TARİH İ ÖSMÂNÎ ENCÜMENİ MiCiVîUAS

Transkript

1 TARİH İ ÖSMÂNÎ ENCÜMENİ MiCiVîUAS Sayı: Önsöz ve Fihrist: D oç.dr. A bdülkadir Özcan Enderun Kitabevi İstanbul 1988 Boğaziçi University Library

2 Enderun Yayınlan: 24 oes-c D R 1 0 *T jjj -12^ Enderun Kiîabevi Beyazsaray No: 46 Beyazıt- İSTANBUL Tel: Baskı Toprak Ofset Tel:

3 TARİH-İ OSMANÎ ENCÜMEN! Kuruluşu, Teşkilâtı ve Faaliyetleri Başlangıçtan XX. yüzyıla Kadar Osmaniı tarihçiliği gayr-i resmî ve resmî hep münferid çalışmalara inhisar etmiştir. Umumiyetle XV. yüzyılın ilk çeyreğinde Germıyanlı Ahmedî (ö ) ile başladığı kabul ediien Osmaniı tarih yazıcıi ığı II. IVlurad zamanında tarihî takvimlere dayanarak meydana getirilmiş anonim Tevârih-i Âi-i Osman larla devam etmiş, Fatih Sultan Mehmed zamanında ise canlı bir devreye girmiştir, il. Beyazid zamanında Âşık Paşazade ve Neşri nın yanısıra. bu padişahın emriyle İdris-i Bitlisi ve Kemâl Paşazade tarafından kaleme alınan Heşî Bihişt ve Tevârih-i Âi-i Osman adlı eserler ilk standart Osmaniı tarihleri sayılır. Yavuz Suttan Selim devrinin Selimnâme leri ile yarım asra yaklaşan Kanunî devrinin Süleymannâmelerı gazavatnârne türünün boi miktardaki örneklerini teşkil etmiş, fakat bu arada hilkatten veya Osmaniı Devleti'nın kuruluşundan başlayan gayr-ı resmî nitelikte Osmaniı tarihleri de kaleme alınmaya devam edilmiştir. Fatih zamanında kurulduğu rivayet edilen, fakat Kanunî zamanında daha kalıcı bir görev haline getirilen şehnamecilik XVI. yüzyıl sonlarında Seyyid Lokman ile en güzel meyvesini vermiş, XVII. yüzyılda devam etmiş ve bu vadide güzej.eserler kaleme alınmıştır. Vekayiname sini IV. Mehmed'ın emriyle yazan Abdurrahman Abdi Paşa yı (ö. 1692) ilk resmî tarihçi sayanlar varsa da, Divan-ı Humâyun a bağlı ilk resmî devlet tarihçiliğinin XVIII. yüzyılda Naima Mustafa Efendi ile başladığını kabul etmek daha doğrudur, iki yüzyıl kadar devam eden vak anüvislik süresince müteselsil kronikler kaleme alınırken, gayr-i resmî tarihler de te lif edilmiştir. XIX. yüzyılda ise Batı kaynaklarını okuyan bazı Osmaniı aydınları tarafından hissi ve öğretici mahiyette bazı genel tarihler yazılmışsa da, Osmaniı Devleti nde ciddi ve İlmî nitelikte toplu tarih çalışmaları ilk defa bir derneğin kurulmasiyle, II. Meşrutiyet in ilanından sonra başlamıştır. Başta AvusturyalI tarihçi Joseph von Hammer ile Fransız tarihçi Charles Seignobos un Doğu ve Batı kaynaklarını karşılaştırarak meydana getirdikleri siyasî ve kültür tarihlerini okuyan tarihçilerimizde eski, geleneksel tarihçiliğin yerine modern tarih yazıcılığı fikri uyanmağa başlamıştır, işte Osmaniı tarih yazıcılığında önemli bir merhale olan Tarih-i Osmanî Encümeni nin kuruluşu böyle bir amaca yöneliktir. Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa'nın teklifi ve tarih ilmine vukufıyle bilinen Sultan Reşad'ın iradesiyle 14 Teşrinisani 1325/14 Zilkade 1327 (27 Kasım 1909) tarihinde kurulan ve taşrada bazı şubeleri de açılan Encümen'ın kuruluş gayesi, teşkilâtı, vazifesi, daimî ve yardımcı âzâları, Necib Âsim tarafından hazırlanan ve Encümen hey etince tasdik edildikten sonra yayımlanan tüzüğünde belirtilmiştir. Buna göre, henüz Türkçe olarak mükemmel bir-osmaniı tarihi yazılmamıştır. Vak'anüvislerin kaleme aldıkları kro- BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ KÜTÜPHANESİ

4 nikler bir silsile teşkil ederse de, bunlar hem resmî nitelikli, hem de ifadelerinin ağırlığı yüzünden maksada cevap verecek durumda olmayıp, birer salname niteliğindedir. Tenkidi bir gözle kaleme alınmamış olan bu vekayinâmeler, dış olaylar ile devletin idâri ve sosyal durumu hakkında da pek bilgi vermediklerinden eksik birer kaynak sayılırlar. XV. yüzyıldan itibaren özel tarihçilerin kaleme aldıkları umumi ve hususî tarihler de ihtiyaca cevap vermekten uzaktır. XIX. yüzyılda yazılan genel Osmanlı tarihleri ise pek kısa veya hissî olarak kaleme alınmış olduklarından, yine ihtiyacı karşılayacak nitelikte değildir. Halbuki milletlerin geçmişlerini ve tarihî geleneklerini bilmelerinin faydaları sayılamayacak kadar çoktur. Halkın çoğunluğuna hitap edebilecek bir Osmanlı tarihinin bulunmayışı büyük bir eksikliktir. Tarihini bilmeyen milletlerde ise gerçek vatan sevgisi olamaz. Meşrutiyetin ilânından sonra OsmanlIlar, imparatorluğu oluşturan çeşitli ırkları aynı gaye ve menfaat etrafında, aynı vatan sevgisiyle birleştirmek için millî tarihi öğretmenin gereğini daha iyi anlamışlardı. İşte Tarih-i Osmanî Encümeni, bu güzel gayeleri gerçekleştirmek için Suiîan Reşad ın cülûsunun hemen ardından kurulmuş ve Âbdurrahman Şeref Bey in Bâbıâli deki vak anüvislik odasında çalışmalara başlamıştır. Encümen ilk iş olarak, Padişah ın emriyle Osmanlı imparatorluğu nun şanına lâyık, mükemmel bir Osmanlı tarihinin teiif hazırlıklarına girişmiştir. Bu eserin baskı masrafları bizzat Sultan Reşad tarafından karşılanacaktı. Yazılacak tarih için önce vazife taksimi yapılacak ve ilk ciltte OsmanlIların Anadolu ya gelişleri ve Osmanlı Devleti nin ortaya çıkışı ele alınacaktı. Bu ciltte ayrı ca, OsmanlIlarla olan münasebetleri dolayısıyle BizanslIlar ve Selçuklular hakkında da kısa bilgiler verilecekti. Teşkilâtı Yine Encümen mecmuasının ilk sayısında neşredilen tüzüğe göre, biri başkan 12 mütehassıstan oluşan Tarih-i Osmanî Encümeni nin âzâları başlangıçta hükümet tarafından seçilecek, daha sonraki münhaller vukuunda yeni âzânın seçimi oy çokluğuyla olacaktı. Mevcut 12 daimî âzâdan başka, Osmanlı hanedanından biri fahri âzâ olacak, ihtisas sahiplerinden yardımcı âzâ ile muhabir âzâlar da kaydedilecekti. Yine tüzüğünde belirtildiği üzere, daimî ve yardımcı âzâlardan devlet memuru olanlar, Encümen in toplanacağı zamanlarda, ilgili dairelerden izinli sayılacaklar ve bunların mümkün-mertebe İstanbul dahilinde çalışmaları sağlanacaktı. Encümen âzâları, araştırma ve incelemeler yapabilmek için dairelerin arşivlerine müracaata yetkili olacaklardı. Haftada bir olağan, fakat ihtiyaç anında olağanüstü olarak iki defa toplanacak olan Encümen in bir de kütüphanesi olacaktı. Doğrudan doğruya satın alınacak veya bağışlanacak kitap, risale ve belgelerle teşkil edilecek olan kütüphane, toplantı günleri dışında da açık olacak ve âzâlar buradan ödünç kitap alabileceklerdi. Encümen, gerek imparatorluk dahilindeki, gerekse dış ülkelerdeki kütüphanelerde araştırma yapmak, kitâbe, harita, plan ve belgeleri istinsah ettirmek için icabında gerekli yerlere memurlar (görevliler) göndereceği gibi, muhabere yoluyla da mahallinden bilgi edinecek, hulâsa; yazılacak Osmanlı tarihinin mükemmeliyeti için elinden geleni yapacaktı. Nitekim, Encümen'in ilk başkanı olan Abdurrahman Şeref Bey, 12 Haziran 1333 Salı günü Viyana ve Berlin kütüphanelerinde incelemelerde bulunmak üzere buralara gönderilmiş, aynı şekilde Ahmet Refik Bey tarih tetkikleri için Fransa ya gitmişti. Encümen in üç âzâdan oluşan idare heyeti, idâri ve malî işlere bakacak, kitapların basımına nezaret edecekti. Tüzüğünde de belirtildiği gibi, kütüphane memur ve kâtipleri dışında Encümen başkan ve üyelerinin maaşları yoktu. Kütüphane memurunun aylığı 2000, kâtiblerden birininki 1000, ötekininki ise 600 kuruştu. Araştırma ve inceleme yapmak üzere taşraya gönderilecek olanlara uygun bir harcırah verilecekti. Encümen'in, padişahın hususî hâzinesinden yıllık kuruşluk tahsisatı olup, gerekli kitap, risale, harcırah vb. gibi zaruri giderler bundan karşılanacaktı. Osmanlı Tarihi'ni yazan kimselere, her forma için, o zamanın parasiyle 300 kuruş ikramiye verilecekti. Encümen ce kaleme alınacak bu eserin baskı masrafı için yine Hazine-i Hâssa'dan ayrıca

