TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE İNSAN HAKLARI REJİMİNİN AVRUPALILAŞMASI: Gökçe YİĞİT YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/ 2013

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE İNSAN HAKLARI REJİMİNİN AVRUPALILAŞMASI: Gökçe YİĞİT DANIŞMAN: Prof. Dr. Harun ARIKAN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2013

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından Uluslararası İlişkiler Anabilim dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Harun ARIKAN (Danışman) Üye: Yrd. Doç. Dr. Sevgi BALKAN Üye: Yrd. Doç. Dr. Aslı BİLGİN ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. / /2013 Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirilerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 i ÖZET TÜRKİYE DE İNSAN HAKLARI REJİMİNİN AVRUPALILAŞMASI: Gökçe YİĞİT Yüksek Lisans Tezi, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Harun ARIKAN Haziran 2013, 121 sayfa İkinci Dünya Savaşı sonrasında uluslararası örgütlerin sayısının hızla artması ve özellikle Soğuk Savaş sonrası dönemde bu örgütlerle devletler arasındaki etkileşimin yoğunlaşması ile birlikte uluslararası örgütlerin etkinliğinin arttığı görülmektedir. Aynı doğrultuda, Avrupa temelli örgütlerin bölge içindeki ve dışındaki ülkelerle daha kapsamlı bir işbirliği geliştirdiği dikkati çekmektedir. Bu süreç içerisinde Avrupa bütünleşme sürecinde yaşanan değişikliklerin klasik bütünleşme kuramları tarafından yeterince açıklanamaması sonucunda yeni bir kavramsallaştırmaya ihtiyaç duyulduğu ve böylelikle Avrupalılaşma kavramsallaştırılmasının son zamanlarda literatürde önemli yer edindiği gözlemlenmektedir. Bu doğrultuda bu çalışmanın kavramsal çerçevesini Avrupalılaşma kavramı oluşturmaktadır. Türkiye nin Avrupalılaşmasına ilişkin literatür, çoğunlukla bu kavramsallaştırmayı tek bir örgüte, Avrupa Birliği ne, indirgeyerek açıklamaya çalışmaktadır. Bu çalışma ise Türkiye nin insan hakları alanında Avrupalılaşmasını incelerken pan-avrupa insan hakları rejimini bir bütün olarak ele almakta ve Türkiye nin bu pan- Avrupa örgütleriyle etkileşimini araştırmaktadır. Bu bağlamda, çalışmada Avrupa insan hakları rejimi içerisindeki örgütlerin Türkiye nin insan hakları rejimini şekillendirmede normatif anlamda etkili olduğu ancak real politik bağlamında Avrupalılaşma etkisinin yeterince etkili olmadığı varsayımı ileri sürülmektedir. Anahtar Kelimeler: Avrupalılaşma, Türkiye, İnsan Hakları

5 ii ABSTRACT THE EUROPEANIZATION OF HUMAN RIGHTS REGIME IN TURKEY: Gökçe YİĞİT Master Thesis, Department of International Relations Supervisor: Prof. Dr. Harun ARIKAN June 2013, 126 pages The rapid increase in the number of international organizations after the World War II and the intensification of the interaction between these organizations especially in the post- Cold War period have increased the effectiveness of international organizations. In the same way, the European- based organizations have strengthened a more comprehensive cooperation with both countries in and outside of the region. In this process, classical integration theories could not explain the changes in the European integration process, as a result, new conceptualization is needed. Thus, conceptualization of Europeanization has recently acquired an important place in the literature. In this context, the concept of Europeanization is the conceptual framework of this study. The literature on Europeanization of Turkey mostly tries to explain the conception by reducing it to only one organization, the European Union. This study, on the other hand, addresses pan-european human rights regime as a whole and explores the interaction between Turkey and pan-european organizations. In this sense, the study puts forward that the organizations in the European human rights regime are effective in shaping Turkey s human rights regime in the normative sense, but in the context of real politik, Europeanization is not effective enough. Keywords: Europeanization, Turkey, Human Rights

6 iii ÖNSÖZ Bu tez çalışmasını gerçekleştirirken ve yüksek lisans eğitimim süresince desteğini ve yardımını benden esirgemeyen değerli hocalarıma ve tez danışmanım Prof. Dr. Harun ARIKAN a teşekkürlerimi sunarım. Bana daima yol gösteren, güven veren ve maddi, manevi desteğini esirgemeyen, her zaman yanımda olduğunu hissettiğim sevgili hocam Yrd. Doç. Dr. Fulya MEMİŞOĞLU na; her ihtiyacım olduğunda ve en zor anlarımda yanımda olan arkadaşım Ahmet BORAZAN a; bu süreçte tüm sıkıntılarımı her zaman benimle paylaşan ve bu süreci bitirmemde en büyük destekçim olan sevgili arkadaşım Belde AKA ya teşekkürlerimi sunarım. Bu süreçte bütün sıkıntılarımı paylaşan, her zaman yanımda olan ve varlıklarıyla bana güven veren aileme teşekkür ederim. Gökçe YİĞİT Adana-2013 Not: Bu araştırma, Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Fonu tarafından desteklenmiştir (İİBF2010YL17).

