SOSYO-TARİHSEL PERSPEKTİF SÜRECİ İÇİNDE AŞK SOSYOLOJİSİ Emine Öztürk

Transkript

1 SOSYO-TARİHSEL PERSPEKTİF SÜRECİ İÇİNDE AŞK SOSYOLOJİSİ Emine Öztürk

2 3 SOSYO-TARİHSEL PERSPEKTİF SÜRECİ İÇİNDE AŞK SOSYOLOJİSİ CİNİUS YAYINLARI İNCELEME ARAŞTIRMA ELEŞTİRİ Babıali Caddesi, No. 14 Cağaloğlu - İstanbul Tel: (212) (212) iletisim@ciniusyayinlari.com Emine Öztürk SOSYO-TARİHSEL PERSPEKTİF SÜRECİ İÇİNDE AŞK SOSYOLOJİSİ Yayına hazırlayan: Zeynep Aytekin Kapak tasarımı: Diren Yardımlı Dizgi: Neslihan Yılmaz Emine Öztürk BİRİNCİ BASKI: Mart, 2013 ISBN Baskı ve cilt: Cinius Sosyal Matbaası Çatalçeşme Sokak No:1/1 Eminönü, İstanbul Tel: (212) Sertifika No: EMİNE ÖZTÜRK, 2013 CİNİUS YAYINLARI, 2013 Tüm hakları saklıdır. Bu yayının hiçbir bölümü yazarın yazılı ön izni olmaksızın, herhangi bir şekilde yeniden üretilemez, basılı ya da dijital yollarla çoğaltılamaz. Kısa alıntılarda mutlaka kaynak belirtilmelidir. Printed in Türkiye

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...7 GİRİŞ...9 I. BÖLÜM Aşkın Tarifi Ve Medeniyet Tarihindeki Şekillenişine Kısa Bakış Aşk Ve Flört, Bu İki Kavramı Birbirinden Ayırmamızı Sağlayan Temel Kavramlar Ergenliğin Verileri Ve Bu Dönemde Cinsiyet Duygusunun Şekillenişi Toplumsal Cinsiyet Kavramı Ve Bu Kavramın Oluşumunda Etkin Olan Diğer Kavramlar Flört Ve Aşk Kavramları Ve Bu İki Kavramın Arasındaki Temel Farklar...31 II. BÖLÜM Aile Faktörü (Anne Ve Babanın Tutumunun Etkisi) Flörte Etkisi Aşkın Sınıfsal Temeli Ya Da Aşkın Ekonomik Faktörü Cinsiyet Faktörü: Sosyal Değişmenin Toplumsal Cinsiyet Kavramının Muhtevasında Meydana Getirdiği Değişim Ve Toplumsal Cinsiyet Kavramının Aşk Ve Flört Olgularına Etkisi...57 SONUÇ KAYNAKÇA

4 ÖNSÖZ Bu çalışmanın yapılmasının öncelikli amacı, Aşkın acaba bir sosyolojisi var mıdır? sorusuna cevap aramak, diğer bir amacı da yaşanan lakayt ilişkilerin pek çoğunun aşk olmadığını, sadece Peyami Safa nın tabiriyle, Birer aşk stajı ndan ibaret olduğunu, gerçek aşkı yaşama anlama ve anlamlandırmanın zorluğu karşısında ürken bireylerin, aşk olmayan, aşkvari geçici duygularla ömür tüketmeyi tercih ettiklerini ortaya koymaktır. Çalışmanın birinci bölümünde aşkın tariflerine ve medeniyet tarihindeki değişik şekillenişlerine yer verilmiştir. Sonraki bölümlerinde flört ve aşk kavramlarını birbirinden ayırmamızı sağlayan temel özellikler ve bu özellikleri belirleyen temel kavramlar ele alınmış ve bu kavramlardan, özellikle, toplumsal cinsiyet kavramı ve bu kavramın aşk olgusunun ortaya çıkışına etkisi anlatılmaya çalışılmıştır. En son bölümde ise aşk olgusunun ortaya çıkışına etki

5 8 Emine Öztürk eden sosyo-psikolojik faktörler ve aşkın sosyal-psikolojik temeli incelenmeye çalışılmıştır. Umarız alanında faydalı bir çalışmaya imza atabilmişizdir. GİRİŞ İnsan, Kuranı Kerim in de belirttiği gibi bir erkekle bir dişiden yaratılmış ve daha sonrasında bir aile, kabile, millet ve en son aşmasında da bir devlet oluşturmuş olan bir varlıktır. İnsanın aile olabilmesinin en temel şartı olan cinsler arası duygusal akış ve bu akışa ad olan aşk olgusu dünya tarihi boyunca tartışma konusu olagelmiş bir sosyal olgudur. Yunus un deyişiyle, Aşk imiş her ne var alemde Gerisi bir kıyl-ü kal imiş ancak. Kıylü kal olmaksızın aşk olmalı demek lazım gelir ki; aşk bir mihnetin, bir zorluğun bazen bir imkansızlığın her şeyi mümkün kılmanın adıdır. İşte bu düşüncelerle bu araştırmaya başladık ve hedefimiz aşkı: aşk olmayanın aşk olmadığını anlatmaktır. Bu hedefimize, yani aşkı flört ve benzeri sadece cinsellik kokan diyaloglardan ayırma hedefine ve gençlere bu hedefi anlatmak gayesine ulaştığımız takdirde aşk gerçek yerine ve hak ettiği yere ulaşmış olacaktır, zira bu araştırmanın hedefi aşkı yerlerde sürünmekten kurtarıp hak ettiği yere oturtmaktır.

