6. Baskıdan Tıpkı Basım

Transkript

1 VATANDAŞLIK DEMOKRASİ VE İNSAN HAKLARI Prof. Dr. İsmail DOĞAN 6. Baskıdan Tıpkı Basım

2 Prof. Dr. İsmail DOĞAN Vatandaşlık Demokrasi ve İnsan Hakları ISBN Pegem A Yayınları, 2007 Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ağustos Baskı: Eylül Baskıdan Tıpkı Basım: Eylül 2007 Kapak Tasarımı: zülfin.eua Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Baskı: Öncü Matbaası Tel: (0312) Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/B Yenişehir ANKARA Tel: (312) Belgegeçer: (312) İnternet: e-posta: pegema@pegema.com.tr Yazarla iletişim: idogan@education.ankara.edu.tr ii

3 ÖZGEÇMİŞ Prof. Dr. İsmail DOĞAN Eğitim Sosyologu Bursa doğumlu. İlk, Orta ve Lise öğrenimini Bursa da; Lisans ve Lisansüstü öğrenimini Ankara Üniversitesi nde yaptı. Ankara Etlik Lisesi nde üç yıl öğretmenlik sonrasında On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde Araştırma Görevlisi ve Dr.- Öğretim Görevlisi olarak çalıştı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde hazırladığı, Türk Kültür ve Eğitimine Katkıları Açısından Mehmet Tahir Münif Paşa ve Ali Suavi Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma adlı araştırması, belirtilen Tanzimat aydınları üzerinde Cumhuriyet dönemindeki ilk doktora tezi dir. İsmail Doğan, Eğitim Sosyolojisi Bilim Dalı nda Üniversite Doçenti iken Nisan 2002 de aynı alanda Ankara Üniversitesi nde Profesörlüğe yükseltilmiştir yılları arasında Polis Akademisi nde sosyoloji dersleri vermiştir. Gazi Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi nde değişik dönem ve programlarda dersler vermiştir öğretim yılından itibaren Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi nde lisans ve lisansüstü düzeylerde dersler vermektedir. Halen Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi nde öğretim üyesidir. Eğitim Sosyolojisi nin temel sorunları arasında bulunan eğitim, aile, toplumsal kültür, yabancılaşma, toplumsal tarih, iletişim, gençlik ve çocuk kültürü, Türk düşünce hayatının paradigma sorunları, demokrasi ve insan hakları, estetik ve etik sorunlar üzerinde araştırma, ve incelemeleri; ulusal ve uluslararası bilimsel toplantılara sunduğu bildiri ve makaleleri; radyo ve televizyon konuşmaları, konferans ve benzeri faaliyetleri bulunmaktadır. Genel Sosyoloji, Sosyolojinin Temel Kavramları ve Sorunları, Eğitim Sosyolojisi, Felsefe, Eğitim Felsefesi, Aile Sosyolojisi, Türk Aile Sosyolojisi, Çocuk Kültürü, Bilgi Sosyolojisi, Türk Sosyologları, Türk Sosyolojisinde İdeolojik Sorunlar, Toplumsal Alt Kültür Olgusu, Vatandaşlık ve İnsan Hakları üniversitede vermekte olduğu lisans ve lisansüstü derslerin bir kısmıdır. Ocak 2007 tarihi itibariyle toplam 190 te lif makale ve incelemesi ile 12 si Fransızca, 9 u da Osmanlıca dan olmak üzere toplam 21 adet makale çevirisi ve 22 adet kitabı bulunmaktadır İsmail Doğan, evli olup Burak ve Elif in de babasıdır. *** Prof. Dr. İsmail Doğan ın son dönemde yayımlanan eserleri şunlardır: 1. Bizde Kadın, MEB, Araştırma-İnceleme Dizisi, 2003, 95 s. 2. Eylül ve Bursa, Kent Sosyolojisi Denemeleri, İstanbul, Gendaş Yayınları, Kültür Dizisi, Temmuz 2004, 360 s. 3. Toplum ve Eğitim Sorunları Üzerinde Felsefî ve Sosyolojik Tahliller, Ankara, Pegem A Yay., Eylül 2004, 450 s. 4. Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar, Ankara Pegem A Yayınları Eylül 2007, 690 s. Elektronik posta: idogan@education.ankara.edu.tr Kişisel Web: iii

4 İnsan ve hakları, yeni dünya düzeninin önde gelen değerleridir. Çağa damgasını vuran bu olgu bireyi tüm olgu ve oluşumların varlık nedeni görmektedir. Bu eser; Toplumsal yaşamın bu değerler çevresinde yeniden inşâsında kendini sorumlu hisseden; başta annebabalar olmak üzere, ülkemizin tüm eğitimcilerine adanmıştır. iv