5 kuruş daha tahsis edilmişti. Kitap satışından elde edilecek meblâğlar ve yapılan teberrular da Encümen in gelirlerinden olup, yönetmeliğinde belirtildiği üzere, gerektiği şekilde harcanacaktı. Encümen, her senenin sonunda bir muhasebe cedveli hazirlayarak, gerekli evrakla birlikte bunu Hazine-i Hâssa-i Şâhane Umum Mûdürlüğü ne gönderecek ve gerektiğinde bir suretini gazetelerde ilân edecekti. Fakat hemen belirtilmelidir ki,saltanatın ilgasından sonra da Encümen giderleri için bütçeye 1800 lira konulmuş, bu meblâğdan üyelere ve mecmuada yazısı çıkanlara birer mikdar ücret verilmesi kararlaştırılmıştır. Encümen in 28 Muharrem 1328 (9 Şubat 1910) günü yapılan ilk toplantısında başkanlığa Vak anüvis Abdurrahman Şeref Bey getirilmişti. Öteki daimî üyeler şunlardı: Hariciye Nezareti Tercüme Odası hulefâsından AhmecS Tevhid, piyade yüzbaşılarından Ahmed Refik CAltınay), Meclis-i Sıhhiye eski başkanı Ahmed Midhat Efendi, Şûrâyı Devlet âzâsından İskender Yanko Hoçi, Darülfünun muallimlerinden Efdaleddin CTekiner), Sabah gazetesi muharriri ve Darülfünun muallimlerinden Diran Kelekyan Efendi, Divan-ı Muhasebat eski başkanı Zühdü Bey, Mülkiye müfettişlerinden Âli Şeydi Bey, İzmir mebusu Karolidi Efendi, Maliye Nezâreti eski mümeyyizlerinden Mehmed Arif Bev. Darülfünun muallimi ve piyade kaymakamı Necib Asım (Yazıksız). Yardımcı üyeler ise şunlardı: Erkân-ı Harb binbaşısı Ebüifuad Refik Bey, Jandarma mirlivalığından mütekaid Bağdatlı İsmail Paşa, Süryanî Katolik Patriği Efraim Rahmani Efendi, Defterdarlıktan mütekaid Ali Emîrî Efendi, Terbiye ve Tedrisât-ı askeriyye müfettişi Tevfik Paşa, Müze-i Osmanî müdürü Halil Edhem (Eldem), Süleyman Bey, Basra Vâlisi Süleyman Nazif Bey, Mekteb-i Bahriye tarih muallimi Şükrü Bey, Erkân-ı Harbiyye-i Bahriyye Kaymakamı Saffet Bey, Bursa mebusu Tahir Bey, Konya Vâlisi Ârifî Paşa, Sadâret Şifre Kalemi'nden Osman Ferid Bey, Tophane Meclisi eski âzâsı ve Mirliva Âli Bey, Takvim-i Vekayi müdürlüğünden mütekaid Faik Reşad Bey, Darülfünun muallimlerinden Fehmi Efendi, Saruhan eski mutasarrıfı Mehmed Galib Bey, Kozan eski mutasarrıfı Musa Kâzım Efendi, Müze-i Osmanî muhafızlarından Mistakidis Efendi ve Bahriye kaymakamlarından Mutki Bey. Daimî üyelerden Ahmed Midhat Efendi, İskender Hoçi, Diran Kelekyan, Zühdü ve Mehmet Arif Bey lerin ölümlerinden sonra Halil Edhem Bey, Âli Emîrî Efendi, Hüseyin Hüsameddin, Reşad Fuad ve Mehmed Ziya Bey ler aslî üyeliğe seçilmişlerdir.türkiye 'den ayrılan Karolidi Efendi nin yerine Ahmed Muhtar Paşa, bunun devam edemeyişi üzerine Ahmed Rasim, bunun da devamsızlığından dolayı yerine İbnülemin Mahmud Kemâl (İnal); Ali Emîrî Efendi nin istifasından boşalan üyeliğe ise Darülfünun müderrislerinden Behçet Bey seçilmişlerdir yılında Abdurrahman Şeref Bey in ölümü ile boşalan başkanlığa Ahmed Refik Bey, ondan boşalan üyeliğe ise Mersin mebusu Niyazi Bey seçilmiştir. Bu üyeler çeşitli rütbe, nişan ve madalyalarla taltif edilmişlerdi. Ezcümle, başkan Abdurrahman Şeref Bey Bâlâ rütbesi Birinci Osmanî, Birinci Mecîdî nişanları, altın, gümüş İmtiyaz ve altın Liyâkat madalyalariyle; üyelerden Ahmed Tevhid Bey Mütemâyiz rütbesiyle; Ahmed Refik Bey Dördüncü Mecîdî nişanı ve gümüş Liyâkat madalyasiyle; Efdaleddin Bey Bâlâ rütbesi, İkinci Osmanî ve Üçüncü Mecîdî nişanlariyle; Halil Bey Ûlâ rütbesi ikinci Osmanî, Üçüncü Mecîdî ve Sanâyi-iNefîse madalyasiyle; Hüseyin Hüsameddin (Yasar) Üçüncü Osmanî nişanı ve Maarif madalyasiyle; ASİ Şeydi Bey Mütemâyiz rütbesi ve İkinci Mecîdî nişaniyle; kütüphane memuru Mehmed Arif Bey Sâlise rütbesiyle; Necib Asım Bey Üçüncü Mecîdî, Dördüncü Osmanî nişanlariyle; Reşad Fuad Bey Bâlâ rütbesi Birinci Osmanî ve Birinci Mecîdî nişanlariyle,ferik Ahmed Muhtar Pa şa İkinci Osmanî, İkinci Mecidî nişanları, altın imtiyaz, altın gümüş Liyâkat ve Sanayi-i Nefise madalyalarıyla taltif edilmişlerdi. Daha önce Sadârete bağlı olan Encümen, Cumhuriyet in ilânının ardından Türk Tarihi Encümeni"adını almış, önce Maarif Vekâleti'ne, sonra Te lif Tercüme Hey eti Hars Müdürlüğü'ne ve nihayet Yüksek Tedrisâta bağlanmıştır. Ahmet Refik Bey başkanlığındaki Türk Tarihi Encümeni üyeleri şunlardı: 3

6 4 Hars Müfettişi Ahmet Tevhit Bey, Darülfünun eski müderrislerinden Efdaleddin, Evkaf kuyudât-i Arabiyye mütercimi Hüseyin Hüsameddin, Arkeoloji Müzeleri Müdürü Halil Edhem Bey, Mekteb-i Mülkiye muallimlerinden Âli Şeydi Bey, meskükât mütehassısı Âli Bey, Muhâfaza-i Asâr-t Atîka Encümeni Kâtib-i Umûmîsi Mefomed Ziya Bey, Tasnifi Vesaik Hey'eti Reisi ibnü^srrsin Mahmud Kemâl Bey, Mersin mebusu Niyazi Bsy, Darülfünun müderrislerinden Necfb Âsim ve Behçet Beyler. Encümen in 1927 yılında Maarif Vekâleti bünyesinde yeniden teşkilinden sonra Fuad Köprüiü Başkanlığındaki üyeler ise ÂSİ Cartib, Âkçuraoğlu Yusuf, Âhmed Refik, Halil Edhem, Necib Âssm, Yusuf Behçet, Âhmed Hamid, Niyazi, Ramazan ve İbnülemin - den ibaret idi. Öteki üyeler açıkta kalmıştı. Faaliyetleri Encümenfaaüyetlerini üç gruptatoplamakmümkündür.osmaniı tarihi telifi, monografik çalışmalar ve mecmua neşri.çok talihsiz bir dönemde kurulan Encümen'in, telifini tasarladığı Osmaniı Tarihi nin yazımı da, dolayısiyle imparatorluğun en zor, hatta yıkılıp tarihe karışacağı yıllara rastlar. Bununla birlikte Encümen, 22 Kânunusâni 1326 tarihinde çıkarttığı bir genelge ile ülke içinde ve dışında yoğun bir kaynak toplama faaliyetine girişmiştir. Valilik ve Maarif müdürlüklerine yapılan umumî tebligatlarla taşrada bulunan kütüphanelerdeki tarihî eserlerin isimlerinin listeleri ve Hariciye Nezareti aracılığıyla da Avrupa kütüphanelerinin katalogları talep ediliyordu. Madde madde kaleme alınan tamim ile: Taşradaki merkezler ve civarlarının ne zaman ve kim tarafından OsmanlI topraklarına katılmış olduğu; oralarda bulunan câmi, mescid, medrese, tekke, imaret, çeşme, köprü ve öteki sosya! tesisler hakkında bilgi; taşrada medfun vezir ve ünlü devlet adamlarının türbeleri ve mezar taşlarındaki kitâbelerin metni; varsa savaş alanlarının tarif ve tavsifi; Osmaniı tarihlerinde isimleri geçen fakat halen harap halde bulunan kale ve şehirler hakkında yeterli bilgi; halkın elinde bulunan ferman, berat, vakfiye ve öteki tarihî belgelerin suretleri ile mümkünse tarihî binaların fotoğraflarının gönderilmesi; zamanla adları değişmiş olan bazı mevki ve kasabaların eski isimlerinin bildirilmesi isteniyordu. Uzunca süren bu hazırlık döneminden sona yazılacak Osmaniı Tarihi nin planı Encümen mecmuasının 1 Ağustos 1329 tarihli 21. cüz'ünde ilâve olarak yayımlanmıştır. Burada, okuyuculardan geiecek değerlendirme ve itirazların dikkate alınacağı belirtiliyordu. Gerçekten, I. Murad'ın şehadetine kadar gelmesi tasarlanan bu cildin planı, 1913'te, önce Yusuf Âkçura, sonra da Fuad Köprülü nün sert tenkitlerine maruz kaldı. Âkçura, adını kullanmadan "Küçük Muhtıra" adıyla yazdığı tenkit yazısında; Planda "Türk" kelimesine hiç rastlanmadığı Osmaniı tarihinin, genel Türk tarihinin bir parçası olarak ele alınmadığı, henüz hanedan tarihçiliğinden kopulmadığı, yâni halkın tarihinin yazılmadığı, sosyal ve İktisadî yapının söz konusu edilmediği,sadece askerî, idari, siyasî ve diplomatik hadiselerin konu edildiği, iddialarına yer vermiştir. Köprülü ise, eserin çağdaş yayın usullerine uyulmadan neşredildiğini, Encümen'in bu meselede acele ettiğini, tarihçiliğimizin henüz vak anüvislik havasından kurtulamadığını, Encümen üyelerinin gayr-ı mütecanis olduğunu ve bazılarının hiç usul bilmediğini, Kâîip Çelebi ve hele Cevdet Paşa nın bile metod bakımından onlardan daha ileri olduğunu ileri sürüyordu. Bu tenkitlere rağmen Necib Âssm ve Mehmed Arif Beylerin kaleme aldığı Osmaniı Tarihi nin ilk cildi 1335/191 7 yılında yayımlandı. 638 sayfadan oluşan bu ciltte, ilk ve orta çağlarda Türkler, BizanslIlar, Anadolu ve Rumeli'nin durumu ile OsmanlIların Anadolu'ya gelişleri ve Osmaniı Devleti nin ortaya çıkışı ele alınıyordu. Ayrıca OsmanlIlarla münasebetleri olan BizanslIlar, Anadolu Selçukluları ile Beylikleri hakkında da bilgiler veriliyordu. Yayımlandıktan sonra Osmaniı Tarihi yine Köprülü'nün ağır tenkitlerine maruz kaldı. Memleketimizde tarih telâkkisinin henüz pek ibtidaî olduğunu.bunu anlamak için Encümen'ce yayımlanan tarihin mukaddemesini okumanın yeterli olduğunu, İbn Haldun devrine yetişmek için bile daha birkaç asır beklemek gerektiğini belirten Köprülü, sözlerine, tarihin birçok yardımcı bilimleri olduğunu, bunların her birinde ihtisaslaşmak