6 I. BÖLÜM 1. Aşkın Tarifi ve Medeniyet Tarihindeki Şekillenişine Kısa Bakış Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü nde aşkı şöyle tarif ediyor: İnsanı belli bir varlığa, bir nesneye ya da evrensel bir değere doğru sürükleyip bağlayan gönül bağı. İnsan tarafından temelde kendisi dışındaki en yüce varlığa, varlıklara veya güzelliğe duyulan yoğun ve aşırı sevgi. 1 Cevizci aşkla ilgili ayrıca şunları söylüyor. Bir kavram olarak aşk, felsefeye din yoluyla, özellikle de dünyanın, varoluşçu tanrının yaratıcı eylemiyle açıklandığı ya da Yaratıcının yarattığı varlığın bütününü ya da bir parçasını seven en yüce güç olarak görüldüğü zaman girmiştir. Aşk bundan bağımsız olarak felsefeye, ahlaksal problemler açısından da konu olmuştur. İnsanoğlunun en güçlü itkilerinden biri olan aşk, akıllı bir varlık olarak insan, düşünme ve akıl yürütme kapasitelerini gerçekleştirmek durumundaysa eğer, kontrol edilmesi gereken bir güç olarak düşünülmüştür. 2 İleride daha ayrıntısıyla anlatacağız ancak görüldüğü (1) Haluk Özbay /Emine Öztürk, a.g.e., s. 45 (2) Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Aşk Maddesi, Paradigma Yay., İstanbul / Eylül 2000, s. 87

7 12 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 13 gibi aşkın ilahi, felsefi, insanı aşan bir yönü vardır. Bundan başka, insani düzlemde yaşanan aşk da oldukça ciddidir. Meydan Larousse aşkı şöyle tarif ediyor: Bir cinsi diğerine yönelten bedeni veya ruhi güçlü duygu. 3 Meydan Larousse ayrıca Cenap Şahabettin ve Ahmet Hamdi Tanpınar ın aşka yönelik şu iki tarifine dikkat çeker: Aşk kalbimizin saygısız misafiridir, bize sormadan gelir; bize sormadan gider. (Cenap Şahabettin). Aşk, çekici bir kimseye veya bir şeye karşı kalbin atışı. (A. H. Tanpınar) 4 Meydan Larousse Descartes ın aşk anlayışını da şöyle özetliyor: XVII. yüzyılda (Descartes) aşkın iki çeşidini birbirinden ayırıyordu. a) İyilik etmeye götüren aşk (Baba nın çocuklarına olan sevgisi); b) Elde etmeye götüren aşk (Bir sarhoşun şaraba olan sevgisi.) 5 Meydan Larousse a göre filozoflardan bir kaçının aşk anlayışı ise şöyle: Sokrat, Platon, Aristo, Stoacılar ve Plutharkos için aşk en yüce, en ulvi duygu. Platon ise aşkı güzelliğin doğurduğu bir çekicilik olarak tanımlıyordu. Nietzsche, Schopenhauer ve Hartmann ise soyunu sürdürmek amacıyla insana kurulan tuzak olarak tanımlıyorlar. 6 Ahmet Cevizci Batı geleneğindeki aşk anlayışını şöyle anlatıyor: Batı geleneğinde; Platonik aşk, Hıristiyanlığın aşk anlayışı, Romantik aşk, ve nihayet Freudçu aşk olmak üzere dört aşk anlayışından söz edilebilir. 7 İşin söylencesel yanı bir kenara bırakıldığında Eski Yunan da sevgi üstüne konuşulduğu zaman kusursuz bir güzellik, tam bir uyum arandığını görmek mümkün, Sokrates in Diotima adlı kadınla yaptığı bir konuşmada bunun izlerini görüyoruz. İnsanın salt güzellikle karşı karşıya geldiği an yok mu (3) Meydan Larousse, Aşk Maddesi, c. II, s. 225 (4) Meydan Larousse, gös. yer, s (5) Meydan Larousse, gös.yer, s. 226 (6) Meydan Larousse, gös.yer, s. 226 (7) Ahmet Cevizci, gös. yer, s. 87 sevgili Sokrates, işte yalnız o an için insan hayatı yaşanmaya değer! Günün birinde onu görünce hiç sayarsın artık altınları, süsleri, püsleri. Düşün ne olur bir görebilirse insan güzelliğin kendini, her şeyden soyunmuş, arınmış, katkısız. Pagan dünyasında kadın ve erkeğin aşkı, içerdiği tüm yan anlamlara karşın gerçek anlamda aşktır ve son derece de doğaldır. Oysa Hristiyanlığın Batı da iyice egemen olduğu Ortaçağ boyunca aşk, tenin, şeytan tarafından baştan çıkarılması sonucu duyduğu günahkar bir istek olacaktır. İnsanın cennetten kovulmasına neden olan ilk günahın sahibi olarak kadınlar da, şeytanın kolayca baştan çıkarabileceği, sakınılması gereken varlıklardır. Günahkar aşk yerine kutsal evlilik bağı onaylanır. İyi erdemli bir kadın sevgili değil, ancak anne olabilir. Kilisenin dayattığı bu ahlak anlayışı soylu sınıflar arasında geçerli gibi görünürken, halk arasında daha gevşek bir yapı söz konusudur. Halk arasında Trubodarlar ın çalıp söyledikleri aşk öyküleri, aşk şiirleri dillerden dillere gezip söyleniyordu. 8 Bu aşk öykülerinden birkaçını flörtün yaşanma biçimini anlattığımız zaman örnek olarak vereceğiz. Pagan ve Hristiyan aşk anlayışını az da olsa gördükten sonra Freud un aşk anlayışına biraz göz atalım. Burada Freudçu aşka ya da Freud un aşk anlayışına kendi satırlarından biraz göz atalım. Bir türünde aşık olmak doğrudan cinsel doyumu hedefleyen, cinsel güdülerin nesneye yüklenmesinden başka bir şey değildir; bu yükleme bu hedefe ulaşıldıktan sonra ortadan kalkar; sıradan tensel [cinsel] sevgi denen şey de budur. Ama bilindiği gibi libidonal durum nadiren bu kadar basittir. Giderilen ihtiyacın yeniden canlanacağı kesindir; bunun, cinsel nesneye daha kalıcı bir yükleme yapıp tutkulu aralarda da, Sevmeye yönelik ilk güdü (8) Gökhan Tok, Eski Ama Eskimeyen Masal Tarih Boyunca Aşk, Bilim ve Teknik, Mayıs 2001, s