5 SUNU Pegem A Yayıncılık, yayın hayatına eğitim yönetimi ile ilgili çalışmalarla başlamış giderek eğitim biliminin her alanıyla ilgili yayınları yapmaya yönelmiştir. Bu çeşitlilik içinde nitelikli yayın yapmayı temel ilke olarak benimsemiştir. Eğitim Bilimi alanındaki yeniliklerin ve çağdaş düşüncelerin yansımaları olarak ortaya çıkan bu çeşitli yapıtlar, ülke genelinde yaygın kabul görmekte ve okuyucu kitlenin tercihleri daha farklı çalışmaların ortaya çıkması için yazar kadroyu harekete geçirmektedir. Bu farklı çalışmalar daha çok alan öğretiminde kendini göstermektedir. Bu nedenledir ki ilk ve ortaöğretim programlarında yer alan derslerin öğretimi ve bu öğretimi yapacak öğretmenlerin eğitimiyle ilgili yayınlara istem giderek artmaktadır. Farklı derslerin yer aldığı ilköğretim programları arasında son olarak "Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi" dersi 8. sınıf programında yer almış ve bu dersin öğretim programı da çok yeni hazırlanmıştır. Bu dersle ilgili olarak Eğitim Fakültelerinin ders programlarına "Vatandaşlık Bilgisi" dersi konulmuş ve kuramsal alt yapının oluşturulması amaçlanmıştır. Bu çalışma, eğitim fakültelerinde okutulacak "Vatandaşlık Bilgisi" dersinin kur tanımına uygun olarak hazırlanmış, bilimsel içeriği donanımlı ve toplumbilim açısından da tutarlı bilgiler içermektedir. Vatandaşlık eğitimi gerek ABD'de gerekse Avrupa Birliği ülkelerinde üzerinde en çok durulan konulardan birisidir. Bu eğitim, sadece örgün eğitim kurumlarındaki öğrencilere değil; yaygın eğitim yoluyla da herkese verilmesi uygun görülmektedir. Batı ülkelerinin tümünde İnsan Hakları ve Demokratik Vatandaşlık için vatandaşlık eğitimi temel eğitim olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle, İsmail Doğan, bu çalışmasıyla sadece eğitim fakültesinde okuyan öğrenciler için değil, vatandaşlık bilgisi ve eğitimiyle ilgilenen herkese, her Türk vatandaşına dönük bir çalışma ortaya koymaktadır. Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi bağlamında çok yararlı olacağına inandığım böyle bir çalışmayı gerçekleştirmesinden dolayı İsmail Doğan'ı gönülden kutluyor, bu yapıtı Türk kamu oyuna kazandırdığı için başarılı çalışmalarının devamını diliyorum. Ağustos, 2001 Prof. Dr. Özcan Demirel v

6 ÖNSÖZ İnsanca yaşama mücadelesi insanlığın uzun tarihinin en önemli belirleyicisidir. İnsanoğlunun bu mücadelesi eşitlik, adalet, hak ve özgürlük arayışı ile biçimlenmiştir. Çeşitli dinler ve felsefeler ile ideolojiler bu arayışın kılavuzları olma iddiasıyla ortaya çıkmışlardır. Toplumsal sistemler bir yandan bu kılavuzların diğer yandan sistemin zemininde yer alan insanların bu yol ve hedefteki istek ve eylemleriyle toplumsal evrime konu olmuşlardır. İşte bu yoğun toplumsal ve düşünsel dalgalanmaların dünyayı getirdiği noktada insanlığın bu ortak mücadelesinin belirgin bir başarıyla tanıştığı yepyeni bir çağ ortaya çıkmaktadır. Bu yeni çağ insan hakları çağıdır. İnsan hakları çağının en büyük değeri birey ve insandır. Çağın insan özelindeki en büyük başarısı ise insanın bizatihi kendi hak ve sorumluluklarının bilincinde olması ve kendini yine bir insan olarak rahatlıkla ifade edebilme beceri ve yeteneğine sahip olmasıdır. Aksi halde çağa damgasını vuran bu evrensel gelişmeden bazı insanların haberdar olmamasının yanı sıra belirtilen özelliklerden yoksun olan bu insanların yaşadıkları topluma ve hatta dünyaya katılmaları da mümkün olamaz. Çünkü haklar düşüncesi tıpkı onların toplum tarafından kabulünde olduğu gibi hayata geçirilmesinde de baskı ve zora ihtiyaç duymayan bir gerçeklik olarak tanımlanırlar. Bu nedenle kendi hak ve sorumluluklarının bilincinde olmayan insanların ön görülen hakları ne denli hayata geçirecekleri ise tartışmaya açıktır. Bu durum insanın özündeki değerler konusunda da belirli bir bilinç ve eğitime olan ihtiyacı ortaya koymaktadır. Uluslararası toplum ve devletler vatandaşlarını insan hakları çağına rüçhâniyet kazandıran evrensel değer, kabul, bildirge ve sözleşmeler konusunda insanları bilgilendirmekte, ulusal hareketlere bu yolda proje ve uygulama etkinlikleri sunmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti Devleti önce insan hakları sonra da onun önemli bir parçası olan çocuk hakları bildirge ve sözleşmelerini kabul ve onaylamak suretiyle ülke ve dünya barışı konusunda istek ve duyarlılığını göstermiştir. Atatürk ün yurtta barış dünyada barış ilkesini benimseyen devletimizin, insan hakları düşüncesinin evrensel mesajına öncelikle sahip çıkması kadar doğal bir şey olamaz. Eğitim sistemimiz insan haklarına saygılı vatandaşlar yetiştirmeyi Türk Millî Eğitimi nin genel amaçları içinde düşünmüştür. Gerçekte ise kişilerin insan haklarını korumayı içtenlikle istemeleri, bunu günlük davranış ve alışkanlıklarına dönüştürmeleri, bu amaç için eğitilmelerine bağlıdır. Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi adıyla İlköğretimin 8. sınıflarına konulan dersin, işte böyle bir işlevi bulunmaktadır. Vatandaşlık Bilgisi dersleri de Üniversitelerin Eğitim Fakültelerine de aynı amaçla konulmuştur. Bu çalışma Türkiye nin, uluslararası topululuğun kabul ve uygulamalarına uygun olarak eğitim sistemimizin değişik kademelerinde yürürlüğe koyduğu söz vi

