretim yöntemi değildir. 18

19 Diğer yandan kurban ferdî bir ibadettir. İbadetlerle ferdin manevi dünyasının olgunlaşması amaçlanır. Bu sebeple herhangi bir bilgi eksikliği veya özrü bulunmadığı durumlarda bu ibadetin bizzat icrası önerilmektedir. Bunun mümkün olmadığı durumlarda kurban sahibinin kesim işini bu konuda uzman olan birisine vekâlet vermek suretiyle yaptırılması gerekir 54. Bu durumda da yine kendisinin kesim işlemi esnasında hazır bulunması uygun olacaktır. Nitekim Hz. Peygamber kızı Fatıma nın kesim sırasında kurbanının başında hazır bulunmasını tavsiye etmiştir 55. Elbette ki bu bir zorunluluk değildir. Ancak kurban ibadetinin psikolojik yararlarından istifade için, kesim esnasında hazır bulunma hususunda gerekli özen gösterilmelidir. Diğer yandan, kurban geleneğinin nesilden nesle aktarılmasının aleniyet sayesinde sağlandığı da bir gerçektir. Ancak yaşları ve psikolojik durumları sebebiyle kurban gerçeğini anlamaktan uzak olan çocukların psikolojik açıdan olumsuz şekilde etkilenmelerini önlemek için kesim işlemini görmelerini engellemek uygun bir davranıştır. Kesimde kullanılacak aletlerin önceden ve usulüne uygun olarak hazırlanması, istenmeyen durumları en aza indirmede önemli bir husustur. Kesim tam olarak gerçekleşmeden önce hayvanın ayağa kalkmasını ve kendisine ya da insanlara zarar vermesini önlemek için ayaklarının iyice bağlanması veya uygun ortamlarda kesilmesi gerekmektedir Kurbanın Etleri ve Ekonomik Değeri Olan Organları Nasıl Değerlendirilmeli? Kurban etlerinin tamamının kurban sahibi tarafından yenilmesinde veya misafirlerine ikram edilmesinde ya da fakirlere bağışlanmasında 54 Merğînânî, IV, 76; Kâsânî, V, 79; İbn Rüşd, I, el-hakim en-neysâburî, el-müstedrek, Dâru l-ilmiyye, nşr: Mustafa Abdulkâdir Atâ, IV,

20 dinî bir sakınca yoktur 56. İslâmî gelenekte kurban etlerinin tüketimi konusunda getirilen teklif bu üç hususu da içermektedir. Diğer bir ifade ile etlerin üçe ayrılması ve bu paylardan her birinin bizzat kurban kesen tarafından aile fertleri ile birlikte tüketilmesi, akraba ve komşulara ikram edilmesi ve fakirlere verilmesi önerilmektedir 57. Ancak bu tür bir uygulama kurbanın kesiliş amacına uygun olsa da bağlayıcı olmadığından kişi tümünü yeme, ikram etme veya dağıtma hakkına sahiptir. Kurban ibadetinin sosyal dayanışma ve yardımlaşma boyutu dikkate alındığında, en azından bir bölümünün ihtiyaç sahiplerine verilmesinin ahlâkî ve dinî açıdan daha uygun bir davranış olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Kurban bir bütün olarak ibadet kapsamında değerlendirildiğinden hiçbir parçasının para ve menfaat karşılığı satılması uygun görülmemiştir. Dolayısıyla, kurbanın etini veya yan ürünlerini satıp paraya çevirip kurban amacının dışında kullanmak uygun bir davranış değildir. Ancak kurbanın derisini dayanıklı tüketim malları ile takas etmede veya satıp parasıyla bu tür malları satın almada sakınca olmadığı hususu da kaynaklarda yer almaktadır. Kurbana ait her şey kurban kesenin tasarrufundadır. Bunları kurbanın amacına uygun olarak dilediği şekilde değerlendirebilmesi, mülkiyet hakkına saygının doğal sonucudur Kurbanı Kesmek Yerine Bedeli Verilebilir mi? Şartlarını taşıyanların yılda bir kez kesmekle sorumlu olduğu kurban ibadeti bütün yönleriyle birlikte değerlendirildiğinde, bunda bir takım ferdî, toplumsal ve ekonomik yararların birlikte var olduğu görülür. Bu sebeple alternatif önerilerle bu üç yararın birlikte gerçekleşipgerçekleşmeyeceğini iyi tespit etmek gerekmektedir. Diğer yandan 56 Merğînânî, IV, 76; İbn Rüşd, I, 355; Halebî, Kâsânî, V,