7 iv İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii KISALTMALAR LİSTESİ... vi TABLOLAR LİSTESİ... vii ŞEKİLLER LİSTESİ... viii BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Çalışmanın Önemi ve Amacı Çalışmanın Yöntemi Çalışmanın Planı... 2 BÖLÜM II KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE: AVRUPALILAŞMA 2.1. Bütünleşme Teriminin Kavramsallaştırılması Avrupalılaşma Teriminin Kavramsallaştırılması Bir Kavram Olarak Avrupalılaşma Tanımları Avrupalılaşma- Küreselleşme Tartışması Avrupalılaşma Kavramı ile İlgili Genel Değerlendirme ve İnsan Haklarının Avrupalılaşması BÖLÜM III İNSAN HAKLARI REJİMİ 3.1. Pan- Avrupa İnsan Hakları Rejimi Avrupa Konseyi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi... 23

8 v Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosu İnsan Hakları Merkezli Uluslararası Sivil Toplum Örgütleri Avrupa Birliği Pan- Avrupa İnsan Hakları Rejimine İlişkin Genel Değerlendirme BÖLÜM IV TÜRKİYE DE İNSAN HAKLARININ AVRUPALILAŞMASI Öncesi Dönem Genel Değerlendirme Süreci Türkiye de İnsan Haklarının Avrupalılaşmasında Avrupa Birliği Etkisi Dönemi Dönemi Türkiye de İnsan Haklarının Avrupalılaşmasında Avrupa Konseyi Etkisi Türkiye de İnsan Haklarının Avrupalılaşmasında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Etkisi Türkiye de İnsan Haklarının Avrupalılaşmasında İnsan Hakları Merkezli Uluslararası Sivil Toplum Örgütlerinin Etkisi Dönemi Genel Değerlendirme BÖLÜM V SONUÇ 101 KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

9 vi KISALTMALAR LİSTESİ AB AGİT AİHM AİHS AP BM CPT DGM DKİHB ECHR MGK ODIHR : Avrupa Birliği : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi : Avrupa Parlamentosu : Birleşmiş Milletler : İşkence ve İnsanlık Dışı veya Onur Kırıcı Muamele ya da Cezanın Önlenmesi İçin Avrupa Komitesi : Devlet Güvenlik Mahkemeleri : Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosu : European Court of Human Rights : Milli Güvenlik Kurulu : Office for Domestic Institutions and Human Rights

10 vii TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1. Bütünleşme Kuramlarının Aşamaları... 5 Tablo yılları arasında Türkiye de gerçekleştirilen siyasi reformlar... 62

11 viii ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil yılları arasında AİHM ye yapılan toplam başvuru sayıları Şekil yılları arasında AİHM önünde bekleyen toplam dava sayıları Şekil yıllarında Türkiye de işkence ve siyasi tutukluluk Şekil yıllarında Türkiye de ifade özgürlüğü Şekil yıllarında Türkiye de fiziksel bütünlük Şekil yıllarında Türkiye de toplanma ve örgütlenme özgürlüğü Şekil yılları arasında AİHM nin aldığı karar sayılarının ülkelere göre oranları Şekil yılları arasında AİHM nin nihai kararlarının oranları Şekil yılları arasında Türkiye tarafından en çok ihlal edilen alanlar Şekil yıllarında Türkiye de işkence ve siyasi tutukluluk Şekil yıllarında Türkiye de ifade özgürlüğü Şekil yıllarında Türkiye de toplanma ve örgütlenme özgürlüğü Şekil yıllarında Türkiye de fiziksel bütünlük