7 konusu ders programlarından yola çıkarak bu çerçevede ortaya çıkan akademik ihtiyaca cevap vermek üzere hazırlanmıştır. Bu çalışmamızda belirlenmiş ana başlıklar altında, toplumda uyumlu bir vatandaş olmak için gerekli bilgiler ile insan hakları konusunda tarihsel ve güncel gelişmelere yer verilmiştir. Kuşkusuz bunlar, özellikle dersin sorumlusu olan değerli öğretmenler için birer kılavuz niteliği taşımakta, ayrıntılara yer vermemektedir. Öğrencilerin de yaşantıları dikkate alınmak suretiyle, konuların gereken zenginlikte sunulması ise öğretmenlerimizin değerli katkılarıyla gerçekleşebilir. İnsan haklarına saygılı, yaşadığı topluma ve çağa uyumlu vatandaşların yetişmesinde, bu değerli katkıların önemi inkar edilemez. Bu çalışmanın söz konusu programlara yönelik işlevinin yanı sıra ikinci ve önemli bir işlevi de insan hakları, demokrasi ve vatandaşlık konusunda ortalama ilgi ve meraklara da cevap verme boyutunda ortaya çıkmaktadır. Bu boyutta belirtilen kavramlar tarihsel ve sosyolojik bir irdelemeye tabi tutulmaktadır. Böyle bir bağlam ise nasıl bir vatandaş? sorununa yanıt verebilecek sosyo-kültürel bir ayrıntıyı beraberinde getirmektedir. Kendine, ailesine, çevresine, toplumuna ve tüm insanlığa katkı verecek vizyon ile; bütün donanımını, bilgi ve becerisini bu vizyona göre belirlemiş, ait olduğu dünyaya uyumlu, hak ve sorumluluklarının bilincinde olan bir misyon sahibi işte bu çalışmanın nasıl bir vatandaş? sorusunun aradığı vatandaş profilidir. Küresel değerler modern toplumda her şeyi devletten bekleyen vatandaş imgesi yerine kendine, ailesine, çevre ve toplumuna katkı veren; sorumluluklarını bu sınırlar çerçevesinde içselleştiren vatandaşı öne çıkarmaktadır. Hiç kuşkusuz ki böyle bir vatandaş cemaat ve grup ekseninde örgütlenen toplumlar için yeni bir tanım ve değerdir. Çünkü bu tür toplumlarda yüz yıllarca her şeyi devletten bekleyen bir anlayış egemendi. Bu anlayıştaki vatandaşlardan meydana gelen bir toplumda ise Amerikalı bir araştırmacının belirttiği gibi, iktidarlar ve hükümetler, halk için yapılması gerekeni yapmak üzere vardır; halk kendi içinde yapılması gerekeni yapmaz. Bu nedenle de hükümetler günün birinde halk için yapılması gerekeni yapmadığında hükümet ne güne duruyor? nerede bu devlet, nerede bu hükümet? şeklindeki toplumsal sitem ve söylemlerle vatandaşlar hükümetlere görevlerini hatırlatıverirler. İnsan hakları çağında vatandaş kendi haklarının peşinde olduğu kadar başkalarının hak ve özgürlüklerini de gözeten bir kişidir. Vatandaşlar çevresinde olup bitenlerle ilgili olduğu kadar toplumda ve dünyadaki gelişmeler karşısında duyarlı ve dikkatli; çağının bilinçli bir tanığıdır. Vatandaşların çağına tanıklıkları kendilerini yaşadıkları ülkeye insani ve toplumsal sorumluluklarla bağlı bir varlık haline gelmelerinin yanı sıra kendileriyle birlikte ait oldukları dünyayı da dönüştürecek entelektüel bir eksen ve meziyettir. Çağa tanıklık, çağın yeni değerlerini ve bu değerlerin insanlarda öngördüğü standartları izleme ve hayata geçirme sürecidir. Bu bağlamda olup bitenler karşısında gerekli bilgi ve bilinçten yoksun olan insanların ne topluma ve ne de dünyaya verebilecekleri bir şey olmadığı gibi olup bitenler karşısında sızlanmalarının da kendilerine kazandıracağı bir şey vii