21 kurbanı kesmek yerine onu canlı olarak bağışlamakla veya bedelini vermekle bu sorumluluktan kurtulmanın mümkün olmadığını gösteren bunun dışında da bir takım naklî ve aklî gerekçeler vardır. Burada bu gerekçelerden bazılarına değinmeye çalışacağız. Hz. Peygamber, sözlükte kuşluk vaktinde kesilen hayvan anlamına gelen udhiyye kelimesini 58, bayram günleri kesilen hayvan veya bu günlerde belirli özellikleri taşıyan belirli hayvanları kesmek anlamında kullanmıştır. Önceleri bu vakitte kesilen hayvan için özel ad olan bu kelime, daha sonra bayram günlerinde kesilen hayvanın genel adı haline gelmiştir. Dolayısıyla vakitle bağlantılı bir ibadet olan kurbanı, vakit içerisinde kesmeyip bedelini sadaka olarak vermek ya da canlı olarak bağışlamakla mükellef üzerinden sorumluluk düşmüş olmaz 59. Çünkü kurban vacib veya müekked sünnet olan bir ibadetken, sadaka vermek nafile (tatavvu) bir davranıştır. Vacib ve sünnetin nafileye üstünlüğü ise tartışma götürmez bir realitedir. Bunun sonucu olarak, bayram günlerinde herhangi bir sebepten dolayı veya sebepsiz olarak kurban kesemeyenlerin, bayram sonrasında hayvan kesmekle sorunluluktan kurtulmuş olamayacakları kabul edilmiş ve bu durumda olanların bizzat canlı olarak hayvanın kendisini veya değerini tasadduk etmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır 60. Bilindiği gibi udhiyye kelimesi zamanla özel bir anlam kazanmış ve böylece fıkıh kitaplarında müstakil bir bölüm ismi haline gelmiştir. Ayrıca fıkıh kitaplarında udhiyye başlıklı bölüm, genellikle hayvan boğazlama usullerini gösteren zebâih bölümünden hemen sonra gelmekte ve böylece hayvan boğazlama konusunda genelden özele 58 İbn Manzûr, XIV, Kâsânî, V, 65; İbn Hümâm, IX, Çünkü hayvanları boğazlayıp kanını akıtmakla kulluk borcunun, nimetlere şükretmenin veya kusurların bağışlanmasına sebep aramanın arasındaki bağlantı akıl ile kavranamaz. Bu durum ancak şeri belirleme ile bilinebilir. Dolayısıyla vakit çıktıktan sonra boğazlama sorumluluğu ortadan kalkmaktadır. (Bk. Kâsânî, V, 68. Ayrıca bk. İbn Hümâm, IX, 513; Kâdîzâde, Şemsüddîn Ahmed, Tekmiletü Fethi l-kadîr, Dâru l-fikr, Beyrût ts., 2. baskı, IX, 514.) 21

22 geçildiğine vurgu yapılmaktadır 61. Konunun bu biçimde ele alınışı bile kurbanın ancak hayvanları boğazlamakla gerçekleşen bir ibadet olduğunu göstermektedir. Kan akıtmak kurbanının rüknü olarak kabul edilmektedir 62. Çünkü kurban kesmenin öncelikli amacı et elde etmek, onu ikram etmek veya ihtiyaç sahiplerine et dağıtmak değil, Allah ın emrine itaatin bir göstergesi olarak belirli niteliklere sahip olan hayvanı boğazlamaktır. İhtiyaç sahiplerine yardım, senenin her anını kuşatabilecek bir sosyal yardımlaşma biçimi iken, kurban sadece belirli zaman dilimi içerisinde yerine getirilebilecek bir kulluk görevidir. Diğer