12 BÖLÜM I GİRİŞ İnsan hakları, Uluslararası İlişkiler disiplininin önemli bir konusu olmasının yanı sıra Türkiye nin de uzun zamandır karşı karşıya kaldığı kayda değer bir sorundur. Bununla birlikte Avrupalılaşma kavramı ise özellikle 90 lı yıllarla birlikte oldukça sık kullanılmaya başlanan ve Türkiye bağlamında da sıklıkla değerlendirilen bir kavram olmuştur. Olsen in de belirttiği gibi Avrupalılaşma teriminin kavramsallaştırması, genellikle bahsi geçen kitap veya makale ile sınırlı kalsa da ve aynı zamanda bu kavramsallaştırma üzerine farklı değerlendirmeler mevcut olsa da Avrupalılaşma, Claudio Radaelli, Kıvanç Ulusoy, Ziya Öniş gibi çalışmacılar tarafından literatürde çoğunlukla Avrupa Birliği ile ilişkilendirilmekte ve normatif boyutta incelenmektedir. Buna karşın bu çalışmada ise amaçlanan Avrupalılaşmanın sadece AB açısından değil, diğer pan- Avrupa örgütlerinin etkilerini de kapsayacak şekilde değerlendirilmesidir. Sözü edilen amaç doğrultusunda, çalışmanın çerçevesini daha iyi anlatabilmek açısından daha sonraki bölümlerde detaylı bir biçimde ele alınacak olan konular çalışmanın planı çerçevesinde giriş bölümünde kısaca değerlendirilecektir Çalışmanın Önemi ve Amacı Bu çalışmada amaçlanan, Türkiye de insan hakları politikasının Avrupalılaşmasını araştırmaktır. Böyle bir araştırma konusu zaman diliminin genişliği açısından incelenmesi zor olacağından bu çalışmada zaman kısıtlamasına gidilmiştir. Bu bağlamda çalışmanın yılları arasındaki süreci incelemeyi hedeflemesi, bir yandan çalışmanın daha belirgin sonuçlar elde etmesini sağlarken diğer yandan çalışmanın kısıtını oluşturmuştur. Çalışmada 1999 öncesi sürecin kısa bir değerlendirilmesine yer verilmiş olsa da temel amacın sürecindeki değişimleri ele almak olduğu ifade edilmelidir. Bununla birlikte çalışmanın bir diğer amacı, insan haklarının Avrupalılaşmasının kavramsallaştırmasında sadece Avrupa Birliği merkezli açıklamaların eksik bir yaklaşım olduğunu göstermektir. Bu noktada çalışmada insan hakları bağlamında Avrupalılaşma kavramının daha geniş bir perspektifte ele alınması amaçlanmış ve pan- Avrupa insan hakları rejiminin

13 2 oluşmasında söz sahibi olan ulus üstü ve ulus devlet merkezli bölgesel örgütlenmelerin yanı sıra sivil toplum örgütlerinin Türkiye deki insan hakları rejimini nasıl etkilediği sorusu üzerinde durulmuştur. Diğer yönden çalışmada Türkiye de insan haklarının Avrupalılaşması değerlendirilirken Türkiye nin iç dinamiklerinin göz ardı edildiği ve pan- Avrupa örgütlerinin etkileri üzerine odaklanıldığı vurgulanmalıdır Çalışmanın Yöntemi Bu çalışmada kavramsal çerçeve olarak kısaca bütünleşme teorileri ve Avrupalılaşma üzerine literatür araştırması yapılmıştır. Avrupa insan hakları rejimi içerisinde yer alan örgütlerin betimlemesi yapılırken sözü edilen örgütlerin yaptıkları antlaşmalar, sözleşmeler, toplantılar sonrasında aldıkları kararlar incelenmiş; bununla birlikte bu örgütlerin Türkiye üzerindeki etkileri incelenirken özellikle Türkiye ye ilişkin olarak hazırlamış oldukları yıllık raporlar, belirli bir konuya ilişkin özel raporlar ve Türkiye ile ilgili özel olarak alınan kararlar ve tavsiye kararları incelenmiştir. Bu çerçeve içerisinde Türkiye de insan haklarına ilişkin olarak gerçekleştirilen reformları incelemek için metodolojik olarak birincil ve ikincil kaynaklar kullanılmıştır. Bir diğer ifadeyle, Resmi Gazete den, TBMM kanun sorgulama sayfasından ve tutanak dergisinden ve konuyla ilgili literatürden yararlanılmıştır. Buna ek olarak Türkiye de gerçekleştirilen reformların uygulamasını incelemek adına konu ile ilgili bir veri setinden yararlanılmıştır. Cingranelli- Richards (CIRI) olarak adlandırılan bu insan hakları veri seti, uluslararası olarak kabul görmüş 15 farklı insan hakları uygulamasına 195 ülkenin hükümetlerinin saygısına ilişkin standartlara dayalı nicel bilgileri içermektedir 1. Bu çalışmada CIRI veri setinin 15 uygulama alanı içerisinden Türkiye ye ilişkin olarak işkence, ifade özgürlüğü, fiziksel bütünlük hakları ve toplanma ve örgütlenme özgürlüğü konularına değinilmiştir. CIRI veri setinden Türkiye ye ilişkin olarak alınan sayısal bilgiler, bu çalışmada tablolaştırılarak kullanılmıştır Çalışmanın Planı Türkiye de insan haklarının Avrupalılaşmasını dönemi çerçevesinde inceleyen bu çalışmanın giriş bölümünün ardından gelen bölümünde kavramsal ve 1 Sözü edilen veri setine ulaşmak için bakınız:

14 3 kuramsal çerçeveye yer verilmiştir. Bu bölüm içerisinde öncelikle klasik bütünleşme teorileri kısaca ele alınmış ve bu teorilerin Avrupalılaşma kavramsallaştırmasının ortaya çıkışındaki rolüne değinilmiştir. Daha sonra aynı bölüm içerisinde çalışmanın kavramsallaştırmasının temelini oluşturan Avrupalılaşma kavramına yer verilmiştir. Çalışmanın bir sonraki bölümünde ise pan- Avrupa insan hakları rejimi ele alınmıştır. Pan- Avrupa insan hakları rejimi içerisinde yer alan Avrupa Birliği, Avrupa Konseyi, AGİT ve sivil toplum örgütlerinin insan haklarına bakış açıları yansıtılmış ve insan hakları korumak adına gerçekleştirdikleri uygulamalara değinilmiştir. Son olarak çalışmanın dördüncü bölümünde ise öncelikle 1999 öncesi Türkiye de yaşanan süreç insan hakları bağlamında kısaca değerlendirilmiş, akabinde pan- Avrupa örgütlerinin Türkiye de insan haklarının Avrupalılaşması noktasındaki etkileri değerlendirilmiştir.

15 4 BÖLÜM II KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Bütünleşme Teriminin Kavramsallaştırılması Bütünleşme kavramı, anlam olarak bağlayıcılık ya da evrensellik kurmaya dayanan bir kavram değil; daha çok tanımsal fikir birliği üzerinde anlaşmaya dayalı bir kavramdır (O Neill, 1996, s.10). Literatürde bu kavram üzerine yapılan tartışmalar incelendiğinde tartışmanın daha çok, bütünleşme bir süreci mi yoksa tamamlanmış bir durumu mu yansıtıyor konusu üzerine odaklandığı görülmektedir (Laursen, 2008, s.4). Bütünleşme kuramlarının aşamalarını, Diez ve Wiener Tablo 1 deki gibi şekillendirmiştir. Diez ve Wiener (2009, s.7), yaptıkları çalışmada bütünleşme teorilerini temel olarak üç aşamada incelemiştir. Bu çalışmada ilk aşama; açıklayıcı, ikinci aşama; analitik, üçüncü aşama ise inşacı olarak betimlenmiştir. Diez ve Wiener in kurduğu bu çerçeve, bütünleşme kuramlarının kısa bir incelemesini yaparken yol gösterici olması açısından bu çalışma için önem arz etmektedir. Avrupa Bütünleşmesi nin ilk aşamasına aşağıdan- yukarıya düşünme tarzının egemen olduğu, Caporaso (2007, s.23) tarafından vurgulanmıştır. Yazar, bu dönem bütünleşme araştırmalarında temel amacın, yerli toplumların uluslararası kuruluşlara yönelişini açıklamak olduğunu ifade etmiştir. Diğer bir deyişle, bu dönemde ulusal düzeyden uluslararası düzeye yönelmenin ve bütünleşmenin nedenleri açıklanmaya çalışılmıştır. İlk aşamanın temsilcilerinden olan ve bütünleşmenin en çok kabul gören tanımlamalarından birini yapan Karl Deutsch (1957, s. 5-6), bütünleşmeyi bir bölge içerisinde kamu vicdanını sağlayabilmek ve toplumun uzun zamandır talep ettiği barışçıl değişimi gerçekleştirebilmek için yeterince güçlü ve yaygın kurumların, uygulamaların elde edilmesi olarak tanımlamıştır (Aktaran Laursen, 2008, s.4). Diğer yönden ikinci aşamanın temsilcilerinden ve yeni işlevselcilerden Ernst Haas (1958, s. 16) a göre ise bütünleşme; birbirinden farklı ulusal konumlardaki politik aktörlerin bağlılıklarını, beklentilerini ve politik faaliyetlerini; mevcut ulus devletler üzerinde yargı yetkisine sahip veya bu yetkiyi talep eden kurumları olan yeni bir merkeze doğru kaydırmaya ikna oldukları bir süreçtir (Aktaran Diez ve Wiener, 2009, s.