8 olamaz. Bu haliyle onlar dinamik bir toplumsal sürecin pasif ve etkisiz varlıkları olarak yaşamdaki mâkus yerlerini çoktan almışlardır. Kendini ifade edemeyen, hak ve sorumluklarının bilincinde olmayan bu insanlar giderek dinamik toplumun önünde ve ardında önemli bir kitlesel sorun yumağına dönüşürler. Her şeyi devletten bekleyen vatandaş profilinin sosyo-kültürel zeminini trafiği çekilmez hale getiren, yaşadığı sokak ve mahallelerde komşularını gürültü, görüntü ve estetik açılardan rahatsız eden; şiddete ve kavgaya daha yatkın insanlar biçimlendirmektedir. Şimdi insan hak ve özgürlüklerinin toplumsal serüveninde verdiği büyük mücadelelerden alnının akıyla çıkan ve yeni dünya düzeninin ve yeni değerlerin övdüğü birey sahne almaktadır. Bu kitap yeni bireyin oluşumu ve gelişmesinde kendisine önemli bir işlev yüklenen insan hakları eğitiminin bir parçası olarak hazırlanmıştır. Kitabımızı bu yaklaşımlar içinde değerlendirecek olan değerli okurlara başarı ve esenlik dileklerimi sunarım. Kitabımın basım ve yayınını üstlenen yayınevine ve değerli çalışanlara da bu vesile teşekkür ederim. Ankara, Cebeci; Ağustos Doç. Dr. İsmail DOĞAN viii

9 ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ Vatandaşlık kültürü modern toplumun önde gelen toplumsal değeridir. Yerleşik kültürün sorunsuz bir toplu yaşama dönüşmesi bu kültürde alınan mesafeye büyük ölçüde bağlıdır. İşyerinden trafiğe, eğlence yerlerinden komşuluk ilişkilerine kadar toplumsal yaşamın tüm alanlarında sıklıkla ortaya çıkan sorunlar ülkede vatandaşlık ekseninde değerlendirilmeye uygun toplumsal sorunların varlığını düşündürmektedir. Mahallede komşusunu istemediği sese, görüntüye, kokuya ve gürültüye zorlayan insanlar benzer baskıyı işyerine ve toplumsal yaşamın bütün alanlarına taşıyarak yaşamı hem kendileri için hem de başkaları için alabildiğine zorlaştırmaktadırlar. Böyle bir yaşam ise kişisel ve toplumsal verimliliği son derece olumsuz etkilemektedir. Kuşkusuz bu tablonun altında haklarını ve sorumluluklarını gerektiği gibi bilmeyen vatandaş profili yer almaktadır. Bu kitapta vatandaşların hak ve sorumlulukları modern toplumun değerlerine uygun bir biçimde ve insan hakları ekseninde ele alınmaktadır. Günlük yaşamın görünür talep ve gereksinimleriyle birlikte vatandaşlık kültürünün evrensel gelişim boyutları kitabın genel çerçevesini çizmektedir. Olguların dünya ve Türk kültüründeki gelişimi özgün bir analizle ele alınmaktadır. Bu baskıda daha önceki baskı hataları giderilmeye çalışılmış, bazı sayısal ve olgusal bilgiler güncelleştirilmiştir. Kitabı öncelikle üniversite öğrencilerine ulaştırma konusundaki tecrübe ve ilkeleri nedeniyle Pegem A Yayıncılık çalışanlarına, özellikle yayınevi sahibi Servet Sarıkaya ile kitabın dizgisinde büyük emeği olan Gürsel Avcı ya teşekkür ederim. Ankara / Cebeci Ağustos, 2002 Prof. Dr. İsmail DOĞAN ix