yandan, kişinin kendi kurbanının etini tasadduk etme zorunluluğu da bulunmamakta, bu durum sadece bir tavsiye özelliği taşımaktadır. Kurban yerine değerinin verilmesini önermekle, kişinin kendi malından dilediği gibi istifadesinin önü kesilmektedir. Kaldı ki, özellikle ülkemizde kurban kesenlerin çoğu bütün bir yıl evlerine diledikleri gibi et götürebilecek zenginliğe sahip insanlar değildir. Böylece bir yandan emri yerine getirmenin manevi hazzı yaşanmakta, diğer yandan da bu emrin doğal sonuçlarından istifade edilmektedir. Kurbanın etine ihtiyaç duymayanların hem bu hayvanın etini fakirlere toptan tasadduk etmelerinin, hem de bunun dışında ihtiyaç sahiplerine aynî ve nakdî yardımda bulunmalarının önünde dinî açıdan herhangi bir engel bulunmamaktadır. Konunun metodolojik dayanağı ise, belirli bir fiille ilişkilendirilen mükellefiyetlerde, farklı bir fiilin onun yerine geçemeyeceği şeklindeki genel ve yerleşik kuraldır. Mesela namaz veya oruç yerine başka bir ibadet önerilebilir mi? Elbette önerilemez. Dolayısıyla diğer ibadetlerde olduğu gibi kurban konusunda da akıl yürütme yerine, 61 Merğînânî, IV, 70; Kâsânî, V, 61; İbn Hümâm, IX, Kâsânî, V, 66; İbn Hümâm, IX, 510; İbn Âbidîn, VI, 313. Fıkıh Usulü nde rükün, bir şeyin varlığı kendi varlığına bağlı olan ve onun yapısından bir parça teşkil eden unsur olarak tanımlanmaktadır. Tıpkı namazda Kur ân tilaveti, evlenme akdinde icap-kabul gibi (Şaban, 265) kurbanda da hayvanı kesmek bir rükündür ve bunlar olmadan namaz, evlilik akdi ve kurban ibadetinin varlığından söz edilemez. 22

23 öncelikli olarak dinin o konudaki belirlemelerini ve vurgularını dikkate almak gerekmektedir 63. Kurban kesme ibadet olduğu için diğer ibadetlerde olduğu gibi, bunda da şeklini belirleme yetkisi Allah a ve O nun elçisine aittir. İslâm da amelî konularda, özellikle ibadet hususunda talebin, fiili olarak aynen icrası gereklidir. Hz. Peygamber in hem sözlü olarak uyarıda bulunması hem de uygulamalı olarak bu ibadetin nasıl icra edileceğini göstermesi alternatife açık kapı bırakmamaktadır. Kurbanın dinî hükmü konusundaki görüş farklılıkları, metodoloji eksenli teknik tartışmalardan kaynaklanmaktadır. Bu tartışmalar, kurbanın hükmünün farz ve nafile arasında bir noktada durduğunu göstermektedir 64. Bilebildiğimiz kadarıyla hiç kimse kurbanın farz veya nafile olduğunu söylememiştir. Bu durum kurbanın ihmal edilemezliği noktasında görüş birliğinin varlığını gösterir. Hz. Peygamber in hicretin ikinci yılından ömrünün sonuna kadar sürekli kurban kestiğine yukarıda değinmiştik. Sadece bu gerçek bile kurbanın bağlayıcılığını göstermede yeterli bir delildir. Hz. Peygamber in Müslümanların kurban kesmekle sorumlu olunduğunu belirttiği ve kendisinin de kesintisiz uyguladığı kurban kesmenin bağlayıcılığı hususundaki ittifaka karşın, etlerinin fakirlere tasadduku konusunda bağlayıcı bir ifadesinin bulunmaması da, kurbanın nasıl icra edilmesi gerektiği hususunda yeterince fikir vermektedir. Sadaka, İslâm da tavsiye edilen yardımlaşma kurumlarının en önemlilerinden birisidir. Kurbanın bağlayıcılığı onun önemini azaltmaz, aksine hayatın anlamını hatırlatan kurban, insanları sadaka konusunda teşvik