7 için yıllarca çalışmak gerektiğim ve en önemlisi, henüz kütüphane ve arşivlerimizin istifadeye elverişli olmadığını ekliyordu. Gerçekten, yayımlanan eserin yetersiz olduğu Encümen ce de kabul edilmiş, hatta Ahmed Refik Bey, bu eserin sorumluluğunun Encümen e ait değil müelliflerine ait olduğu yolunda bir savunmada bile bulunmuştu. Tarih-i Osmanî Encümeni nin bu faal üyesi 28 Muharrem 1336 (1 2 Ekim 1920) tarihli İkdam gazetesinde, "Tarih-ı Osmani Encümeni Meselesi" başlıklı yazısında neşredilen OsmanlI Tarihi nin İlmî bir mâhiyeti olmadığını, Encümen'in asıl vazifesinin Osmanlı Tarihi için vesika toplamak ve tasnif etmek olması gerektiğini belirtiyordu. Yazılan eserin Encümen'in değil yazarlarına ait olduğunu belirten Ahmed Refik, burada, itirazları hiç dinlemeyen Mehmed Ârif ı ağır bir şekilde suçluyor, hatta, Köprülü nün ağır tenkitlerine uğrayan "Önsöz"ün yazarı olan Encümen Reisini "idare-ı maslahatçılıkla itham ediyordu. Gururlu, itiraz dinlemeyen ve Encümen in yegâne maaşlı üyesi olan Mehmed Arif, Ahmed Refik tarafından değil Arapça, Farsça bilmek, bazı Türkçe kelimeleri bile anlayamamakla itham edildikten sonra, vak anüvis tarihlerinde bulunmayan 1142 yılı olaylarını yazarken, o yılın Dıvan-ı Humâyun defterlerini alıp saklamakla, hatta "iç etmekle" suçlanıyordu. Ahmed Midhat ile Ali Emiri Efendilerin Encümen âzâlığından ayrılmalarına onun tutumunun sebep olduğunu da ilâve eden Ahmed Refik bu yazısında, Encümen e yapılan itirazların doğruolduğunu.mutlaka ıslah edilmesi gerektiğini ve mütecanis bir hey et ve başkan seçilmesinin geregıni itiraf ediyordu. İki gün sonra aynı gazetede çıkan "Tarih-ı Osmani Encümeni nin Vezaıfıne Dair" başlıklı yazısında ise Ahmed Refik, önce mükemmel bir kütüphane teşkilinin gereği üzerinde duruyor, yurt dışına ve içine uzman araştırıcılar gönderilerek vesika toplamanın önemim ve devamla Osmanlı arşivinin tasnif, belgelerin telhis ve önemlerine göre cilt cilt neşredilmesini belirtiyordu. Ayrıca vak anüvis tarihlerinin, varsa orijinallerinin, yoksa mukayeseli neşirlerinin yapılmasını, başka dillerde yazılmış Türklerle ilgili eserlerin ve seyahatnamelerin ilgili bölümlerinin çevrilmesinin önemim vurgulayan müellif, bu işler için Darülfünun Tarih Bölümü ile işbirliği yapılmasını teklif ediyor ve sözlerim şöyle bitiriyordu: "Husûsiyle dûçar olduğumuz felâket karsısında ancak parlak mazimizden kuvvet alarak. mâzımizi takviye ederek istikbale müterakkî ve mütemeddin bir halle hazırlanarak sıçrayacağız. Bir milletin yaşaması, mevcudiyetini bilmesiyle kâimdir. Bir milletin tarihi o milletin mevcudiyeti demektir. Mevcudiyeti olmayan milletin tarihi de oıamaz': Bugün, "Osmanlı tarihi yok" demek "biz varlığımızı bilmiyoruz" demektir ve doğrudur. Bilse idik bu haie gelirmıydik? Bizde de milli gurur, milli azim, millî irfan olmaz mıydı9 Türk milleti yaşayacaktır. Binaenaleyh mevcudiyetini idrak edecektir, irfanını tarihinden çıkaracak ve tarihine istinaden istikbale daha kavi, dana metîn, daha ınsanî bir milliyet-ı kavi vücuda getirecektir." Günümüz için de geçerli bu sözlere katılmamak mümkün değil. Ancak Encümen neşri olarak gösterilen Osmanlı Tarihi'mn bütün günahını müelliflerine, özellikle Mehmed Arife yüklemekle, vebalden kurtulmaya caıışmak da pek iyi bir yol olmasa gerek. Gerçekten, ölümünü müteakip yakın mesai arkadaşı Necip Asım tarafından yazılan biyografisinden de anlaşıldığı gibi (TTEM. Sayı , Sayfa: ) geçimsiz, titiz ve itiraz kabul etmez bir mizaca sahip olan Mehmed Arif den kurtulmak için ölümüne kaaar beklemek gerekli miydi? Hulâsa, başta Ahmet Refik olmak üzere öteki bazı Encümen üyeleri, arşiv vesikaları tasnif edilmeden ve yazma Osmanlı kroniklerinin edisyon kritikleri yapılmadan mükemmel bir tarih telifinin imkânsız olduğunu belirterek, Encümen'in evvelâ vesika toplaması gerektiğim savunmuşlardır. Gerçekten o sıralarda oluşturulmaya çalışılan arşiv kurumu hakkında bilgiler toplamak için Encümen başkanı Abdurrahman Şeref Bey Viyana ve Berlin e gönderilmiştir. Cok geçmeden de Ahmed Refik Bey ın gayretleriyle Encümen dışında. Sadaret e bağlı Sadâret Hazine Evrakı bunvesınde ilk defa olarak bir Tasmf-ı Vesaık-ı Tarihıyye Encümeni" kurulmuş: başkanlığına da Ali Emiri Efendi getirilmiştir. 5