10 DÖRDÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ Kitabımız iki yıl içinde dördüncü baskısını gerçekleştirmiş bulunuyor. Eğitim Fakültesi programlarının yeniden yapılanması çerçevesinde vatandaşlık dahil olmak üzere pek çok ders bu yeni düzenlenmedeki yerini aldı. Bu gelişme, kitaplaşan tüm çalışmalara ilk aşamada bir şans getirdi. Çünkü yeni dersler aynı zamanda yeni kaynaklar ve malzemeler anlamına geliyordu. Elinizdeki kitap da bu dönemde böyle bir ihtiyaca cevap vermiştir. Ama kitabımızın bu geçici dönemi aşan boyutları ve özellikleri bulunmaktadır. Bunların başında vatandaşlık ve insan hakları şeklindeki iki temel açılımla programların yalnızca vatandaşlığa indirgenen sınırlı problematiğini gerçek zemini olan kültürel temellere oturtmaktadır. Kitabımızı özgün ve kalıcı hale getiren ikinci önemli boyut da, konu sunumundaki yöntemidir. Bu yöntemin başlıca karakteristiği vatandaşlık ve insan hakları gibi son derece duyarlı konularda koşullayıcı olmamadır. Bu çerçevede her bir konuya farklı görüş ve değerlendirmeler getirilmiştir. Bölüm sonlarına bölüm sonunda düşünülmeye değer bulunanlar başlığı ile de geride kalan konular, aykırı düşünce ve değerlendirmelere olanak verecek bir biçimde düşünme ve tartışmaya uygun sorularla yeniden kurcalanmaktadır. Buna ek olarak tartışma metinleri ve okuma parçaları da benzer işlevi farklı felsefe ve yaklaşımlarla zenginleştirmektedir. Görsel malzeme, simge ve işaretler de özellikle öğrenciler için ellerindeki kitabı daha sempatik hale getiren unsurlar olarak düşünüldü ve kullanıldı. Bu yeni baskının belirtilen tarz üzerinde ürettiği yeniliklere gelince; öncelikle eski baskıların basım yanlışları giderildi. Daha önce gözden kaçan eksikler, anlam kaymaları ortadan kaldırıldı, sayısal ve betimsel boyutlarda gerekli güncellemeler yapıldı. Ama bunlardan da önemlisi bölümlerin gerektirdiği bazı yeni bilgilerle birlikte Avrupa Birliği olgusunu çeşitli yönleriyle açıklayan yepyeni bir bölüm konulmuştur. Türkiye miz ve vatandaşlık kültürü açısından son derece önemli olan bu konunun böyle bir kitapta yer alması da bizim kitabımızın emsalleri arasındaki ilklerindendir. Kitabımızın bu yeni haliyle alanın beklentilerine büyük ölçüde yanıt verecek düzeye geldiğini düşünmekteyim. Öğretim Görevlisi arkadaşlarımın ve özellikle de öğrenci arkadaşlarımızın görüş ve değerlendirmeleri son derece önemlidir. O nedenle bu baskıda yazarla iletişim için elektronik posta adresi verilmiştir. Bu vesile ile kitabımıza iltifat eden başta öğretim görevlileri olmak üzere; öğrencilere, kitabımızın basım ve yayınını gerçekleştiren Pegem A yayın yönetmeni Servet Sarıkaya ya, dizgi ve düzenlenmesinde büyük emeği geçen Gürsel Avcı ya; tashihinde katkıları olan Eğitim Sosyolojisi bilim dalı Araştırma Görevlileri M. Akif Sözer, Recep Özkan ve Mustafa Gündüz e teşekkür ederim. Ankara, Cebeci, Ekim 2003 Prof. Dr. İsmail DOĞAN x

11 BEŞİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ Sanayi toplumunun yeni değeri olan vatandaşlık, sanayi ötesi toplumları için giderek artan bir biçimde aktüel değer haline geldi. Bu özelliğin ortaya çıkmasında bütün sistem ve anlayışların bireyi esas almaları düşüncesi etkili olmuştur. Bireyin çıkarı, esenliği ve gelişmesi devlet tanımını bile dönüştürecek öncelikler arasında girmiştir. Her şey birey yani insan içindir anlayışı toplumsal örgütlenmenin temel unsuru olarak vatandaşı yeni toplumun öncelikli konusu haline getirdi. Bu durum Vatandaşlık Dersleri nin eğitim programları içinde yer almasının önemli gerekçesidir. Eğitim yoluyla oluşturulacak bir vatandaşlık kültürünün toplumsal barış ve esenliğe katkı vereceği düşüncesi eğitime bu bağlamda yüklenen önemli bir işlevdir. Kitabımız konu ve içeriğiyle söz konusu işlevi üniversite öğrencilerine yönelik olarak gerçekleştirmeyi amaçlıyor. Beşinci baskını gerçekleştirirken eserin yazarı olarak kendi kulvarında hem bu amacın gerçekleşmesi hem de özgün metin ve yorumlarıyla ilk olmanın gururunu yaşıyorum. Çünkü kitabımızdan sonra bir çok piyasa kitabı ortaya çıktı. Bunların bir kısmı kitabımızı ve münderecatını, bir kısmı da hem münderecatını hem de malzemelerini aldı. Bu itibarla ortaya çıkan etik sorunlar böyle bir disiplinin gerçekte ne kadar önemli olduğunu bir kez daha ortaya koydu. Gürsel Avcı kitabının yeni biçimiyle ortaya çıkmasında özenli oldu, Araştırma Görevlilerimizden Recep Özkan tashihinde, Levent Eraslan, yeni fragman ve bilgilerin monte edilmesinde katkıda bulundular. Bu yeni baskıda emeği geçen herkese çok teşekkür ederim. Cebeci, 10 Eylül 2004 Prof. Dr. İsmail DOĞAN xi