16 5 2). Aynı zamanda Haas (1958, s. 16), yeni işlevselciler için ulus- devletler arasındaki işbirliğinin arka planının veya sonucunun önemli olmadığını, önemli olanın siyasi bütünleşme sürecinin kendisi olduğunu da ifade etmiştir (Aktaran Cram, 2001, s. 56). Tablo 1 Bütünleşme Kuramlarının Aşamaları 2 Aşama Zaman Temel konular Temel teorik referans noktaları Bütünleşmeyi 1960 lardan itibaren Bütünleşme sonuçları açıklamak nasıl açıklanabilir? Avrupa bütünleşmesi neden gerçekleşmektedir? Yönetişimi analiz 1980 lerden itibaren AB ne tür bir siyasi etmek sistem? AB içerisindeki siyasi süreçler nasıl açıklanabilir? AB nin düzenleyici politikası nasıl çalışır? AB yi inşa etmek 1990 lardan itibaren Hangi siyasi ve sosyal sonuçlarla ve nasıl bütünleşme gelişir? Bütünleşme ve yönetişim nasıl kavramsallaştırılır? Bu kavramsallaştırmalar nasıl olmalıdır? Liberalizm, neo-liberalizm Yönetişim, karşılaştırmalı politika analizi realizm, siyaset, Sosyal inşacılık, post yapısalcılık, uluslararası politik ekonomi Normatif siyaset teorisi Cinsiyet yaklaşımları Bununla birlikte yeni işlevselciliğin en önemli dayanak noktası, bir alandaki işbirliğinin diğer bir alana yayılması anlamına gelen yayılma etkisi (spill over) kavramıdır ve bu kavram, bütünleşmenin temel taşı olarak görülmektedir (Karacasulu, 2007, s. 87). Sözü geçen kavram, bir üye devletin politika hedefine ulaşma yetisinin diğer bir üye devletin politika hedeflerine ulaşmasına bağlı olabildiği bir durum anlamına gelmekle birlikte Haas tarafından ekonominin bir sektöründe meydana gelen bütünleşmenin diğer ekonomik ve siyasi eylemlerde bütünleşmeye neden olması şeklinde açıklanmıştır (Lindberg, 2006, s.123). Bununla birlikte bu dönemin temsilcilerinden bir diğer tanımlama ise Lindberg (2006, s.119) tarafından yapılmıştır; ona göre bütünleşme, ulusların ortak kararlar alarak ve yeni merkezi organları karar alma süreçlerinde görevlendirerek dış ve yerel politikayı birbirlerinden bağımsız olarak yönetme yetilerinden ve isteklerinden vazgeçmesi süreci ve siyasi aktörlerin birçok 2 Kaynak: Diez ve Wiener in 2009 yılında yayınladıkları European Integration Theory adlı kitabın Introducing the Mosaic of Integration Theory adlı bölümünden çevrilmiştir (s.7).

17 6 farklı gündem belirleme beklentilerini ve siyasi faaliyetlerini yeni bir merkeze aktarmak için razı edildiği bir süreçtir. İkinci aşamaya egemen olan yaklaşımlardan bir diğeri olan hükümetlerarasıcıların tercih ettiği bütünleşme tanımı ise, genel olarak üye devletlerin katıldığı siyasal kurumların oluşumuna odaklanmaktadır. Bu kuramın temsilcilerinden Hoffmann a göre; uluslararası bütünleşme, birimler arasında bütünleşmeyi gerektirmektedir. Yazar, bu birimlerin ulus devletler olması gerekmediğini; aksine henüz bir topluluğun olmadığı yeni bir bağımsız devlette, topluluğu bölen ayrılıkların bütünleşmeye engel olacağını ve yerel bütünleşmenin, uluslararası bütünleşmenin içerdiği fikir ve işlemlerin akışı için bir ön koşul olduğunu ifade etmiştir (Hoffmann, 1966, s.905). Yazar, aynı zamanda bütünleşmenin ulus devletlerin kararları ve hareketlerine dayandığını da eklemiştir. Bununla birlikte bir diğer hükümetlerarasıcı olan Moravcsik ise; ulusal tercihlerin öncelikle ekonomik bağlılık tarafından dayatılan kısıtlamalar ve fırsatlar tarafından belirlendiğini, ayrıca hükümetlerarası görüşmelerin sonuçlarının ise hükümetlerin pazarlık gücüyle belirlendiğini ifade etmiştir (Moravcsik, 1993, s.517). Buna ek olarak yazar, bütünleşmenin sağlanabilmesinin devletlerin çıkarına olduğu zaman mümkün olabildiğini belirtmiştir (Moravcsik, 1991, s.56). Bu noktada Moravcsik (1998, s.18), AB bütünleşmesinin, ulusal liderler tarafından yapılan rasyonel seçimler dizisi olarak en iyi şekilde anlaşılacağını dile getirmiştir. Bu seçimler; güçlü yerel bileşenlerin ekonomik çıkarlarından kaynaklanan fırsatlara ve kısıtlamalara, asimetrik karşılıklı bağımlılık ve devletlerarası taahhütlerin güvenilirliğini güçlendirmede kurumların rolünden kaynaklanan devletlerin göreceli gücüne cevap olmuştur (Aktaran Moravcsik ve Schimmelfennig, 2009, s.69). Diğer yönden Moravcsik, Avrupa bütünleşmesinin tanımını yaparken rejimin coğrafi kapsamı; politikaların değiştirildiği konuların çeşitliliği; ortak karar alma, uygulama ve uygulatma kurumları; sabit yerel politika düzenlemesinin istikameti ve büyüklüğü olmak üzere politika koordinasyonunun dört boyutunu göz önünde bulundurduğunu ifade etmiştir (Moravcsik, 1993, s.479). Bu bağlamda, ikinci aşamaya egemen olan yeni işlevselcilerin ve hükümetlerarasıcıların tanımlarındaki en önemli noktanın, bütünleşmenin süreç boyutuyla ilgilenmeleri olduğu belirtilmektedir (Diez ve Wiener, 2009, s. 3). Üçüncü aşama içerisinde ise genel olarak Avrupa bütünleşmesinin inşası üzerine odaklanılmıştır. Avrupalılaşma literatürü ile ifade edilen üçüncü kuşak Avrupa bütünleşmesi kuramları, AB nin ulusal politika ve yönetişim yapılarındaki etkilerini