eder. Kurban yerine onun değerini tasaddukun 63 Kâsânî, V, Diyanet İşleri Başkanlığı nın tarihinde İstanbul da gerçekleştirdiği Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-I Sonuç Bildirgesi nde bu husus şu şekilde vurgulanmıştır: Meşruiyyetini Kur an ve sünnetten alan kurban ibadeti, Ebu Hanife ye göre vacip; İslam bilginlerinin çoğunluğuna göre ise sünnettir. Ancak bir ibadetin farz olmayışı, onu ibadet olmaktan çıkarmayacağı gibi, ifa şeklinin değiştirilmesini de gerektirmez. Bu itibarla, kurban kesmek yerine bedelinin tasadduk edilmesi, bu ibadetin yerine geçmez. Bk. ( 23

24 yardımlaşmayı artıracağını gösteren sağlam deliller olmadan, varsayımlarla sadakayı önermenin tutarlı yanı yoktur. Öte yandan bu iki yardımlaşma biçimi, birbirinin alternatifi değil, aksine destekçisidir. Doğal olarak, kurban ibadetinin meşruiyeti, sadakanın meşruiyeti için bir engel olarak değerlendirilemez. İslâm da fakirlerin gözetilmesine yönelik zekât ve sadaka senenin herhangi bir anında icra edilebilmekte, fıtır sadakası Ramazan ayında ifa edilmekte, ihtiyaç sahibi akrabanın nafakası sürekli verilmektedir. Kurban bunların dışında, hem bizzat kesenin kendisinin hem de akraba, arkadaş, komşu ve fakirin, kısaca herkesin yararlanabileceği bir ibadettir. Kurban ibadetinin icra edilişi değil sonuçları fakirleri ilgilendirmektedir. Amaç emre itaat, sonuç fakirlere yardımdır. Dolayısıyla, sadece sosyal dayanışma ve malî yardıma indirgenebilecek bir ibadet olmayan ve içerisinde bir takım hikmetleri barındıran kurban yerine başka bir ibadetin ikame edilmesi, mesela kurbanın parasının dağıtılması, fakirlere gıda yardımı yapılması, namaz kılınıp, oruç tutulması caiz görülmez. 65 Hz. Peygamber, bayram namazından önce kurban kesenlerin yeniden başka hayvanları kurban etmelerini istemiştir 66. Eğer kurbandan maksat, ihtiyaç sahiplerine et ikram etmek olsaydı, iadeye gerek kalmadan mevcut etlerin dağıtımı yeterli olurdu. Kurbanın emredildiği dönemlerle, zamanımız insanlarının toplumsal gelişmişlik düzeyi arasında farklılık var mı? Yani o dönemlerde insanların tümü aynı gelir düzeyine mi sahiptiler? Toplum içerisindeki zengin ve fakir insan realitesi ortaya yeni mi çıktı? İhtiyaç sahibi insan kavramı ve gerçeği ile insanlık yeni mi tanıştı? Bu tür sorulara cevap vermeden kurban yerine ihtiyaç sahiplerine kurbanın değerini vermeyi önermenin rasyonel dayanağı olamaz. 65 Bardakoğlu, Kurban, (DİA), XXVI, Buhârî, Edâhî, 4, 12; Müslim, Edâhî, 1-16; Ebû Dâvud, Dahâyâ, 3; Tirmizî, Edâhî, 12; Nesâî, Dahâyâ, 17; İbn Mâce, Edâhî,

25 İbadetlerin emredilme nedenlerinden birisi de insanların hayatın anlam ve amacını kavramalarına yardımcı olmak, onların manen donanımlı olmalarına katkıda bulunmaktır. Kurbanla ihtiyaç sahiplerine yardımda bulunmanın insanlar üzerindeki psikolojik etkisi karşılaştırılmadan sadakanın kurban için alternatif olacağını söylemenin haklı gerekçesi olamaz. Bundan da öte, kurbanlık hayvanların temininden kesim sırasındaki ve sonrasındaki işlemlere kadar geçen süre içerisindeki eylemlerin kişiye kazandıracağı psikolojik kazanımların sadakada aynen bulunabileceğini söylemek mümkün değildir. Öte yandan bugün dünyanın çeşitli bölgelerinde