12 ALTINCI BASKIYA ÖNSÖZ Kitabımızın altıncı baskısını gerçekleştirmiş bulunuyoruz. Alanın ilki olan bu kitap süreç içinde akademik deneylerle gelişerek elinizdeki biçim ve içeriğine kavuşmuştur. Ekonomik kaygılarla önceki iki baskısı küçük boya indirilen bu çalışma, son şekliyle ideal ders kitabı boyutlarına dönüştürülmüştür. Kitap bu haliyle daha kullanışlı ve işlevsel olmuştur. Gürsel Avcı kitabın yeni biçimiyle ortaya çıkmasında özel bir çaba gösterdi; Araştırma Görevlilerimiz Mustafa Gündüz, Recep Özkan ve Levent Eraslan kitabı tekrar okuyarak tashihinde katkı bulundular. Bu yeni baskıda emeği geçen herkese çok teşekkür ederim. Cebeci, Eylül 2005 Prof. Dr. İsmail DOĞAN xii

13 İÇİNDEKİLER Sayfa Sunu...v Önsöz...vi Üçüncü Baskıya Önsöz...ıx Dördüncü Baskıya Önsöz...x Beşinci Baskıya Önsöz...xi Altıncı Baskıya Önsöz...xii İçindekiler... xiii BÖLÜM 1: İNSAN VE TOPLUM (ss. s. 1-46)) İnsanın Toplumsal Serüveni...1 İnsan Sosyal Bir Varlıktır: Sosyal A Sosyal Ayrımı+...2 Toplum Yaşayışını Düzenleyen Kuralların Gerekliliği...4 Tabiat Hali ve Sosyal Sözleşme...4 Rousseau Kimdir?... 5 Toplum Hayatı ve İş Bölümü İşbirliği ve Dayanışma Dayanışma Kültürünün Geleneksel Kurumları: Vakıflar Toplum Hayatının Düzenleyen Kurallar Sosyal Davranış Kuralları Hakkında Genel Bilgi Örf ve Adetler (Gelenek ve Görenekler) Görgü Kuralları (Adab-ı Muaşeret) Görgü ve Yeni Teknolojiler Teknolojik Bir Araç Olarak Telefonla Konuşma Adâbı Ahlak Kuralları Ahlak ve Etik Farkı Ahlak Kurallarını Koyan Toplumdur İş (Meslek) Ahlakı Meslek Olarak Memuriyet Siyasal Ahlak Din Kuralları Hukuk Kuralları Sosyal Davranış Kurlarının Genel Niteliği Toplumsal Davranış Kuralları ve Son Söz Bölüm Sonunda Düşünmeye Değer Bulunanlar Okuma Parçası: Yalnız Kalmak xiii

14 BÖLÜM 2: TOPLUMSAL VE KÜLTÜREL BİR OLGU OLARAK AİLE (ss ) Aile Kavramı...47 İki Temelli Aile Modeli...48 Geniş (Geleneksel) Aile...48 Çekirdek Aile...49 Ailenin Toplumdaki Yeri...50 Türklerde Aile Anlayışı...50 İslamiyet ten Önceki Türk Ailesi...50 Tartışma 1: İslâm Öncesi Türk Ailesi...55 İslâmiyet Etkisindeki Türk Ailesi...57 Cumhuriyet Döneminde Ailesi...59 Ailede Eğitim...62 Aile İçi Eğitim...63 Aile Dışı Eğitim...64 Evlilik Dışı Beraberlikler: Birlikte Yaşama...65 Ailede Demokratik Hayat...70 Ailede İş Bölümü...71 Aile Bütçesine Katkı...72 Tartışma II: Çocuklarda Çalışır...74 Düşünce ve Kanaatlere Saygı...76 Keder ve Sevincin Paylaşılması...77 Aile İtibarının Korunması...77 Bölüm Sonunda Düşünmeye Değer Bulunanlar...79 Okuma Parçası: Ernest Hirsch ve Nejat Eczacıbaşı ndan Seçmeler...80 BÖLÜM 3: TOPLUMSAL VE KÜLTÜREL BİR OLGU OLARAK EĞİTİM (ss ) Eğitimin Felsefi ve Toplumsal Temelleri...83 Kavram Analizi: Eğitim ve Öğretim...83 Eğitim...83 Öğretim...84 Öğrenim...85 Eğitimin Felsefi Temelleri...86 Eğitimle İnsan Değişir mi?...88 Batılılaşmanın Eğitim Kanadı...91 Toplumsal Talep ve eğitim: Eğitimin Toplumsal Temelleri...92 Günün Modern Zamanların Eğitimi...93 xiv