8 14 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 15 olması gerekliliğine kuşku yok. 9 Freud un kendi aşk anlayışını sevgi ve cinsel arzuyu eşleyerek özetlediği yukarıdaki satırlardan sonra Batı geleneğine damgasını vuran bu dört aşk anlayışının ortak özelliklerini Ahmet Cevizci nin satırlarından şöyle özetleyebiliriz. Söz konusu dört aşk anlayışından her biri belli bir aşk türü için ön plana çıkarılsa da, genel olarak aşk ya da aşkın doğası üzerine bir teoridir. Ortak noktaları, aşkı yaşamda önemli olan her şey için bir anahtar olarak görmeleridir. 10 Burada Hristiyanlığın aşk anlayışını en iyi biçimde yansıtmasından dolayı Aziz Augustinus un aşk yorumuna bir kaç satırla değinmek gerekliliğine inanıyorum. Aşkın konusu farklı şeyler olabilmekle birlikte, aşkla daha çok sevgiliye ve tanrıya duyulan aşk anlatılmak istenmiştir. Nitekim Patristik felsefenin büyük düşünürü Aziz Augustinus a göre, insan zorunlu olarak ve kaçınılmaz bir biçimde sorar. İnsanın kendi kendisini aşmasından başka bir şey olmayan aşkı insan için kaçınılmaz kılan şey, insanın kusurlu ve eksik bir varlık olmasıdır. Aşkın, Aziz Augustinus a göre, insanın hangi bakımdan eksik olduğunu gösteren farklı nesneleri vardır. Buna göre; insan maddeyi, fiziki varlıkları, başka insanları ve hatta kendisini bile sevebilir. İnsan bütün bunlardan belli bir ölçüde doyum sağlayabilir, zira dünyada var olan her şey, iyiliğin bizzat kendisi olan Tanrı dan geldiği için iyidir. İnsan aşkının son ve en büyük nesnesi, Augustinus a göre Tanrı dır. Çünkü insanın doğası o şekildedir ki; yalnızca sonsuz bir varlık olan Tanrı, ondaki sonsuzluk ihtiyacını kavrayabilir, insana en yüksek doyum ve mutluluğu sağlayabilir. 11 Ahmet Cevizci, İslam kültür çevresindeki aşk anla- (9) Sigmund Freud, Uygarlık Din ve Toplum, çev. Selçuk Budak, Öteki Yay., Ankara 1997, s (10) Ahmet Cevizci, gös. yer, s. 87. (11) Ahmet Cevizci, gös. yer, s. 87 yışından da şöyle bahsediyor. İslam kültür çevresinde ise aşk, daha çok tasavvuf felsefesinde ortaya çıkmıştır. Tasavvuf anlayışına göre, Allah evreni, gizli bir hazine iken tanınmayı ya da güzelliğini seyretmeyi sevdiği için yaratmıştır. Bundan dolayı evrenin yaradılış, varoluş nedeni bilgi ve sevgidir. Bu anlayışa göre, evren mutlak güzellik olan Allah ın güzelliklerini yansıtan bir aynadır. Bu nedenle güzele aşık olan insan, gerçekte Allah ın güzelliğine aşık olmaktadır. Mutasavvıflar, bu anlayışa bağlı olarak gerçek aşkla geçici aşk arasında bir ayrım yaparlar. Geçici aşk, bir güzele gönül vermek, ona vurulmaktır. Yani bütün özlem duygularının tutkuyla bir kişiye yöneltilmesidir. Söz konusu geçici aşk, gerçek aşk için bir köprü olma işlevi görür. Çünkü aşk aşığın gözünden tüm varlıkları, gönlünden bütün istatistikleri siler, boşaltır; sevgiliden başka bir varlık ve istek bırakmaz. Bu duygunun evrimiyle kişi güzelden güzellere, güzellerden güzelliğe, insanlığa ve dünyaya geçer. Böylece, aşığın gözünde sevgili yalnızca bir simge durumuna gelir. Yaradılışı, yaradılıştaki hikmetleri, kudreti görmeye; yaratılanı sevmekten, onda yok olmaktan, yaratılanı sevmeye, onda yok olmaya yönelir. İşte bu yönelişle kişi geçici aşktan gerçek aşka Allah aşkına yönelir. 12 Ahmet Cevizci nin yukarıdaki satırlarını destekler mahiyette İslam Tasavvuf ekollerinin en önemlilerinden olan Mevleviliğin bilhassa Osmanlı, daha sonra da Cumhuriyet Türkiye sindeki önde gelen isimlerinden olan Tahirü l-mevlevi nin Mesnevi ye yazdığı şerhin ilk cildinde Mevlana nın aşka dair yazdığı 10. beyitteki mısralarını şöylece şerh ettiği görülüyor. Mevlana nın beytinde aşk şöyle anlatılıyor: Neydeki ateş ile meydeki kabarış, hep aşk eseridir Küntü kenzen mahfiyyen. Ben bir gizli hazine idim bilinmek istedim; bilinme- (12) Ahmet Cevizci, gös. yer, s