18 7 çoğunlukla üye ülkeleri inceleyerek ortaya koymuş; bununla birlikte genişleme sürecinin ivme kazanmasıyla AB nin etkilerini üye olmaya aday Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri özelinde de incelemiştir (Bölükbaşı, Ertugal ve Özçürümez, 2011, s. 81). Diğer yönden Hix ve Goetz (2000, s.3), Avrupa bütünleşmesinin birbiriyle alakalı iki süreçten meydana geldiğini ifade etmiştir: ilk süreç, belirli siyasi sonuçlara erişmek için politik yetkilerin vekaletinin ulus üstü düzeye verilmesi iken ikinci süreç; yasama, yürütme ve yargı güçleriyle birlikte yeni bir politik kurumlar setinin kurulması olarak açıklanmıştır. Bununla birlikte Arıkan (2005, s.18) ise Avrupa bütünleşmesini, içsel ve dışsal faktörlerin tetiklediği, Avrupa da sürekli barışın kurulması doktrinine dayalı, ekonomik, sosyal ve siyasal içerikli bir bölgesel bütünleşme modeli olarak tanımlamıştır. Üçüncü aşamaya ilişkin tartışmalara tezin sonraki bölümünde geniş olarak yer verilecektir. Sonuç olarak, diğer birçok sosyal bilimler terimi gibi bütünleşme kavramının tanımını yapmak ve bu kavram üzerinde ortak noktada buluşmak ne kadar zor olsa da bütünleşme literatürü genel olarak incelendiğinde bütünleşmenin, uygulamada esasen bir Batı Avrupa olgusu olarak güçlendirildiği görülmektedir (Wallace, 1997, s.215). Bununla birlikte Avrupa fikri ise geçmişte, şimdi ve gelecekte, sadece coğrafi veya ekonomik bir bütünlüğü tanımlamak için değil; bir değerler, düşünceler sistemi, bakış açısı, kültür ve yaşam biçimini tanımlamaktadır (Harris, 2010, s.44). Buradan hareketle Avrupa bütünleşme süreci, 21.yy deki en önemli ve başarılı bölgesel bütünleşme modeli olarak ön plana çıkmaktadır. Avrupa bütünleşmesinin başarılı olmasının nedenlerinden en önemlisi, ortak değerler sistemine dayalı Avrupa kimliği üzerine inşa edilmiş olmasıdır. Bir başka ifadeyle Avrupalılaşma, Avrupa bütünleşme sürecinin önemli bir unsuru olarak ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda, çalışmanın bundan sonraki bölümünde kavramsal çerçeveyi oluşturan Avrupalılaşma olgusu analiz edilecektir Avrupalılaşma Teriminin Kavramsallaştırılması Sosyal bilimler disiplininde tanımlama yapmak oldukça zordur; zira Avrupalılaşma da diğer pek çok kavram gibi üzerinde ortak görüşe varılamamış bir kavramdır. Kavramların epistemolojisi farklı coğrafya, kültür ve yaşanmışlıkları da içinde barındırdığı için onları tanımlamak, sosyal bilimler disiplininde sübjektivite/ objektivite tartışmasının en önemli konularından biri haline gelmektedir. Bununla birlikte Avrupalılaşma kavramına farklı paradigmalar tarafından farklı anlamlar yüklenmektedir. Diğer bir deyişle, Avrupa çalışmalarıyla ilgilenen birçok yazar,