milletler ve devletler, halkı ortak değerler etrafında bir arada tutmak için yıllar önce o bölgede yaşanmış olan gelenekleri canlandırmanın yollarını ararken, evrensel boyutu olan ve bütün Müslümanlarca bağlayıcı kabul edilen kurban ibadetinin amaç ve önemini hiçe sayan veya en azından küçümseyen; bu ibadetin evrensel ve kültürel boyutunu göz ardı eden yaklaşımları anlamak pek mümkün görünmüyor. Kurbanın ekonomik hayata kazandırdığı canlılık sayesinde toplumun kazandığı katma değer, iş alanlarına ve istihdama sağladığı katkı, sadece tüketim amaçlı aynî ve nakdî yardımla sağlanabilir mi? Nakdî yardımın ekonomik gelişime katkısı kısa süreli ve sınırlı iken, kurbanın katkısı uzun vadeli ve süreklidir. Fakirin aldığı yardımı tüketmesiyle o paranın ekonomiye sağlayacağı katkı büyük oranda kaybolacakken, kurbanla yeni iş alanları ve ekonomik canlılık sağlanmış olacaktır. Kurban Bayramı Allah ın müminlere ihsân ettiği ziyafet günleridir 67. Bu ziyafetin menusundaki ana unsuru et, gayesi İlâhî rızayı celp ve hedefi de sosyal ve psikolojik tatmindir. Sebepsiz olarak bu ziyafete iştirak etmemek veya iştirak edilmesini engelleyecek görüşler ortaya koymak isabetli değildir. 67 Nesâî, Dahâyâ, 2. 25

26 1.11. Sonuç ve Öneriler Günümüzde kurban kesimlerinin daha düzenli ve uygun ortamlarda yapılmasına yönelik bir takım öneri, uyarı ve tartışmalar yapılmaktadır. Bu öneri ve tartışmalar belirli oranda sonuç vermiş ve kurban kesimlerinde dikkate alınması gereken kurallar konusunda çalışmalar yapılmış 68 ve halkın konuya duyarlılığı büyük oranda sağlanmıştır. Aslında bu düzenlemeler, günümüz şartları için bir zorunluluktur. Çünkü kurbanla ilgili klasik yorumların yapıldığı dönemler ile günümüzün sosyal yapısı ve bilgi düzeyi arasında farklılıklar bulunmaktadır. Dolayısıyla bu dönemdeki mevcut bilgi düzeyi ve sosyal yapı gerçekleri doğrultusunda yapılan yorumları ve bu yorumlar ışığında ortaya çıkan uygulamayı başlangıç noktası olarak kabul edilip, aynı gerekçeleri merkeze alarak çağın gerekleri doğrultusunda konuya yeni açılımlar kazandırmak Kur ân ve Sünnet in genel hedefinin bir gereğidir. Fıkıh doktrininde yapılan tartışmalar da bu konunun belirli ölçüde yeni yorum ve düzenlemelere açık olduğu fikrini vermektedir. Sosyal hayatta meydana gelen çağdaş gelişmeler, sürekli olarak yeni ihtiyaçları gündeme getirmekte ve buna paralel yeni düzenlemelerin yapılmasını zorlamaktadır. Bu yeni düzenlemelerde konunun tarafları birlikte çalışarak sağlıklı sonuçların elde edilmesine katkı sağlamalıdır. Bizim yapacağımız öneriler, daha ziyade uygulamaya yönelik düzenlemelerde gözetilmesi gereken dinî hassasiyet boyutunu ortaya koymaktadır. Nüfusun büyük kentlerde yoğunlaşması kurbanlık hayvan hareketlerinde de yoğunlaşmaya neden olmaktadır. Bu nedenle hayvan sevkıyatı esnasında hayvanların uygun şartlarda taşınmasının sağlanması için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır Kasım 2001 tarihinde T.C. Resmî Gazete de yayımlanan 2001/3214 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı nı ve buna dayanarak oluşturulan Bakanlıklararası Kurban Hizmetleri Kurulu nun tarihindeki 1 No lu kararını buna örnek olarak gösterebiliriz. 26