15 Eğitimin Üç Boyutu...97 Eğitinde Süreklilik: Yaşam Boyu Eğitim...99 Okulda Eğitim/Örgün Eğitim Okulda Demokratik Hayat Okulda Uyulması Gereken Kurallar Okulda Uyulması Gereken Kurallar Okulda Uyulması Gereken Özel Kurallar Eğitici Kol Çalışmaları Düşünce ve Kanaatlere Saygı Okul ve Okul Eşyasının Korunması Okul İtibarının (Prestijinin) Korunması Okul ve Çevre İlişkisi Bir Tartışma: Okulsuz Toplum I11ich in Çözüm Önerisi Aile ve Okul Toplumsal Köken ve Eğitimsel Başarı Okul-Aile İşbirliğini Engelleyen Diğer Nedenler Etkili ve İşlevsel Okul İçin Aile Katkısı Okulun Baskı Gruplarıyla İlişkileri Okulun Çevreye Katkıları Çevrenin Okula Katkıları Halkla İlişkiler ve Okul Plan ve Planlı Çalışma Plan Kavramı Planlı Çalışmanın Faydaları Bölüm Sonunda Düşünmeye Değer Bulunanlar BÖLÜM 4: GELENEKSEL VE MODERN TOPLUMDA DEVLET (ss ) Devlet ve Devlet Şekilleri Devlet Kavramı Vatan (Ülke, Yurt) Millet (Ulus) Milleti Meydana Getiren Başlıca Unsurlar Türk Milletinin Özellikleri Atatürk e Göre Türk Milletinin Özellikleri Hakimiyet (Egemenlik), Milli Hakimiyet ve Siyasi Teşkilatlanma Milli Hakimiyetin Kaynağı Siyasi Teşkilatlanma (Örgütlenme) xv

16 Okuma Parçası: Modern Türk Devletinin Kuruluşu Bölüm Sonunda Düşünmeye Değer Bulunanlar BÖLÜM 5: DEMOKRASİ VE DEMOKRASİ KÜLTÜRÜ (ss ) Demokrasi Nedir? Demokrasi Kavramı Demokrasinin Tarihçesi Dünyada Demokrasi Hareketleri Türklerde Demokrasi Hareketleri İslamiyet Öncesi Türk Toplumlarında Demokrasi İslamiyet Etkisi Altında Türklerde Demokrasi Süreci Osmanlı Döneminde Demokrasi Hareketleri Osmanlı Demokrasi Hareketlerinde Aydınların Rolü Cumhuriyet Dönemi Özallı Yıllar: Özal Söylemi Şubat Kararları ve Sonrası AGİK Kopenhag Sözleşmesi Bugünkü Demokrasi Anlayışı Hürriyet Demokrasi Totaliter Rejimler Toplumsal Barışa Yönelen Tehditler Anarşi ve Terör Şiddet Aile ve Şiddet Medya ve Şiddet Televizyon ve Şiddet Sosyo-Kültürel Ortam ve Şiddet Türkiye ve Şiddet Global (Küresel) Tehdit Küresel Tehditte Yeni Boyut: Küreselleşme ve Sonuçları Güncel Tehdit Okuma Parçası: Şiddet Sınırlarını Kestirmek Çok Zor Türkiye de Şiddet Paporu Bölüm Sonunda Düşünmeye Değer Bulunanlar Okuma Parçası: Hürriyet ve Bağımsızlık xvi