8 6 Yapılan tenkitlerden sonra Encümen, faaliyetlerini Osmanlı tarihine dair monografik çalışmalara kaydırmıştır. Fakat 3000 adet fasılan, birinci cildi umûmi rağbete mazhar oian Osmani? Tarihi nin ikinci cildiyle ilgili çalışmalarını da sürdürdüğü, hatta bu cildin yazıms için telif planının hazırlandığı ve vazife taksimi yapıldığı da bilinmektedir. 6 Haziran 1333 günü yapılan toplantıda, Orhangazi dönemine dair olacak bu ciltte İslâm î devle tlerle ilgili kon ular Ahm ed Tevhid, fetihler Necib Asam, kitabeler Hafi! Edhera, Osmanlı-Bizans münasebetler! Ahmet Refik, Sosyal hayat, müesseselermehmed Arif, biyografiler Hüseyin Hüsameddin Beylere havale edilmişti. (İkdam, 8 Haziran 1333, Nr. 7202) Buna rağmen Encümenin, düşünüldüğü gibi büyük bir Osmanlı tarihi yazımını gercekleştirememesinin başlıca sebebi, belge ve kaynakların henüz yararlanılabilecek nitelikte olmayışıydı. Çeşitli ırklardan oluşan imparatorluktaki unsurları birleştirmek amacına yönelik olan, fakat imparatorluğun dağılması arefesinde teşebbüs edilen Osmanlı tarihi yazımına, bu açıdan bakılınca 1918 den sonra zaten gerek duyulmamıştır. Her şeye rağmen, iktidarda bulunan İttihad ve Terakki Partisi'nin Osmanlıcılık yerine benimsediği Türkçülükpolitikasınauygun olarak, Osmanlı Tarihini genel Türk tarihinin bir parçası gören bir anlayışla kalerfıe alınan ilk cildin bu sahada yapılacak daha sonraki çaiışmalar için önemli bir adım olduğu da söylenebilir. Tarih-i Osmanî Encümeni nin bir başka faaliyeti kaynak neşri şeklinde olmuştur. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası ilâvesi olarak verilen eserler şunlardır: -Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han-ı Sâni, Tercüme: Karolidi, İstanbul Kanunname-i ÂM Osman (Sultan Süleyman Kanunnâmesi. Mehmed Arifin önsözüyle), İstanbul Kanunname-i Âl-i Osman (Fatih Kanunnâmesi. M,Arifin önsözüyle). İst (Bu Kanunnâme nindaha mutena bir nüshasının bulunması ile karşılaştırmalı neşri Abdülkadir Özcan tarafından Tarih Dergisi, İstanbul 1982, S.7-57'de yapılmıştır). -Vaksât-ı Sultan Gem, İstanbul Tursun Bey, Tarih-i Ebülfeth, İstanbul (Bu eserin daha ilmi neşri Mertol Tulum tarafından 1977'de İstanbul'da yapılmıştır). -Tâcîsade Cafer Çelebi, Mahrusa-i İstanbul Fetihnamesi, İstanbul Mehmed Refi, İran Sefaretnamesi, İstanbul Koca Sekbanbaşı, Hulâsatü l-kelâm fi reddi i-avam, İstanbul Tarih-i Câmi-i Şerff-i Nuruosmanî, İstanbul Mehmed Halife, Tarih-i Gslmanî, İstanbul Kırımı el-hac Abdüigaffar, ümdetü t-tevarih, İstanbul "Tarih-i Osmanî Encümeni Külliyatı" sensinde yayımlanan monografiler şunlardır: -Es-Seyyid Morali Ali, Sefaretname, İstanbul Ahmed Refik, Memâiik-i Osmaniyyede Demirbaş Şart, İstanbul Ahmed Refik, i/iemâfik-i Osmaniyyede Kra! Rakoçi ve Tevâbii, , İstanbul Hayreddin Nedim, Bir Elçinin Tarihçe-i Sefareti (Rasih Mustafa Efendi Sefaretnamesi), İstanbul Ahmed Refik, OsmanSslar ve Büyük Frederik, İstanbul Halil Edhem, Kayseriyye Şehri, İstanbul Ahmed Refik, Onuncu Âsr-ı Hicride İstanbul Hayatı, İstanbul Ahmed Refik, Lamarîin, İzmir deki Çiftliği, İstanbul Ahmed Refik, Türkiye deki Mülteciler Meselesi, İstanbul Âlî Mustafa Efendi, Menâkıb-ı Hünerverân (İbnülemin'in uzun bir girişiyle), İst.1926, Diğer yayınlar da şunlardır: -Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa.Siîâhdar Tarihi, l-ll, İstanbul Evliya Çelebi Seyahatnamesi, VII - VIII İbnıılemin Mahmud Kemâl Son Asır Türk Şairleri, İstanbul 193C, Müstakimzade Süleyman Sadeddin, Tuhfe-i Hattatın, İstanbul 1928

9 -Düsîurname-i Enverî (Mükrimin Halil'in geniş bir mukaddemesiyle), İstanbul 1928, Halil Edhem, Fihrist-i Umumî (Encümen mecmuasının 1927 yılına kadar gelen sayılarının muhteviyâtı), İstanbul 1928 Ahmed Refik Bey'in Mühimme defterlerinden derlediği Hicrî Onikinci ve Onbirinci Asırlarda İstanbul Hayatları 1930 ve 1931 yıllarında yine Encümen külliyatı arısında yayımlanmıştır. Bunlardan başka, Cevdet Paşa nın evrakı ile Maruzât ı ve kısmen Fındıklılı İsmet Efendi'nin Tekmiletü ş-şakaik fî hakk-ı ehli l-hakaik ı ve bazı sefaretnâmeler de Encümen mecmuasında tefrika edilmiştir. Fuad KöprüSü nün sert tenkitlerine uğrayan Âşık Paşazade ve Lütfi Paşa nın Encümen üyesi Âlî Bey tarafından yapılan Tevârih-i Âl-i Osman neşirlerinin İlmî sorumluluğunu da yine Encümen üstlenmiştir yılında Türk Tarihi Encümeni adı altında yeniden teşkilâtlanan Encümen in yine arşiv belgelerine dayalı yayın programında ise aşağıdaki eserlerin hazırlanması hedef alınmıştı. Türkiye-Fransa, Türkiye-Avusturya, Türkiye-Rusya, Türkiye-İran, Türkiye-İngiltere, Türkiye-Felemenk, Türkiye-İsveç, Türkiye-Lehistan, Türkiye-Venedik, Türkiye-Prusya, Türkiye-Buhara, Türkiye-Fas, Türkiye-Dubrovnik, Türk İdaresinde Mısır, Türk İdaresinde Macaristan, Türk İdaresinde Kırım, Türk İdaresinde Eflâk ve Boğdan, Türk İdaresinde Tunus ve Cezayir, Yemen ve Hicaz Meselesi, Yunan Meselesi, Memleketeyn Meselesi, Sırp Meselesi, Bulgar Meselesi, Mısır Meselesi, Suriye ve Lübnan Meselesi, Rumeli İdaresi, Anadolu İdaresi, Anadolu İdaresi, Maarif Teşkilâtı, İdarî Teşkilât, Askeri Teşkilât, Evkaf Teşkilâtı, Türkiye'de Gayrı müslimler. Aynı yayın programına aşağıdaki kroniklerin neşredilmeleri de alınmıştı: Neşri Tarihi, Ruhi Tarihi, Hadîdînin Tevârih-i Âl-i Osman ı Hünername, Tarih-i İbn Kemâl, Tabakatü l-memâlik.rodos un Fethi (Âlî'nin), Mısır Seyahatnamesi (Âlî'nin), Selânikî Tarihi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi (yeniden) ve Kara Çelebizade Zeyli. Encümen in eski başkanı sıfatiyle Ahmed Refik Bey Maarif Vekâletine sunduğu onaltı yıllık faalyet raporunun sonunda yukarıdaki neşri düşünülen monografiler için paraya ihtiyaç olduğunu, halbuki Encümen in maddî sıkıntı içinde bulunduğunu belirttikten sonra, o zamana kadar arşiv belgelerine dayalı Avrupa da hiç bir eser yazılmadığını, bu belgelerin neşrinin bütün Avrupa ilmî mahfillerini ilgilendireceğini söyleyerek günümüz arşiv meselelerine de ışık tutmaktadır. Encümen'in yapmak istediği hayırlı işlerden bir diğeri, arşivin tasnifi ve belge neşri alanında olmuştur. Fakat arka arkaya gelen savaşlar, bu yolda yapılan çalışmalardan beklenen sonucun alınmasına engel olmuştur. Bununla birlikte 1918 yılında Ali Emîrî Efendi, 1921 de ise İbnülemin Mahmud Kemâl Bey başkanlığında kurulan Tasnif-i vesaik Hey etleri Osmanlı arşivindeki ilk çalışmaları gerçekleştirmişlerdir. İlk defa Ahmed Refik Bey tarafından yapılan belge yayınları ise daha sonraki bu tür çalışmalara örnek teşkil etmiştir. Hatta Ahmed Refik, Memâlik-i Osmaniyyede Demirbaş Şarl ile Memâlik-i Osmaniyyede Kral Rakoçi ve Tevâbii, , adlı arşiv vesikalarına dayalı eserleri ile, İsveç İlimler Akademisi ve Macarlar tarafından takdir nişanları ile taltif edilmiştir. Bu eserlerden birincisi İsveç diline, İkincisi Macarca'ya, Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı ise Almanca ya tercüme edilmiştir. Encümen tüzüğünde belirtildiği gibi, kurup geliştirme gayreti içinde bulunduğu kütüphane meselesinde de, devrin politik ve mâlî çalkantılarına rağmen oldukça ileri adımlar atılmış, satın alma, bağış ve becayiş yollariyle epeyce yazma ve basma (3000 kadar) eser toplanmıştır. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası nın neşri Encümen'in en önemli hizmeti ve faaliyeti şüphesiz, ilk toplantı tarihinde (9 Şubat 7