19 8 Avrupalılaşma kavramını farklı kuramsal/ kavramsal perspektiften tanımlamaya çalışmaktadır. Avrupa Bütünleşmesi alanındaki çalışmaların son yıllarda Avrupalılaşma ve Avrupa kimliği kavramları üzerine yoğunlaşmaya başladığı gözlemlenmektedir (Bulmer, 2007, s. 46). Avrupa bütünleşme süreci içerisinde Avrupalılaşma; 1980 lerin sonundan itibaren Avrupa siyasal işbirliğinin önem kazanması, 1991 Maastricht Anlaşması ndan sonra Ortak Dış ve Güvenlik Politikasının geliştirilmesi ve komünizmin çöküşüne bağlı değişikliklerle, Avrupa kimliği ile birlikte daha sık kullanılan bir kavram haline gelmiştir (Featherstone, 2003, s.10). Bu nedenle çalışmanın bu kısmında Avrupalılaşma literatürüne katkı sağlamış yazarların kavramsallaştırmalarına yer verilecektir Bir Kavram Olarak Avrupalılaşma Tanımları 1990 ların başından itibaren Avrupalılaşma, çoğunlukla ulus-devletin yasal ve idari yöntemlerinin, Avrupa yönetişiminin yeni biçimlerine ve AB üyeliğiyle ilgili baskılara uyum göstermesiyle bağlantılı olmuştur. Bu terim, öncelikle hukuk ve siyaset bilimi alanlarında kullanılmış; ancak son yıllarda antropologlar da tartışmaya girerek Avrupa bütünleşmesi süreçlerinin beraberinde getirdiği toplu ve kişisel kimliklerin yeniden inşasını analiz etmeye başlamışlardır. Bu şekilde Avrupalılaşma, Avrupa nın yakın geçmişi ile şimdisini dönüştüren ve geleceğini de belirleyecek olan değişim süreçlerinin sosyal bilimciler tarafından kavramsallaştırmasıyla temel kavramlardan biri haline gelmiştir. Tüm bu yazın çeşitliliğinin paylaştığı ortak nokta ise Avrupa Birliği nin örgütsel yapısı ve mekansal boyutudur (Hirschhausen ve Patel, 2010, s.1). Radaelli ve Pasquier (2007, s.36) e göre; Avrupalılaşma, siyasal aktörlerin tercihleri doğrultusunda ortaya çıkan bir olgudur. Radaelli, Avrupalılaşmanın AB politika oluşumu ve Avrupa bütünleşmesi kavramlarından daha farklı bir anlama sahip olması gerektiğini söylemekte ve bu noktada Avrupalılaşma kavramını şöyle açıklamaktadır: Resmi ve gayri resmi kuralların, prosedürlerin, politika paradigmalarının, tarzlarının, bir şeyleri yapma yolu nun, ve ilk kez AB politikasında tanımlanıp pekiştirilen ve sonra yerel söylemin, siyasal yapılarının ve kamu politikalarının içine dahil olan ortak

20 9 inançlar ve normların inşası, yayılması ve kurumsallaşmasıdır (Radaelli, 2003, s.29-30). Bu tanımlama, Radaelli ve Bulmer (2004, s.3) tarafından Avrupalılaşmanın 3 özelliğine dikkat çekmesi açısından önemli olarak addedilmiştir: 1. Avrupalılaşma, politika sürecinin inşa, kurumsallaşma ve yayılma aşamalarından türemektedir. 2. Avrupalılaşma, sadece resmi politikalarla ilgili değil, inançlar ve değerler gibi daha az somut yönleri de kapsamaktadır. 3. Avrupalılaşma kavramı, Avrupa politikasının üye ülkeler üzerindeki etkisiyle ilgilidir. Bu etki, AB düzeyinde benimseme ve daha sonra yerel düzeyde birleştirme olmak üzere iki adımdan oluşmaktadır. Bununla birlikte Radaelli ye göre Avrupalılaşma, AB siyaset ve politikalarının yerel düzeyde asimilasyonunu kapsadığından yapılan bu tanımlama, kurumsallaşma süreçlerine değinmektedir. Diğer bir nokta ise bu tanımlamanın sadece örgütleri kastetmemesi, aynı zamanda bireyleri de içermesidir. Yazar, bu tanımlamanın hem AB üyesi ülkelere hem de diğer ülkelere uygulanabileceğini ifade etmektedir (Radaelli, 2002, s.108). Radaelli nin Avrupalılaşmanın kavramsallaştırılması noktasında vurguladığı bir diğer nokta ise nelerin Avrupalılaşmamış olduğuna dikkat çekmesidir. Yazar, sınırlar olmadan Avrupalılaşmayı tanımlamanın imkansız olduğunu belirtmiş ve bu noktada en iyi stratejinin, kavramı çözümlemek, Avrupalılaşma ile diğer terimleri birbirinden ayırmak ve böylece Avrupalılaşmanın ne olmadığını göstermek olduğunu vurgulamıştır (Radaelli, 2002, s.110). Bu bağlamda Radaelli, Avrupalılaşmanın kavramsallaştırmasını yaparken yakınsama, uyum süreci, bütünleşme ve politika düzenleme gibi kavramlarla karıştırılmamasının ve bu kavramlar arasındaki farkı belirtmenin gerekli olduğunu belirtmiştir. Öncelikle yazara göre Avrupalılaşma, bir süreç; yakınsama ise bir sonuçtur. Yakınsama, Avrupalılaşmanın bir sonucu olabilir; ancak Avrupalılaşma aynı zamanda ayrılma da yaratabilmektedir. Diğer yönden Avrupalılaşma, uyum süreci ile kaçınılmaz olarak uyumlu olmak zorunda değildir. Avrupalılaşma, düzenleyici bir rekabetle ve hatta rekabetin çarpıtılmasıyla bile sonuçlanabilirken, uyum süreci eşit şartlar yaratmaktadır. Bununla birlikte, Radaelli ye göre Avrupalılaşma siyasi bütünleşme