9 16 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 17 ye muhabbet ettim ve halkı yarattım. diye ehl-i tasavvuf arasında pek meşhur bir hadis-i kutsi vardır. Bu hadisin delaletine göre muhabbet iptida haktan zuhur eylemiş ve bütün kainatın icadına sebep olmuştur. Binaenaleyh mevcut alemler içerisinde aşkın yabancısı olabilecek bir zerre bile yoktur. Herkesin halince vardır bir tecelligahı aşk Bisutun Ferhad a kuh-i tur şeklin gösterir. Fakat her mahlukun aşkı kendi istidadına ve zevkine göredir. Bir bülbülün gül yaprakları arasında gizlenerek hazin hazin ötmesi de aşk eseridir olduğu gibi, merkebin tozlarda yuvarlanarak acı acı anırması da aşk eseridir. Keza bir arifin halvethanesinde mest-i cemal olarak tatlı tatlı ağlaması, zil zurna bir sarhoşun fuhuşhane kapısında naralar atması yine aşk sesleridir. Fakat tabir caizse birinciler; aşkı hezari, ikinciler aşkı hımari(eşek)dir. Aşk bir manayı layu raf ki, cümle alemi Zevku mikdarınca sekranu huruşan eyliyor. Aşk bir, lakin anlayış farkı dolayısıyla sevgili çeşitlidir. Daha doğrusu o çeşitli sevgililer, maşuku yeganenin muhtelif surette mazharlarıdır. Beyti şerifin mutasavvıfane tevili lazımsa; arifin kalbini yakıp inleten ve kalbindeki esrarı cuşu huruşa getiren de yine aşktır denilebilir. Malumdur ki Aşk lafzı (sarmaşık) demek olan (ışk) kelimesinden alınmıştır. Sarmaşık sarıldığı yeri nasıl istila ederse, aşk da girdiği kalbi hatta insan vücudunu ihata etmesi dolayısıyla aşk tesmiye edilmiştir. Aşk, muhabbetin seveni kavraması, bütün vücuduna yayılması, adeta onu sarmaşık gibi sarmasıdır. Hazret-i Şeyh tarifine misal olmak üzere Züleyha dan kan alındığı vakit sıçrayan kanın (Yusuf) ismini nakşettiğini, Hallac-ı Mansur un elleri ayakları kesildiği zaman kanın Allah lafzı şerifini yazdığını naklediyor. 13 Böylece Tahiru l Mevlevi ye göre aşk insanın damarlarında kan gibi akan, sarmaşık gibi insanın vücudunu saran bir histir. Buna göre herkes aşkı kendi halince yaşar, ancak Descartes ın elde etmeye götüren aşkla, iyilik etmeye götüren aşk şeklindeki ayrımını Tahiru l Mevlevi de aşkı hezari, aşkı hımari şeklinde yapıyordu. Aşkı ister mecazi ve ilahi; geçici ve gerçek yahut hezari ve hımari ayıralım, ister ayırmayalım, ilahi aşka giden yolun da mecazi aşktan geçtiğini kabul ediyorsak; aşk bu dünyanın, bu hayatın bir gerçekliğidir. Hem her dönemde ve her toplumda farklı farklı yaşanan bir gerçekliktir. Bu yaşanan gerçekliği Peyami Safa 1955 senesinde Milliyet gazetesinde yazdığı bir köşe yazısında şöyle anlatıyor. Aşk (daima gerçeğinden, halisinden, sahicisinden söz ediyorum) kendi kendimizle de sevgilimizle de mücadeleye izin vermez. Aşk inanmanın şiiridir. Aşk çirkin bulmaz. Aşk iğrenmez. Aşk küçümsemez. Aşk bencilliğin, kendini sevgiliden üstün görmenin tam zıddıdır. Aşk, istemez yalnız verir. Kısacası aşk mücadele değil yalnız ahenktir. El ve eldiven gibi, birbirine geçmiş iki kalbin tam uygunluğudur. El ve eldiven gibi de değil, el ve derisi gibi haz baygınlıkları verici bir ateş. Aşk iki saz arasında bir düodur. Bazen icra sırasında sazlardan birinin akordu düşebilir. O zaman, çalınan parçanın hareketi sona erinceye kadar, parmakların bu akortsuzluğu telafi edecek bir virtüözlük hüneri göstermesi lazımdır. Aşk siteme bile tahammül etmez. Son derece nazik hatırlatmalar yeter de artar bile. Aşk bunun için ilahidir. Üst tarafı argonun aşıktaşlık dediği aşk stajlarıdır ki, birçoklarımızın ömrü bu acemice stajlarla geçer. 14 (13) Tahiru l Mevlevi, Şerh-i Mesnevi, Selam Yay., Ahmet Said Matbaası, İstanbul 1963 s (14) Peyami Safa, Kadın Aşk Aile, Ötüken Yay., İstanbul 1976, s