10 8 1910) neşrine karar verilen ve kuruluşunun ikinci yılından itibaren çıkarılmaya başlanan mecmua ile olmuştur, iki ayda bir yayımlanması kararaştırılan ve Encümen in neşrettiği Osmaniı Tarihi ne ağır tenkitlerde bulunan Fuad Köprülü nün bile takdirine mazhar olan mecmuanın her fasiküiü 80 sayfadan ibaret olacaktı. Tüzüğüne göre, mecmuada yayımlanacak yazıların nitelikieri şu şekilde olacaktı: -Osmaniı tarihine dair eserlerde bulunmayan veya yetersiz olarak bulunan ve başka dillerde yazılıp bizce bilinmeyen inceleme ve araştırmalar, -Tarihî belgeler, -Öteki tarih cemiyetlerinin üyeleriyle yapılan görüşmeler, -Encümen ce alman kararlar, -Her dilde yayımlanmış, tarihimizle ilgili eserler hakkında bibliyografyalar, -Henüz yayımlanmamış tarihî eser ve risaleler. Gerçekten aşağıda dökümü verilen makalelerden anlaşılacağı gibi,osmanliların ortaya çıkışından önceki devrelere ait araştırmalarında neşredildiği TOEM in çıkış sebebi, Encümen ce hazırlanacak Osmaniı tarihinin metnine giremeyecek incelemelerin, vesika ve kitâbesuretierininyabancı dilde olup da o zamana kadar yayımlanmamış risalelerin neşredilmesi amacına yöneliktir. Bu vesile ile, bir yandan mutasavver Osmaniı Tarihi ne zemin hazırlanırken, bir yandan da tarih okurlarının bilgileri genişleyecek ve zihinleri açılacaktı. İlk sayısı 1 Nisan 1326 (14 Nisan 1910) günü yayımlanan mecmua, sekiz yıl süreyle iki ayda bir düzenli olarak neşredilmiştir yılındaki mütarekenin doğurduğu engellerden dolayı yayını bir süre sekteye uğramış, bu noksanı tamamlamak için 9. ve 10. seneler 1921 'de bir cüz, 11., 12. ve 13. seneler de 1923 te yine bir cüz olarak bastırılmıştır. Bunun sonucu olarak da senelere (Mecmuanın ilk sayfasında "sekizinci sene ilâ onbirinci sene şeklinde belirtilmiş) ait 1 Nisan Haziran 1337 tarihli cüz numarayı, senelere ait 1 Ağustos Teşrinisânî 1339 tarihli cüz ise numarayı taşır. Encümen'in isim değiştirmesi yüzünden 14. senesinden yani 78. sayısından itibaren yeniden numaralanan, fakat eski numaraları da devam ettirilen Türk Tarihi Encümeni Mecmuası nın bu ikinci yayın devresi üç yıl sürmüştür. Encümen'in dağılması üzerine İcra Vekilleri Hey'eti nin 6 Temmuz 1927 tarihli karariyle Maarif Vekâleti ne bağlı olarak İstanbul Darülfünunu içinde tahsis edilen dairede yine Türk Tarihi Encümeni adiyle yeniden kurulmasıyla başlayan üçüncü yayın devresinde Encümen başkanlığına Edebiyat Fakültesi Reisi Prof. Dr. Fuad Köprülü getirilmiştir 1928 yılındaki harf inkılâbından sonraki beş sayısı "Yeni Seri" adı altında Lâtin harfleriyle yayımlanan mecmuanın bu dönemden önceki 16 yıllık sayılarının indeksi Halil Edhem tarafından hazırlanmış ve Fihrist-i umumî adı ile 1928 yılında Encümen tarafından neşredilmiştir. Ayrıca TOEM ve TTEM'deki yazıların tamamı Ahmet Kuşat tarafından 1961 yılında müellif adlarına göre Tarih Vesikaları, Yem Seri, 1/18 (Mart 1961), S arasında yayımlanmıştır. Yayın devresi boyunca mecmuada 50 civarında müellif tarafından kaleme alınmış 280 kadar makale yayımlanmıştır. Makale sahiplerinin büyük kısmı Encümen'in daimî âzasıdır. Daha sonra yardımcı âzâlar gelmektedir. Pek az yazı da dışarıdan gelmiştir. Mecmuada tefrika edildikten sonra kitap haline getirilen 11 eserden ve Encümen külliyatından olan dokuz eserden -ki bunların altısı Ahmed Refik e aittir- yukarıda bahsedilmişti. Sonuç Hulâsa, Abdurrahman Şeref Bey başkanlığında kurulan, Ahmed Refik ve Köprülüzade Mehmed Fuad başkanlığında çalışmalarını sürdüden Tarih-ı Osmanî (Türk Tarihi) Encümeni, mütarekeden sonraki birkaç yılı dışında düzenli olarak çıkan mecmuası başta olmak üzere, metin neşri ve inceleme seklinde yayımladığı otuz kadar eseri ile kendisinden bekleneni yapmış sayılır. Gerçekten, modern araştırma usullerince çalışmadığından ve bilhassa neşrettiği Osmaniı Tarihi yüzünden haklı Dazı tenkitlere maruz kalmışsa da, içinde bulunduğu maddı-manevî olumsuz şartlar goz onune alınırsa, bu

11 Osmanlı imparatorluğu nun son, Türkiye Cumhuriyeti nin de ilk İlmî tarih müessesesinın değerli üyelerini şükran ve rahmetle anmak yerinde olacaktır. En azından çağdaş anlayışla tarihî belge ve kaynakların nasıl ele alınıp değerlendirileceği yolunda verdiği ilk örnekler, daha sonraki çalışmalar için hareket noktası olmuştur. Yayın organı olan mecmuada ise, Osmanlı tarihinden başka Selçuklu Devleti ile Anadolu Beyliklerine dair ve bıyo-bibliyografik pek çok değerli araştırma ve incelemeler yanında. Hali! Erdem Bey tarafından ilk defa Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerine ait kıtâbeier, Âli Bey tarafından ise yine ilk defa meskukâta dair değerli monografiler yayımlanmıştır. Çok tenkide uğrayan Osmanlı Tarihi nde ise, imparatorluğun tarihi ilmî olarak ilk defa genel Türk tarihinin bir parçası olarak ele alınmış ve yine ilk defa olarak başta Kemal Paşazade nin Tevarih-i Âl-i Osman ı olmak üzere, daha önceki tarihçilerin pek dikkatim çekmemiş kaynaklar kullanılmıştır. Encümen 1932 yılında kapatıldıktan sonra yerini Atatürk'ün direktifiyle kurulan Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti ne terketmiştir. Bu arada 3000 ciltlik Encümen kütüphanesi yeni Tarih cemiyetine intikal etmiş; Halil Edhem Bey de İslâmî Türk kitâbe estempajlarından oluşan şahsî koleksiyonunu 1933 yılında bu cemiyete hediye etmiştir, Aaı 1935 yılında Türk Tarih Kurumu'na çevrilen bu müessese, gerek Türk ve dünya tarihiyle ilgili kitap, gerekse Belleten ve Belgeler adlı süreli yayınları ve beş yılda bir düzenlediği milletlararası tarih kongreleriyle hizmet ve faaliyetlerini sürdürmektedir. Tarafımızdan aşağtda müellif ve makale adlarına göre hazırlanan fihristlerde, Romen rakamı mecmuanın yılını, kesmeden sonra gelen rakam cüz yani sayısını, son rakamlar ise yazının hangi sayfalar arasında bulunduğunu göstermektedir. Aranan bir makalenin kolayca bulunabilmesi için, özellikle makale adlarına göre düzenlenen fihristte bol bol atıflar yapılmış ve makale adlarına tasarruflarda bulunulmuştur. Artık edinilmesi imkânsız gibi görünen böyle bir mecmuayı tekrar ilim dünyasına sunmakla büyük hizmette bulunan Enderun Kitabevi nin, daha İlmî neşirleri yapılan Tursun Bey in Tarih-i Ebü l-feth i ile Fatih'in Kanunnâme-i ÂI-i Osman ı hariç, öteki bütün TOEM ilâvelerini de yeniden yayımlamasını şükranla karşılıyoruz. Doç.Dr. Âbdülkadir Özcan 9

12 m - - ' BİBLİYOGRAFYA Düstûr (Tertîb-i Sânî), İstanbul 1330, II, Encümen, "İfâde-i meram", TOEM, 1/1, s Encümen, "Tarih-i Osmanî Encümeni hakkında talimat sureti, TOEM, 1/1, s.4-8. Başbakanlık Osmaniı Arşivi, Mec!is-i vükelâ mazbatası, nr. 208, zabıt no: 137. Osmaniı Tarih Cemiyeti, Hakaik-ı tarihiyye ve siyassyye, İstanbul 1327, sayı 1-2, (30 Haziran 1325) s Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye, , Dersaadet 1334, s.474. Abdurrahman Şeref, Hüseyin Hilmi Paşa, TOEM, VIII-XI/49 (62), s.63. Ahmed Refik, Tarih-i Osmanî Encümeni meselesi, İkdam ( ), sayı Ahmed Refik, Tarih-i Osmanî Encümeni'nin vezâifine dair, İkdam ( ), sayı Ahmed Refik, Türk Tarih Encümeni'nin tarihçesi hakkında rapor, Maarif Vekâleti Mecmuası, (Kânunuevvel 1927), sayı 14, s Ahmed Refik, Encümen raporu TTEM, XVI1/19 (96), s Akbayrak, Haşan, Tarih-i Osmanî Encümeni nin Osmaniı Tarihi Yazma Serüveni, Tarih ve Toplum, VII, (Akçuroğlu Yusuf), Küçük Muhtıra Türk Yurdu, IV/23 (1913), s Ali Kemal, Tarih-i Osmanî ve Ahmed Refik Bey, İkdam ( ), sayı Arıkan, Zeki, Tanzimat'tan Cumhuriyete tarihçilik, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul 1985, VI, Bayrı, Mehmet Halit, Meşrutiyet devrinin ilk İlmî müessesesi: Türk Tarih Encümeni, Tarih Dünyası, (29 Şubat 1952), 111/30-31, s Halil Edhem, Firhist-i Umûmî, İstanbul 1928, Mukaddeme, s.3-5 İğdemir, Uluğ, Yılların İçinden, Ankara 1976, s , İlgürel, Mücteba, Atatürk ve Osmaniı Tarihi, Yusuf Hikmet Bayur Armağanı, Ankara, 1985, s.242. İnan, Afet, Türk Tarih Kurumu nun kuruluşuna dair, Belleten, XI/42 (1947), s Köprülüzade Mehmed Fuad, "Bizde tarih ve müverrihler hakkında, Bilgi Mecmuası, sayı 2 (2 Kânunuevvel 1913), s Köprülüzade Mehmed Fuad, "Bizde millî tarih yazılabilir mi? Yeni Mecmua, (6 Kânunuevvel 1917), sayı 22, s Necib Asım, Doktor Karaçun İmre TOEM, II/8, s Necib Asım, Arif Bey, TOEM, VIII/49 (62), s Sakiroğlu, Mahmud, Memleketimizde toplu tarih çalışmaları, I, Tarih ve Toplum, VI