21 10 değildir; ancak Avrupalılaşmanın Avrupa Bütünleşmesi olmadan oluşabilmesi de mümkün değildir. Avrupa bütünleşmesi, ülkelerin egemenliklerini birleştirdikleri bir süreç anlayışı olup araştırmanın ontolojik aşamasına ait iken; Avrupalılaşma, AB kurumları bir kere var olduğunda ve etkilerini meydana getirdiğinde ne olacağıyla ilgilendiğinden post-ontolojiktir. Son olarak Radaelli, Avrupalılaşma ile AB politika oluşumunun kavramsal düzeyde ayrı tutulması gerektiğini vurgulamış, ancak gerçek dünyada birbirine bağlı olduklarını da eklemiştir (Radaelli, 2002, s ). Diğer yönden Hirschhausen ve Patel (2010, s.5) e göre; her Avrupalılaşma tanımı, betimlenmesi zor unsurları ve belirsiz sınırlara sahip bir coğrafi alanı içeren dairesel bir tartışmayla sonuçlanmaya eğilimlidir ve Avrupalılaşma, farklı zamanlarda farklı biçimler alan ve değişen tarihsel bir faktör olarak algılanmalıdır. Bununla birlikte Avrupalılaşmanın ne olmadığı üzerine Hirschhausen ve Patel, üç önerme yapmaktadır. Birincisi; Avrupalılaşma, tek tip, tek yönlü ve teleolojik (teleological) bir süreç değildir. Yani Avrupalılaşmanın düzenli bir yükselişi söz konusu değildir. Birbirinden farklı Avrupalılaşma süreçleri aynı anda var olabilir ve olmuştur da; birleşebilir, yarışabilir veya birbirlerini tamamlayabilirler. Dahası, çoğunlukla bu birbirinden farklı Avrupalılaşmaların yoğunlaşma süreçleri çelişkili yan etkilere sahip olabilmekte veya sonradan Avrupa içi bağlantıları zayıflatan çelişkili hareketlere sebep olabilmektedir. Bu yüzden Avrupalılaşma, hem kuvvetlendirmeleri hem de geri çekilmeleri kapsayabilir, aslında zaman zaman bu iki eğilim yoğun bir şekilde iç içe geçebilmektedir. Avrupalılaşmanın bu kavramsallaştırması, Norman Davies in daha farklı bir bağlamda, gel-gitlerin değişen tarihsel şartlara göre çeşitlendiği gel-gitsel Avrupa (tidal Europe) olarak tanımladığı durumu betimlemektedir (Hirschhausen ve Patel, 2010, s. 3-4). Hirschhausen ve Patel in Avrupalılaşmanın ne olmadığı üzerine yaptıkları ikinci önerme, Avrupalılaşmanın sabit coğrafi sınırlarının olmamasıdır. Bu yazarlara göre gel-gitsel Avrupa metaforu sadece zamansal bir boyuta değil, aynı zamanda mekansal boyuta da sahiptir. Bu bağlamda Avrupalılaşma, en belirgin olarak Avrupa nın sınırlarında gerçekleşmektedir ve sadece dışsal olarak tanımlanamayacak olan bu sınırlar, yirminci yüzyıl süresince belirgin bir şekilde ortadan kalkmıştır. Çoğu tarihçi, tarih boyunca durağan veya uzun süren coğrafi olarak tanımlanmış bir Avrupa kavramının olmadığı konusunda hemfikirdir. Aslında, Avrupa nın sınırları fikri ilkçağlardan beri tartışılmaktadır; zira Türkiye nin Avrupa Birliği ne girişi konusunda devam eden tartışma, 21. yüzyılda bile bu konu üzerinde bir fikir birliği sağlanmasının