10 18 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 19 Yaptığımız bütün aşk tariflerinin konumuzla ilgili tarafı şudur ki; insanlık ve edebiyat tarihinin de bize açıkça gösterdiği gibi aşkvari bir gerçekliğin insan ruhunda açığa çıktığı ve insan hayatında yaşanmaya başlandığı evrenin gençlik dönemidir, gençlerin aşkvari bir münasebetle tanışıklıkları da flörtvari münasebetlerle gerçekleşmektedir. Ancak Peyami Safa nın da belirttiği gibi gençlik çağındaki bu duygusallıklar çoğunlukla aşkvari, aşk benzeri duygusallıklardır, yani hakiki aşk olmaktan ziyade Peyami Safa nın deyişiyle aşk stajları dır. Sırf cinsel ve tensel olan bir münasebetle, duygusallığın ağırlıkta olduğu; hayale dayanmayan; sevdiği insanı tüm gerçekliğiyle birlikte sevebilme yetisi ile kurulmuş; yalan ve riyadan uzak hakiki bir sevginin karıştırılmaması, karıştırılmaması için de kıyaslanmaması, kıyaslanmaması için de hangi münasebetin macera, hangi münasebetin hakiki dostluk ya da arkadaşlık, hangi münasebetin hakiki sevgi olduğunun anlaşılması gerekir. Bu tarz münasebetlerin gençliğin hayatına getiri ve götürülerini de daha iyi hesaplayabilmek için dünya edebiyat tarihindeki aşk hikayelerine kısaca göz atalım. Gökhan Tok, Eski Ama Eskimeyen Masal Tarih Boyunca Aşk adlı makalesinde pek çok aşk hikayesine değinmekle beraber özellikle üç öyküye vurgu yapıyor: Orfeus ve Eurydike, Tristan ve İsolde, bir de Resul ile Şahsenem örnekleri. Kısaca bahsetmek gerekirse Orfeus çok iyi bir müzisyendir; Eurydike adlı bir kıza aşıktır; bu kızla evlenir, ancak bir yılan sokmasıyla Eurydike ölünce yeraltına ve ölüler ülkesine sevdiğini almaya giden Orfeus ölüler ülkesinin Tanrısı Hades i karısını geri almaya ikna ettiği anda dönüp Eurydike bakınca onu kaybeder. 15 Ya da kendisini Cornwall kralına istemeye gelen kralın yeğeni İsolde ye, aşk iksirini yanlışlıkla içerek aşık olan Tristan, ve aynı şekilde içtiği iksirle Tristan a aşık olan İsolde; onların Kral Mark a ve Tristan ın ilerideki kıskanç karısına karşı verdikleri mücadele neticesinde ölmeleri hakkındaki hazin öykü veya hikayede adı Aşık Garip diye geçen ve düşünde dervişin verdiği badeyi içip Şahsenem e aşık olan Rasul un Şahsenem e kavuşmak yolunda verdiği mücadele ve neticede ona kavuşmasına dair öykü. 16 Bir şeyi açıkça ortaya koyuyor ki; edebiyat tarihindeki öykülerin çoğu henüz evlenme çağındaki gençler arasında geçen ve tasavvufun geçici aşk dediği aşktır. Söz konusu aşk öykülerinin dilden dile dolaşmasını sağlayan Ortaçağ Avrupa sında Trubodarlar olması gibi, Osmanlı da yahut Osmanlı öncesi Türk toplum ve devletlerinde de bu işi, Halk Aşıkları, Türk Ozanlar üstlenmişlerdi. Karacaoğlan bu halk aşıklarının en ünlülerindendi. Araştırmaya başlarken o dönem aşk anlayışının daha çok platonik olduğunu ya da olması gerektiğini düşünüyor, araştırmayı derinleştirdikçe anladım ki aşkın hem evrensel hem de devirden devire, toplumdan topluma değişen iki ayrı yönü vardı. Gerçek aşk olsun olmasın bu tarz hikayeler her devir ve toplumda vardı; bu konuda toplumun genel yapısı ve tutumu ne kadar katı ve engelleyici olursa olsun, bazen toplumsal değer ve normların da göz ardı edilmeleri suretiyle bu tarz münasebetler; Peyami Safa nın tarif ettiği gerçek aşka uysun uymasın, yani çoğu zaman bir cinsel birliktelik mahiyetinde olmak üzere; hemen her toplumda yaşanabiliyordu. Beni bu münasebetlerin çoğunlukla seviyeden uzak yaşandığına inandıran pek çok saik olmakla beraber bu saiklerin başında Karacaoğlan ın şiirleri oldu. Karacaoğlan flörtvari bir münasebeti şiirlerinden birinde şöyle anlatıyor. (15) Gökhan Tok, gös.yer, s. 43 (16) Gökhan Tok, gös.yer, s