13 Tarih-i Osmanî (Türk Tarihi) Encümeni Mecmuası Fihristi A) YAZAR ADLARINA GÖRE Abdurrahman Şeref, "Evrak-ı atîka ve vesâik-ı tarihiyyemiz", 1/1, 9-19; "Fuad Paşa Konağı nasıl mâliye dairesi oldu?", I/3, ; "Topkapı Saray-ı Humâyunu; I/5, ; I/6, ; il/7, ; II/8, II/9, ; 11/10, ; 11/11, ; 11/12, , "Babıâlî harîkleri", II/7, ;. "Manzum bir sefaretnâme", CZiştovili Ali Ağa'nın Lehistan Sefâretnâmesi), 111/13, ;. "Vefeyât: İsmail Zühdü Bey", 111/14, ; _ "Ahmed Midhat Efendi", 111/18, ;. "Bir nâme-i imparatorîde Kudüs Krallığı ve Malta Şövalyeleri başbuğluğu elkab-ı resmiyyelerinin Hükûmet-i Seniyye cânibinden itiraza uğradığına dair vesâik", IV/20, ; _ "Özdemiroğlu Osman Paşa", IV/21, ; IV/22, ; IV/23, : IV/24, ; V/25, 1-12; "Sokullu Mehmed Paşa nın evâil-i ahvâli ve âilesi hakkında bazı malûmat - Cevâhirü l-menâkıb", V/29, ;... "Ecânibden ilk istikraz teşebbüsümüze aid birkaç vesîka", V/30, ; "İstanbul da su müzayakası senesine aid birkaç vesika" ' VII/38, 65-73;. "İstanbul'da me kûlat muzâyakası senesine aid bazı vasâik, VII/40, ; "Özdemiroğlu Osman Paşa nın bir mektubu" VIII/43, 35-41; Berlin Hazîne-i Evrakında vesâik-ı kadîme-i Osmaniyye", VIII/44, 65-92; "Vefeyât: İskender Hoçi Efendi", VIII/45, ; "Viyana sefîr-i sâbıkı Hüseyin Hilmi Paşa",VIII-XI/49-62, 63-74; _ "Reşad Fuad Bey", VIIl-XI/49-62, ; "Sultan Abdülaziz in vefatı intihar mı kati mi?" XIV/6 (83), ; Ahmed Hikmet, "Macaristan tâc-ı hükümdarîsi", VII/42, ; Ahmed Muhtar, "Rus menâbıme göre Baltacı Mehmed Paşanın Prut seferi (1123 hicrî milâdî); VIII/45, ; VIII/46, Ahmed Refik, "Ahmed-i Sâlis devrine dair Madam Montegü nün mektubları", IV/1 9, ; IV/20, ; IV/ ; IV/22, ; IV/23, ; IV/24, ; V/25, 23-35; V/27, : VI/31, ; VI/32, ;

14 . "Morali es-seyyid Ali Efendi nin sefâneînâmesi", 111/1 8, ; IV/ : IV/ ; IV/22, ; IV/23, ; IV/24, ;. "Vefeyât: Tevfik Paşa". VI/33, ;, "Sultan Abdülmecid Han'ın sarayında (Dr. Spitzer'in hatıratı) ', Vl/ ;, "Sokullu Mehmed Paşa ve Lehistan ihtihâbâtı", Vİ/ ;, "Konya muharebesinden sonra Şehzade Sultan Bayezid'ın İran'a firarı", VI/36, ;, "Sultan Süleyman-ı Kanunî nin son senelerinde İstanbul un usûl-i iaşe ve ahvâl-i ticâriyyesi", VII/37, 23-42;, "Sultan Murad-ı Râbi nin hatt-ı humâyunları", VII/39, ;, "Pasarofça Muahedesi nden sonra Viyana ya sefîr i zâmı", VII/40, ;, "Bahr-ı Hazar - Karadeniz kanalı ve Ejderhan Seferi, VIII/43, 1-14, "Vak anüvis Cevdet Paşa'nın evrakı ( arası)",viii/44, ;VIII/45, ;VIII/46, ;VIII/47, ;, "Fatih zamanında Kocaeli, XIV/1 (78), 25-36;. "Fatih devrine aid vesikalar, VIIl-XI/49-62, 1-58;, "Cevdet Paşa nın Mâ ruzâtı, Ahmed Refik, XIV/1 (78), 52-57; XIV/2 (79), ; XIV/3 (80), ; XIV/5 (82), ; XV/7 (84), 55-72; XV/1 0 (87), ; XV/11 (88), ; XV/12 (89) ; XVI/14 (91), , XVI/1 5 (92), ; XVI/1 6 (93), Vefayat: Ali Emîrî Efendi, Hayat ve â sârf. XIV/1 (78), 47-51;, "Fatih zamanında Teke-eli, XIV/2 (79), 65-76;, "Biblografya; Dr. Fredrich Kraelitz, Osmanische urkunden Sn Turkischer sprache, Viyana 1922, XIV/2 (79), ;, "Fatih zamanında Sultan-öyüğü, XIV/3 (80), ;, "Damat İbrahim Paşa zamanında Ürgüp ve Nevşehir", XIV/3 (80), ;, "Türkiye'de Islahat Fermam, XIV/4 (81), ;, "Lehistan'da Türk hâkimiyeti, XIV/4, ;, "Türkiye'de Katolik Propagandası, XIV/5 (82), ;, Bibliyografya: Fatih in Kanunnâmeleri XIV/5 (82), ;, "Osmanlı imparatorluğu nda meskukât", XIV/6 (83), ; XV/7 (84), 1-39; XV/8 (85), ; XV/10 (87), ;, "Osmanlı imparatorluğu nda Feher Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi. XV/8 (85), 73-84;, " Bulgar ihtilâli". XV/9 (86), ;, "Şinasi'nin berây-ı tahsil Paris'e gitmesi", XV/9 (86), ;, "Mahmud-ı Sâni'nin vâlidesi, XV/10 (87), ;, "Mülteciler meselesine dair Fuad Efendi nin Çar I. Nikola ile mülâkatı, XV/12 (89) ; XVI/13 (90), 1-41;, "Tevârih-i Âl-ı Osman, XIV/15 (92), ; "1253 senesinde Kavalalı Mehmed Ali Paşa ile bir mülakat" XVI/1 5 (92) ;, "Onuncu asırda açıkdeniz meselesi ve Azak muhasarası", XVI/1 7 (94), ;. "Encümen raporu, XVI1/19 (96), ;, "Françoıs de Noailles'ın Türkiye'de tehlikeli bir sefareti Yem Seri. 1/3, 1-32:

15 "XVIII. asırda Fransa ve ı ürk askerliği", Yeni Seri, 1/4, 17-33; "Mimar Sinan (Hazîne-i Evrak vesikalarına nazaran", Yeni Seri, 1/5, 1-29;. "Naima Efendi menfâda", Yeni Seri, 1/5, 52-55; Ahmed Tevhid, "Rum Selçukî Devleti'nin inkırâziyle teşekkül eden Tavâif-i Mülük", 1/1, 35-40; I/ ; "...Sinop'ta Pervanezâdeler", I/4, ; "...Sinop'ta Gazı Çelebi", I/5, ; "...Kütahya'da Germiyan oğullan", II/8, ; "...Karahisar-ı Sahib'de Sahib Atâ oğulları", II/ ; "Kastamonu ve Sinop'ta isfendiyar oğulları", I/6, ;. "Gazi Çelebi", II/7, ;. "Saruhan oğulları - Aydın oğullan", 11/10, ;. "Menteşe oğullan", 11/12, ;. "Denizli (Lâdik) emareti", 111/13, ;. "Sisam beyleri", 111/13, ; "Hünernâme", I/2, ; VIII-XI/49-62, 85-89;. "Bursada Umur Bey Câmii kitâbesi", 111/14, ;. "Selçuk Hatun Sultan", 111/15, ; "İlk altı padişahımızın Bursa da kâin türbeleri", 111/16, ; 111/1 7, ;. "Yıldırım Sultan Bayezid Han-ı Evvel devrinde Mısır'a sefâretle gönderilen Sefer Şah ın vefatı", 111/16, ;. "Menteşe oğullarından Ahmed Gazi Bey'in hayrâtı kitâbeleri", ill/18, ;. "Ankara'da Ahiler hükümeti", IV/19, ;. "Ahmed Aziz Paşa", IV/21, ; "Benî Ertena". V/25, 13-22;. "Kadı Burhaneddın Ahmed", V/26, ; V/27, ; V/28, ; V/29, ; V/ ; VI/31, ; VI/32, ; "Bursa da en eski kitabe", V/29, ; "Bursa'da Çelebi Sultan Mehmed Han-ı Evvel hazretlerinin kerîmelerinden Hafsa Sultan namına bir kitâbe", VII/39, ;. "Akşehir'de Rumeli Fatihi Şehzade Süleyman Paşa nın kerîmesi mezarı", VIII/44, ; "Antalya kitâbelerine dair; Sultan Korkut un vâlidesi türbesi", XIV/6 (83) ;. "Antalya surları kitâbeleri", XV/9 (86), ; "Konya Müzesi nde iki kitâbe", XV/1 0 (87), ;. "Sahib-atâ oğullarından Ahmed", XV/11 (88), ;. "Tekmiletü'ş-şakaik fi hakk-ı ehlil-hakaik", "Şeyhi nin zeyli", XV/1 2 (89) ; XVI/I 3 (90), 50-59; XVI/14 (91) ; XVI/15 (92) ;. "Hazırcızâde Hafız Mehmed Ağa", XVI/16 (93), ; Ahmed Tevhid-Yusuf Ziya (mütercim), Hârezmşâhân dan Celâleddin Mengüberti" Nesevi nin Siretü s Sultan Celâleddin Mengübertisi nden, VII/37, 50-59; VII/38, ; VII/39, ; VII/40, ; VII/41 ; ; VII/42, ; Vlll/43, 59-64: VIII/44, ; VIII/ ;. Akcura Yusuf, "Osmaniı Devleti Umumi Harp'te bîtaraf kalabilir miydi9 '. XVII/19 (96), 1-29; "Nutuk'. Yeni Seri. 1/ ; "Bibliyografya: Von Gotthard Yâschke und Erıch Prıtsch, Cihan Harbinden Sonra Türkiye, Berim 1929, Yem Seri, 1/