17 BÖLÜM 6: ANAYASA (TEŞKİLÂT ÂT-I I ESÂSİ YE KANUNU) (ss. ( ) Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Anayasanın Başka Kanunlardan Farkı Yeni Anayasanın Hazırlanması Gerektiren Sebepler Anayasanın Değiştirilemeyecek Hükümleri T.C. Anayasasının Genel İlkeleri Devletin Yasama Görevi Devletin Yürütme Görevi Devletin Yargı Görevi Okuma Parçası: Sorumsuz Vatandaşlarız BÖLÜM 7: İNSAN HAKLARI: TARİHTE VE GÜNÜMÜZDE (ss. ( ) İnsan Hakları Kavramı ve Önemi İnsan Hakları Kavramı Etik Bir Varlık Olarak İnsan İnsan Haklarının Etik Temelleri İnsan Haklarının Evrenselliği İnsan Haklarının Önemi İnsan Hakları Düşüncesinin Gelişimi İnsan Haklarının Uluslararası Serüveni İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Öncesi İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Sonrası İnsan Haklarında Ulusal Düzeydeki Gelişmeler Cumhuriyet Dönemi Öncesi Dönem Cumhuriyet Dönemi Hürriyetçi Demokraside Temel Hak ve Hürriyetler Genel Hükümler Temel Hak ve Hürriyetlerin Tanımı ve Niteliği Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılması Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması Kişinin Hak ve Hürriyetleri Kişinin Dokunulmazlığı Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Özel Hayatın Gizliliği xvii

18 Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti Din ve Vicdan Hürriyeti Düşünce ve Kanaat Hürriyeti Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti Bilim ve Sanat Hürriyeti Basın ve Yayımla İlgili Hükümler Toplantı Hak ve Hürriyetleri Mülkiyet Hakkı Hak Arama Hürriyeti Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler Ailenin Korunması Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi Çalışma İle İlgili Hükümler Toplu İş Sözleşmesi Ücrette Adalet Sağlanması Sağlık, Çevre ve Konut Hakkı Gençlik ve Spor Sosyal Güvenlik Hakları Tarih, Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunması Tüketici Hakları Siyasi Hak ve Ödevler Türk Vatandaşlığı Tartışma: Vatandaşlık Krizi Seçme ve Seçilme, Siyasi Faaliyetlerde Bulunma Hakkı Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı Dilekçe Hakkı İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi İnsan Haklarının Korunmasının Gereği İnsan Haklarının Kime ve Neye Karşı Korunacağı İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesinde Eğitimin Rolü İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesinde Devletin Rolü Olağanüstü Yönetim Usûlleri Olağanüstü Haller Sıkıyönetim, Seferberlik ve Savaş Hali Vatan Hizmeti Vatandaşların Savunma Ödevi Askerlik Vatandaşların Vergi Ödevi Vergi Almanın Amacı Vergi Ödeme Kutsal Bir Ödevdir Herkes Mali Gücüne Göre Vergi Vermelidir İnsan Hakları İle İlgili Kuruluş Bildirge ve Sözleşmeler İnsan Hakları İle İlgili Uluslararası Kuruluşlar Birleşmiş Milletler ve Organları Avrupa Konseyi Gönüllü Kuruluşlar İnsan Hakları İle İlgili Uluslararası Belgeler xviii

19 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (Bildirgesi) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Paris Şartı Helsinki Nihai Senedi Çocuk Hakları Sözleşmesi UNICEF in Çocuklarla İlgili Öncelikleri Çocuk Hakları ve Türkiye AGİK Kopenhag Sözleşmesi Kopenhag Kriterleri Avrupa Birliği 1993 Kopenhag Zirvesi'nde Kabul Edilen Tam Üyelik Kriterleri. 320 İnsan Hakları İle İlgili Ulusal Düzeyde Düzenlemeler Anayasanın İlgili Hükümleri Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu Nisan 1949 Tarihli Bakanlar Kurulu Kararı İnsan Hakları Başmüşavirliği İle İlgili 26 Ağustos 1994 Tarihli Başbakanlık Genelgesi İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Okuma Parçası: Zlatanın Günlüğü BÖLÜM 8: AVRUPA BİRLİĞİ (ss ) Kısa Tarihçe Avrupa Birliği ve Türkiye Türkiye-AB İlişkileri Kronolojisi Katılım Ortaklığı Belgesi Ulusal Program Avrupa Birliği Uyum Programı Avrupa Birliği ve Eğitim Avrupa Birliği Eğitim Programı: Socrates Avrupa Birliği ve Vatandaşlık Birlik Vatandaşlığı Bölüm Sonunda Düşünmeye Değer Bulunanlar Fos Çıktı 386 BÖLÜM 9: TRAFİK OLGUSU VE TRAFİK KÜLTÜRÜ (ss ) Trafik Örgütü Trafik Neye Denir? Belediyelere Düşen Görevler Trafik Kuralları Genel Kurallar Taşıtlara İlişkin Kurallar Yayalara İlişkin Kurallar Işıklı ve Işıksız Kavşaklar Yol Çizgileri Taşıtlara Binerken ve Taşıtlardan İnerken Uyulacak Kurallar xix