11 20 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 21 Ala gözlerini sevdiğim dilber Senin bakışların bana yan gider On beşinde bir güzeli sevmeyen Bu dünyaya hayvan gelir bön gider Karacoğlan der ki böyle oluptur Ala gözün kan yaş ile doluptur Ol asırdan beri adet oluptur Ergen kızlar yiğitlerle yan gider 17 Karacoğlan la ve onun aşk anlayışıyla ilgili aşağıdaki satırlar hem onun bazen flörtün de ötesine geçen çapkınlıklarını hem de her devirde var olan cinsel birlikteliklerin aslında nasıl da zaman ve mekan fark ettirmeksizin; nasıl da hedonistçe yaşandığını açıkça ortaya koyuyor. Karacoğlan ın şiirindeki temel konu aşktır. Denilebilir ki tabiat bu aşkın dekoru, özlemler ve ayrılıklar da onun tuzu biberi gibidir. O kendi aşkını söylerken aslında gerçek ve katıksız olan insan sevgisini dile getirir. Dahası onun gönlünde platonik aşka hemen hemen yer yoktur. Gördüğü her güzele karşı istek dolu, karşılaştığı her dilbere gönülden tutkun ve hepsiyle senli benlidir. Karacoğlan a göre insan hayatında sevmek ve sevişmekten daha önemli bir şey yok gibidir. Bütün davranışların temelinde aynı şey yatar. Bu bakımdan Karacaoğlan ı Freud a ilham veren fikirlerin ve hislerin ilk tespitçisi, uygulayıcısı saymak herhalde yanlış olmasa gerek. Türkmen oymakları içerisinde tabiatla baş başa katı kurallar ve yasaklar dışında ömür süren şairimiz için bu tür duygu ve düşünceleri tabii karşılamak lazım. 18 (17) Müjgan Çunbur, Karaco ğlan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara / Aralık 1985, s. 185 (18) Mustafa Necati Karaer, Karac oğlan, Tercüman 1001 Temel Eser, Kervan Ki- Gerçekten de Karacaoğlan her gördüğü güzelin saçına, kaşına, gözüne, bakışına şiirler söylüyordu. Onun sevgi anlayışında asla platonikliğe yer yoktu. Aşağıdaki dizeleri buna en iyi örnektir: Sabahtan uğradım ben bir güzele Ala gözlerini sevdiğim dilber Taramış zülfünü dökmüş bir yana Salıvermiş ince belin üstüne Bir hoş bir hoş durur eda naz gibi Arkasında saçı tel tel saz gibi Has bahça içinde top nergiz gibi Karalar mı geydin alın üstüne 19 Toplumsal değer ve normları çiğnemek bahasına da olsa görüldüğü üzere bireyler kimi zaman son derece hedonist bir tavırla aşkı yaşayabiliyorlar. Böyle bir konuda önemli olan, kişide aşk, sevgi gibi kavramların nasıl oluştuğudur. Bu kavramlar özellikle bizim toplumumuzda çok sağlıklı bir biçimde oluşmamakta; genelde bu konulardaki bilgilerini sağlıklı mercilerden almadıklarından bireyler cinsellikle ilgili konularda yeterli düzeyde ve sağlıklı bilgi sahibi olamamaktadırlar. Konuyla ilgili önceden yapılmış olan ve bizim daha sonra değindiğimiz diğer anket çalışmaları da doğrulamaktadırlar. Sevgi, aşk, flört gibi kavramların yaşanmasına bireyde bu kavramların var olmasına asıl vesile olan toplumsal cinsiyet kavramının bireyde oluşumudur. Konunun daha iyi anlaşılması açısından toplumsal cinsiyet kavramını bireyde oluşumuna iyice bakmak gerekir. tapçılık Ofset A. Ş., s (19) Müjgan Çunbur, a.g.e, s. 180

12 22 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ AŞK ve FLÖRT, BU İKİ KAVRAMI BİRBİRİNDEN AYIRMAMIZI SAĞLAYAN TEMEL KAVRAMLAR 1. Gençlik ve Ergenlik a) Gençlik: Gençliğin şimdiye kadar üzerinde kesinlikle uzlaşılan ve tartışmasız kabul edilen diyebileceğimiz bir tanımı kuşkusuz ki yapılmamıştır. Biz şu ana kadar yapılan tanımlardan birkaçını vermeye çalışacağız. Genç veya gençlik kelimesi İngilizcedeki Young, teenager, youth 20 kelimelerine karşılık gelmektedir. Kelimenin Arapça karşılığı ise, şab, feta, şebab 21 sözcükleridir. Ancak genç kelimesi gerçekte bugün kullandığımız insanoğlunun hayat bütünlüğü içinde yer alan çocuklukla gençlik arasındaki dönemi ifade etmek için kullanılmamıştır. Kelime Farsça bir isim olup, hazine, define 22 anlamına gelmektedir. Aslında gençliğin Tanrı nın insana bahşettiği en önemli hazinelerden biri olduğu da su götürmez bir hakikattir. Genç; buluğa erme ile başlayan fizyolojik ve biyolojik değişmeyi içeren bireyi sosyal olgunluğa hazırlayan bir yaş dönemi 23 ve bu dönemin tüm özelliklerini gösteren kişi. Gençlik ise belirgin ve görünür özellikleriyle gençlerden oluşan toplumsal kategoridir. 24 Gençliği Haluk Özbay ve Emine (20) Redhouse, İngilizce Türkçe/Türkçe İngilizce Sözlük., Milliyet Yay. İstanbul-1992, s. 831 (21) Serdar Mutçalı, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yay, İstanbul/Aralık 1995 s (22) Ferit Develioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Yay., Ankara 1997, s. 284 (23) Birsen Gökçe; Evlilik Kurumuna Sosyolojik Bir Yaklaşım, Aile Yazıları 4, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay., Ankara 1991, s (24) İsmail Doğan, Sosyoloji, Sistem Yay., İstanbul / Ocak 2000, s. 379; Haluk Özbay Emine Öztürk, Gençlik, İletişim Yay., Yeni Yüzyıl Kitaplığı, s. 12; Mary. J. Gander Harry W. Gardiner, Çocuk ve Ergen Gelişimi, Yayına Hazırlayan: Bekir Onur, çev. Ali Dönmez, Nermin Çelen ve Bekir Onur, İmge Kitabevi Yay., Ankara 1998, s. 404; Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Aksiseda Matbaası, Samsun 2000 s Öztürk, ortak olarak yazdıkları Gençlik adlı eserlerinde şöyle tanımlamışlardır. Gençlik dönemi bireyin biyolojik ve duygusal süreçlerindeki değişikliklerle başlayan cinsel ve psiko-sosyal olgunluğa doğru gelişmesiyle sürerek, bireyin bağımsızlığını ve sosyal üretkenliğini kazandığı, belirlenmemiş bir zamanda sona eren kozmolojik bir dönemdir. Bu döneme hızlı fiziksel ve sosyal değişiklikler eşlik eder. Gençlik insan hayatının en heyecanlı, en deli dolu, en enerjik evresi olarak ifade olunmakla kalmaz; aynı zamanda bir toplumun, bir ülkenin geleceğini tesis edecek olan sosyal bir grup olarak da tanımlanır. Ergenlik: Gençlik tabiri genellikle halk tabanında kullanılan bir adlandırma olup, psikologlar gençlik dönemini genellikle, erinlik ya da ergenlik tabiriyle ifade ederler ve şu şekilde tanımlarlar: G. Stanley Hall ergenliği fırtına ve stres zamanı olarak betimledi ama bu görüş yeni araştırmalarla desteklenmedi. Ergenlik başkaları tarafından değişik biçimlerde de tanımlandı. Psiko Seksüel gelişmelerin dört evresinin sonuncusu... (Blos, 1962, s. 1); İnsanda, bireyin yetişkine özgü ayrıcalıklarının kendisine verilmediğini hissettiği zaman başlayan, yetişkinin tüm gücü ve toplumsal konumu toplum tarafından bireye verildiği zaman sona eren gelişim dönemi... (Seig, 1971, s. 338); Genç yetişkine değişik yetişkinlik rollerini vatandaşlık sorumluluğunun sonuçlarına katlanmak zorunda kalmadan denemesine izin verildiğinde yaşanan yetişkinlik rollerini normatif bunalım... (Schtz, 1972, s. 323) Mary J. Gander ve Harry W. Gardiner in Blos, Seig ve Schutz dan yaptığı yukarıdaki ergenlik ile ilgili tanımların ve benim daha önce gençlikle ilgili olarak verdiğim tanımların ortak noktalarına göz atacak olursak gençliği daha iyi anlayabiliriz kanaatindeyiz.