16 14 Âlî, "Eşref oğulları hakkında birkaç söz", V/28, ; A!i, "İsimsiz ve tarihsiz sikkeler - Sâde nakışlı sikkeler", V/30, ; Vl/31, ; VI/32, ; VI/33, ; Vİ/34, ; VI/35, ; Vll/37, 60-64; VII/38, ; VII/39, ; VII/41, ; VII/42, ; "Tuğra-yı Humâyun", VIİI/43, 53-58; VIII/44, ; "Tuğ-ı Humâyun", VIII-XI/49-62, 75-84; "Sancağımız ve ay-yıldız nakşı", VİII/46, ; VIII/47, ; VIII/48, ; "Osmanlı İmparatorluğu nun ilk sikkesi ve iik akçaları", VIII/48, ; "Candaroğlu Hükümeti", XIV/1 (78), 1-24; "Teke emâreti", XIV/2 (79), 77-84; "İnanç oğulları", XV/10 (87), ; "Birinci Murad ın sikkeleri", XIV/4 (81), ; "Yıldırım Bayezid'in sikkeleri", XIV/5 (82), ; "Emîr Süleyman Han sikkeleri", XIV/6 (83), ; "İsa Çelebi sikkeleri", XV/8 (85), ; "Mustafa Çelebi akçeleri", XV/12 (89), ; "Çelebi Sultan Mehmed'in sikkeleri", XVI/13(90), 42-49; "Murad-ı Sânî sikkeleri", XVI/14 (91), 79-88; "Fatih zamanında akçe ne idi?", VIII-Xl/49-62, 59-62; Ali Emîrî, "Hısnkeyf Eyyûbiyye hükümeti", V/26, 65-83; V/28, ;. "Şâhâne bir fıkra-i tarihiyye ve edebiyye", V/27, ; V/29, ; Ali Fuad, "Mısır Vâlisi Mehmed Ali Paşa", XVI1/19 (96), ;. "Mansurîzâde Mustafa Paşa ve Netâyicü l-vukuât", Yeni Seri, 1/1, 40-48; Rif'at Paşa, ricâl-i Tanzimat tan", Yeni Seri, I/2, 1-11; - "Şekib Paşa, ricâl-i Tanzimat tan", Yeni Seri, I/3, 42-66; "Münif Paşa", Yeni Seri, I/4, 1-16; AmasyalI Hüseyin Hüsameddin, bk. Hüseyin Hüsameddin. Arif, bk. Mehmed Arif. Arifî, "Maraş ve Elbistan'da Zülkadr (Dulkadır) oğulları hükümeti, V/30, ; Vl/31, ; VI/32, ; VI/33, ; Vİ/34, ' VI/35, ; VI/36, ; VII/38; 89-96; Bodrumlu bk. Galanti, Avram. Cansezof, İstoyan, "Balkan Şibh-i ceziresinde Türkler", 11/17, ; Diran Kelekyan, bk. Kelekyan, Diran. Efdaleddin, "Bir vesîka-i müellim", (Müsiümaların İspanya dan çıkmasına dair), I/ ; "Alemdar Mustafa Paşa", 11/10, ; 11/11, ; 11/12, ; 111/13, ; 111/14, ; 111/15, ; 111/16, ; 111/17, ; 111/ ; IV/19, ; IV/20, ; IV/21, ;. - "İstiklâl-i Osmanî tarih ve günü hakkında tedkikat", V/25, 36-48; _. "Memâlik-i Osmaniyyede tıbâatin kıdemi", VII/40, ; Eldem, bk. Halil Edhem. Erdoğan, bk. Hamdizade Abdülkadir. Friedrich von Krelitz, "İlk Osmanlı padişahlarının ısdar etmiş oldukları bazı beratlar" V/28, ; Galanti,Avram, "Kitabiyat: Ignacio Bauer Landbauer, Bahr-ı Sefıd de Türkler XI- XI11/62-77, ; "Lepant (inebahtı) muharebe-i bahrıyyesi", XIV/1 (78) ;

17 ... Türkiye'de ilk Katolik Kapusen manastırı', XiV/2 (79), ;. Trafaigar burnunda Türk ve İspanyol gemileri arasında muhareoe-i bahrıyye", XV/8 (85), ; Viyana muhasarasından sonra Türkiere karşı Mukaddes İttifak" XV/10 (87), ;. Ester Kira", XVİ/1 7 (94), ; Hafik Kadri, "Menteşe oğullarından İbrahim Bey in Muğla da kâin camii kitabesi", I V/21, 1352;, _ "Menteşe emâretine aid âsâr-ı kadîme", V/25, 57-60;. "Bodrum'da Timurleng in haddelerinden Şazmeük e aid Kelâm-ı Kadîm", V/26, ;. "Menteşe de Menteşelilerden sonraki âsâr", V/29, ; Haiil Edhem, "Âl-i Germiyan kitabeleri", I/2, ;. "Sultan Osman Han-ı Sânî nin Leh seferine dair Türkçe kitâbesi" I/4, ;. "Bibliyografya; Âmidâ, I/6, ;. "İstanbul da en eski Osmanlı kitâbesi", II/8, ;. "Yörgüç Paşa ve evlâdına aid birkaç kitâbe", li/9, ;. "Kitâbeler nasıl kayd ve zabt olunmalıdır?", 11/10, ;. "Karaman oğulları hakkında vasâik-ı mahkûke", li/11, ; 11/12, ; 111/13, ; 111/14, ;. "Kara Mustafa Paşa nin Şopron şehri ahâlisine beyannâmesi", 111/15, ;. "Sivas Sultanı Kadı Burhanedain namına Kayseriyye'de bir kitabe", 111/16, ;. "Bibliyografya; L. öouvat, Les Bermecides, d apres les hisîoriens arabes et persans, Paris, E. Leroux, 1S12", V/25, 61-64;. Bibliyografya: Aloyse Hauszmann, Le Châieau Royal de Hongrie; Budapeşt 1912; V/26, , Anadolu'da islâmi kitâbeler", V/27, ; VI/32, ; Vi/33, ; VI/ ; VI/35, ; Vi/36, ;, Hersekoğlu Ahmet Paşa nın esaretine dair Kahire de bir kitâbe", V/ ; V/29, ; Bibliyografya: Strzygovvski, Altai-iran und VoeSkerwandernung, Leipzıg 1917", VİI/38, ;. "Gebze (Gegbüze) de 787 tarihii bir Osmanlı kitâbesi", VU/40; ; _ "Ankara Ahilerine aid iki kitâbe, VII/41, ; _, "Merzifon'da Pervane Muînüddin Süleyman namına bir kitâbe", V lll/4 3, 42-52; "Sultan Kayıtbay namına bir top", VIİI/45, ; "Trabzon'da Osmanlı kitâbeleri", VIII/48, ;. "Bir atın mezar taşı kitâbesi", XV/9 (85), ; "Kârgiaiye'den Han Ahmed in İstanbul'a ilticası hakkında bir vesika", XV/11 (88), ;. "Bibliyografya: İslâm tarih-i umûmisine dair bir eser-i mühim: E. Von Zambour, Manuei de Geneologie de Chronologie pour l histoıre de l lslam, Hannovre 1927, XVI/18 (95), ; _,,"Mısır Fethi mukaddematınaaid mühim bir vesika", XVİI/19 (96), 30-36: Hamdizâde Abdülkadir, "Alâaddin câmi-i şerifi - Karatay medresesi", VI/33, ; 15