13 24 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 25 Bu ortak noktalar şunlardır; Gençlik veya ergenlik dönemi; 1-Biyolojik ve fizyolojik değişimlerin yaşandığı, 2-Cinsel psiko-seksüel ve bunların etkisiyle de duygusal değişimlerin yaşandığı, 3-Cinsel olgunluğa ulaşmak yolunda hazırlanıldığı, 4-Sosyal olgunluğa ve sosyal üretkenliğe ve bu çerçevede de yetişkinliğe doğru bir hazırlığın, değişimin ve gelişimin yaşandığı dönem. Tanımlardaki tüm bu ortak özellikler gösteriyor ki neticede gençlik; biyolojik, fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik pek çok değişimin bir arada görüldüğü, bu nedenle de doğal olarak duygusal açıdan oldukça sancılı anların yaşandığı bir dönemdir. b) Flört: Gençlik döneminin anlamını az da olsa idrake fırsat bulduktan sonra şu soruyu sorarız: Peki ya flört nedir; ya da flörtün genç için gençlik için önemi nedir? Bu kelime İngilizce flirt kelimesinin Türkçe yazılışından başkası değildir. Bu kelimenin İngilizce sözlüklerdeki anlam sütunu aşağıdaki tanımları ihtiva etmektedir. Oynaşmak, fingirdeşmek, cilveleşmek, flört etmek, kur yapmak, karşı cinsten birisiyle onun ilgisini ve dikkatini çekecek biçimde konuşmak, davranmak. 25 Flört etmek, kur yapmak, fırlatmak, hızlı hareket ettirmek, iki yana sallamak, fırlamak. 26 Fırlatmak, hızlı hızlı sallamak, kur yapmak, flört etmek. 27 Ayrıca bu kelimeden türeyen, a) Flirtation sözcüğü Ciddi olmayan kısa aşk macerası, bir şeye duyulan geçici ilgi ilişki b) Flirtatious kelimesi de, Civelek, oynak, (25) Longman Metro, Büyük Sözlük İngilizce - Türkçe / Türkçe - Türkçe, s. 549 (26) Redhouse, a.g.e., s. 220 (27) Oxford Resimli Ansiklopedik Sözlük, Yayına Hazırlayanlar: J. Coulson, C. T. Carr, Lucy Hutchinson ve Dorothy Eagie, çev. Resuhi Dikmen başkanlığındaki bir yayın kurulu, c. II, s. 634 fingirdek, flörtçü, sürekli birileriyle flört eden ve flörtümsü anlamlarına gelmektedir. Bu kelimenin isim hali olan, flirt sözcüğü de, Civelek kadın, flörtçü kız ya da oynağın teki gibi anlamları ihtiva ederken bu kelimenin, with ile kullanılışı da, bir şey hakkında pek ciddi olmaksızın şöyle bir düşünmek, ya da hafife almak, oynamak, gereksiz yere tehlikeye atılmak gibi anlamları içinde barındırmaktadır. 28 Meydan Larousse ise flörtü şöyle tanımlıyor; a) Kadınla erkek arasındaki duygusal ilişki, b) Karşı cinsten biriyle duygusal ilişki kurmak, c) Flört eden kimse, d) Tam olarak bağlanmadan siyasi bir görüşe, bir memlekete yaklaşma, 29 Bundan başka Memduh Özakman flörtün etimolojik kökeni ile ilgili şunları söylüyor. Flört sözcüğü bazı ansiklopedilerde aslı Fransızca olan ama artık İngilizce olarak bilinen bir sözcük olarak o ansiklopedilerde Çiçeklerle süslemek, Tatlı sözler söylemek ya da Boş şeylerden söz etmek anlamına gelen Fransızların fluerettir sözcüğünü, İngilizlerin flirt şekline büründürdüğü belirtilir. Yani bugün bizim Türkçe flört şeklinde yazıp dile getirdiğimiz şey flört önceleri, Genç kız ve delikanlıların birbirlerine aşk sözleri söylemeleri, karşılıklı kur yapmaları demek oluyordu. O günlerde flört sözcüğünün bugün bizim algıladığımız anlamda, cinsellikle hiçbir ilgisi yoktu. Sonraları, toplumların cinselliğe bakış açısı değiştikçe cinsel ilişkiyle sonuçlanmayan her türlü sevgi münasebetlerinden sayılmaya başlandı. 30 Memduh Özakman ın bahsettiği, Genç kız ve erkeğin aşk üzerine söyleşmeleri, anlamı tuhaftır ancak bizim Klasik Edebiyatımızdaki bir nazım biçimi olan gazelin anlamıyla birebir örtüşmektedir. Nitekim Meydan (28) Longman Metro, gös. yer (29) Longman Metro, gös.yer (30) Memduh Özakman, Flört, Saypa Yay., Ankara 1997, s. 7