18 16 Hüseyin Hûsameddin, Amasyalt, "Koca Mehmed Paşa", Vll/37, 43-49; Vll/38, ;, "Alâaddin Bey". XIV/5 (82), , XIV/6 (83), ; XIV/8 (85), ; XV/9 (86), ; "Sultan Altunbaş", XV/11 (88), ; "Orhan Bey in vakfiyesi", XVI/1 7 (94), ; "Molla Fenari", XVI/18 (95), ; XVII/19 (96), ; ibnülemin Mahmud Kemâl, "Hâtıra-i Âtıf", XV/7 (84), 40-54; "Sultan Abdülaziz'e dair", XV/9 (86), ; "Abdülhamid-i Sâni nin notlan", XVI/13 (90), 60-68; XVI/14 (91) 89-95; XVI/1 5 (92), ; "Metâliu l-âliye fi gurreti l-galiye", XVI/16 (93), ;..."Arpalık", XVİ/17 (94), ;. "Mehmed Hakkı Paşa", XVI/18 (95), ; _ "Meşâhîr-i meçhule", XVII/19 (96), 37-56; "Nef'î'ye dair", XVII/19 (96), : "Hafız Müşfik Efendi", Yeni Seri, 1/1, 26-39; "Bayburtlu Zihni ve Erzumun şâirleri", Yeni Seri, 1/1, 54-62;..."Mehmed Ayetullah Bey, Yeni Seri, I/2, 16-23; "Mehmed Emin Bey", Yeni Seri, I/3, 33-41;..."Mustafa Refik Bey", Yeni Seri, I/4, 34-42;..."Bir cevap", Yeni Seri, I/5, 95-96; İnal, bk. ibnülemin Mahmud Kemâl. İskender Hoçi, bk. Yanko. İsmail Hakkı, bk. Uzunçarşılı. İstoyan Cansezof, bk. Cansezof, İstoyan. Karaçun Dr., "İbrahim Müteferrika", I/3, ; Keçezizade Reşad Fuad, "Keçecizade İzzet Molla", VII/41, ; "Mısır ın idaresi hakkında Hıdiv İsmail Paşa ya mektüb-ı sâmî" (Paşa nın evrakından)", VII/42, ; "Sadrazam Reşid Paşa dan Mâliye Nâzırı Nafiz Paşa ya tekzire-i sâmiye" (Paşa nın evrakından), VII/47, ; Kelekyan, Diran, "Kazzaz Artin", V/26, ; V/27, ; Köprülü, bk. Mehmed Fuad. Mehmed Ali Şevki, "Osmaniı İmparatorluğu nun kuruluşu bahsi", Yeni Seri, I/5, 30-51; Mehmed Arif, "Silsile-i vukuât-ı Devlet-i Aliyye'de zabt edilmeyen 1142 senesi hâdisâtı", 1/1, 53-64; I/4, ; I/5, ; 111/16, ; "Rusya ile 1244 ve 1245 senelerinde vuku bulan harbe dair bir vesika", 111/ ; "Anadolu tarihinden: Hamîd oğullan", 111/15, ; ! "Mütenevvia: Bursa da Veled Yaniç câmii", 111/15, ; "İkinci Viyana Seferi hakkında", 111/16, ; 111/1 7, ; "Humbaracıbaşı Ahmed Paşa (Bonneval)", 111/18, ; IV/19, ; IV/20, ; "Mütenevvia: Edirne şehrine dair Sultan Selim Han-ı Evvel ile ibn Kemâl in bir musâhebesi", IV/22, ; "Abdurrahman Şerefin "Özdemiroğlu Osman Paşa makalesine zeyl: Şecaatnâme", V/26, ; "Vesâik-ı siyasiyye ve tarihiyyeden: Belgrad karasının Sırplara terki hakkında bir vesika", VI/31, ; "Vefeyât: Arifi Paşa", VI/31, ; Mehmed Behçet, "Sinop kitâbeleri", Yeni Seri, I/2, 35-45; I/4, 43-49; I/5, 56-63;

19 Mehmed Fuad, Kitabiyat: Tuhfe-i Hatîatin, Yeni Seri, 1/2, 76-78; Mehmed Galib, Tarihten bir sahife: Âlî ve Fuad Paşaların vasiyetnameleri, 1/2, 70-84;. Talimât-ı Şehid Ali Paşa, 1/3, ; Vak anüvis Teşrifâtî Edib Efendi - Selîm-i Sâlis in bazı evâmir-i mühimmesi", II/8, ;... İhtisab ağalığı", II/9, ; 11/10, ;. "Romanya ya dair bir vesîka-i siyasiyye", VII/39, ; Mehmed Nüzhet, "Ramazan oğulları", 11/12, ; Mehmed Refik, Enderun-ı Humâyun devâir-i âliyesinden Arz Odası", VII/38, ; "Enderun-ı Humâyun Kütüphânesi", VII/40, ;. "Topkapı Saray-ı Humâyunu nda Sofa-Mustafa Paşa Köşkü, VIII/46, ; Mehmed Zeki, Eslâfda Bayram tebrikâtı", VI/36, ;. Akınlar ve akıncılar", VIII/47, ;. Serpuş", VIII/Xt/49-62, ;. Ebü'l-fazl Mehmed Efendi", XI-XIII/ ;... Yine Serpuş", XI-XIII/62-77, ;. Köse Mihal ve Mihal Gazi aynı adam mıdır?", XV/11 (88), ;. Teşkilât-ı atîkada Defterdar", XVI/14 (91), ; XVI/16 (93), ;. Pîrî Mehmed Paşa", XVI/18 (95), ; Mehmed Ziya, "Bursa daki türbelerimizde gayr-ı mektûb kitâbeler", XI-XIII/62-77, ; Musa Kâzım, "Vesâik-ı târihiyyemiz", I/2, 65-69;... Darbhâne'nin ahvâl-i dâhiliyyesi", II/9, ;. Aynaroz tarihçesi", IV/19, ;. Taşoz tarihçesi", IV/20, ;. Memâlik-i Osmaniyyedeki müessesât-ı mezhebiyye hakkında ma'lumât-ı muhtasara", IV/22, ;. Ahtimar Katogikosluğu", V/25, 54-56; Mükrimin Halil, Feridun Bey Münşeatı", XI-XIII/62-77, ; XIV/1 (78), 37-46; XIV/2 (79), ; XIV/4 (81), ;... Millî tarihimize dair eski bir vesîka", XIV/2 (79), 85-94; XIV/3 (80), ; Maraş Emirleri", XIV/5 (82), ; XIV/6 (83), ; XV/8 (85) ;. Abdurrahman Şeref Efendi", XV/9 (86) ; Mystakidis, "Hükümet-i Osmaniyye tarafından ilk te'sis olunan matbaa ve bunun neşriyâtı", i/5, ; II/7, ; Nahid Sırrı, "Şark-ı Karîb'deki Fransız seyyahları hakkında bir eser", Yeni Seri, 1/1, 63-75; I/2, 49-71;. "Sicilyeteyn elçileri, Yeni Seri, I/3, 67-72;. "Türkiye ile Çarlık Rusya arasındaki münâsebâta dair bazı vesikalar", Yeni Seri, I/4, 50-72; I/5, 87-94; Necib Asım, "Osmanlı tarihnüvisleri ve müverrihleri", 1/1, 41-52; II/7, ; II/8, ;... "Gazavât-ı Hayreddin Paşa", (Muradî'nin) I/4, ; "Mesîhî Divanı - Divanlarımızdan tarihçe nasıl istifade edilir?" I/5, "Doktor Karaçun imre", II/8, ; "Fevâid-i gazâ. Onbirinci asırda bizde hayat-s cündiyâne", II/9, ; 17

20 18 Osman Ferid, ; "Vefeyât: Saffet Bey", IV/24, ; Vatanperverliğin temâsil-i şâhânesi", V/28, ; Müverrih Asım Efendi nın metrûkât-ı tarihiyyesinden birkaç parça", VI/33, ; VI/34, ; VII/39, ; Vli/40, ; Cennet-mekân Firdevs-âşıyân Sultan Abdülazız Han hazretlerinin Avrupa seyahatnamesidir", VIII-XI/49-62, ; Arif Bey", VIII-XI/49-62, ; Pir Mehmed Efendi Muhtırası, XI-XIII/63-78, ; "Bibliyografya: Muhit (Seydî Ali Reis in), XV/10 (87), ; "Üçüncü Selim devrine aid vesikalar, XV/12 (89), ; "Kitâbiyat: Karesi'ye müteallik iki mühim eser, XVI/13 (90) ; "Kitâbiyat; Divan-ı Türkî-i Sultan Veled, XVI/1 5 (92), ; "İstanbul'da balon XVI/18 (95), ; "Hoca Tahsin ", XVII/19 (96), 57-63; Darüşşafaka, Yeni Seri, 1/ ; "Meskükâtçı Ali Bey, Yeni Seri, 1/1, 76-78; "Şemseddin Sami, I/2, 24-34; Kitâbiyat; Türk Matbaacılığı (Selim Nüzhet'ın), Yeni Seri, I/2, 46-48; Kitâbiyat: Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, VII-VI11, Yem Seri, I/2, 72-75; Düsturnâme-i Enverî, Yeni Seri, I/5, 83-86; Süleyman-ı Kanunî nin vasıyetnâmesi - Murad-ı Sâiıs ın mührü", IV/20, Evrenos Bey hânedânına aid temliknâme-i humâyun", VI/31, ; Örik, bk. Nahid Sırrı. Pakalın, bk. Mehmed Zeki. Remzi. Belgrad'da Damad Ali Paşa türbesi, VII/39, : Reşad Fuad, bk. Keçecizade Reşad Fuad. Rum Bey-oğlu Fahreddin, Gül Baba, 111/15, ; "Macaristan'da bazı âsâr-ı Osmanıyye", IV/22, ; Saffet, İkinci Cerbe harbi üzerine vesikalar", 1/1, 20-34; I/2, ; "Koyun adaları önündeki deniz harbi ve Sakız m kurtarılışı", I/3, ; Zeyl (Bir vesîka-i müellime), I/4, ; "Vefeyât: Merhum Şükrü Bey, I/6, ; "Sıngın donanma harbi üzerine bazı vesikalar, II/9, ; Bir Osmaniı filosunun Sumatra seferi", 11/10, ; 11/11, ; "Üçüncü Sultan Murad'ın İngiltere Kraliçesi Elizabeth e bir nâmesi", 111/13, ; "Hazar Denizi'nde Osmaniı sancağı", 111/ : "Karadeniz - İzmit Körfezi kanalı", 111/15, : Mütenevvia: Minorka'nın fethi", 111/15, 966; "Yusuf Nasi, 111/16, ; "Reguza (Dubrovnik cumhurluğu), 111/17, ; Bahreyn'de bir vak a, 111/18, ; "Mütenevvia: Dona Grasya mendes ', 111/18, : Kıbrıs fethi üzerine vesikalar", IV/19, ; "Mütenevvia: Umûr-ı Bahriyye Nezâreti", IV/21, ; " te donanmamız", IV/22, ; "Nakşa (Naksos) Dukalığı, Kiklad adaları", IV/23, ;