14 26 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 27 Larousse da gazel için şu söyleniyor: Arap dilinde tatlı tatlı söyleşme, sevgi üstüne konuşma 31 Bu tesadüfi eşanlamlılık ufak ve önemsiz gözükse de aslında önemli bir gerçeğe vurgu yapar. O gerçekte şudur: Aşk, sevgi ve cinsler arası duygusallık her ne kadar birbirinden farklı yaşantılar iseler de bunun da ötesinde bu yaşantılar aynı zamanda evrensel birer gerçektirler. Ancak bu evrensel yaşantılar toplumların sosyal normlarına, sosyal değerlerine, ahlak anlayışlarına, hukuk sistemlerine, ailevi terbiye metotlarına ve toplumların kendilerine has pek çok sosyal kuruma göre toplumdan topluma farklı şekiller alır; farklı şekillerde yaşanırlar. Yani cinsler arası duygusallık, flört, aşk ya da sevgi her toplumda vardır ancak bunun yaşanış biçimi toplumdan topluma değişir. Burada şunu ısrarla vurgulamak lazımdır ki flört benzeri tecrübeler çoğunlukla ergenlik/erinlik denen dönemle geç ergenlik/genç yetişkinlik denen dönemler arası ve bu dönemlerde yaşanan tecrübelerdir. 3. ERGENLİĞİN VERİLERİ ve BU DÖNEMDE CİNSİYET DUYGUSUNUN ŞEKİLLENİŞİ Bu tecrübelerin neden bu dönemde yaşandığı konusunda ısrarla durmak gerektiği kanaatindeyim. Ergenlik Çağı (adolescence) ı Feriha Baymur, Genel Psikoloji adlı eserinde şöyle açıklıyor: Ergenlik çocukluk ile yetişkinlik arasında uzanan ve aşağı yukarı yaş arasını kapsayan bir geçiş dönemidir. Ergenliğin ilk yılları, ki bu döneme erinlik de denir, hızlı bir büyüme zamanıdır. Özellikle kol ve bacak gibi vücudun uzun kemiklerindeki büyüme dikkati çeker. Bedendeki bezlerin hormon adı verilen salgıları önemli gelişmelere yol açar. Bu gelişmeler sayesinde birey çocukluktan çıkıp fizyolojik bir temele dayanır. Bu deği- (31) Meydan Larousse, Büyük Lugat ve Ansiklopedi, c. VII, s. 162 şiklikler birçok gelişme ödevlerinin oluşmasına yol açar. 32 Bu dönemdeki gelişme ödevlerinden konumuz açısından en önemli olanları hızla gelişen ve oranları değişen bedene uyum gösterme, yaşıtlar arasında bir yer edinebilme, evlenmeye ve aile kurmaya hazırlanma ve uygun bir hayat felsefesi ile birlikte kişisel değer duygusunu oluşturma 33 şeklindeki gelişme ödevleridir. Bundan sonra gelen ve 18 ila 35 yaşlar arasındaki dönemi de Feriha Baymur genç yetişkinlik dönemi olarak ifade eder. Bu dönemin gelişme ödevlerinden en önemlileri olarak, Bir eş seçme, evlendiği kişi ile hayatını sürdürebilme, ana-baba olma, çocuk yetiştirme, evi idare edebilme 34 gibi gelişme ödevlerini vurgulayarak konumuza ışık tutmaktadır. Aynı iki gelişme çağını ergenlik dönemi adı altında toplayan ve bu dönemin üç ayrı safhadan oluştuğunu anlatan Haluk Özbay ve Emine Öztürk bu dönemi Ön ergenlik, Erken ergenlik ve Geç ergenlik olmak üzere üç başlık altında incelerler. 35 Ön ergenliği ise şöyle tanımlarlar: Kendi cinsinden özel bir kişiye, yakın bir arkadaşa ve sırdaşa duyulan ilginin belirginleştiği, kişinin bedenini tanımak için aynaları kullandığı, başkalarının gözünde nasıl olduğunu merak ettiği ve kurduğu yakın arkadaşlıklar vasıtasıyla hem kendi olumsuz yönlerini fark ettiği, liderlik ve grup içi roller gibi kavramların ilk geliştiği dönemdir. 36 İşte tam bu dönemde yani gencin yavaş yavaş sosyalleşmeye başladığı bu ergenlik döneminde birincil ve ikincil cinsiyet özellikleri denen bir dizi bedensel gelişim yaşanır ki bundan sonra genç bir cinsel olgunlaşma sürecine girer. Bu birincil ve ikincil cinsiyet özelliklerini Mary J. Gander ve Harry W. Gardiner şöyle anlatıyorlar: (32) Meydan Larousse, c.vii, 420 (33) Ferihe Baymur, Genel Psikoloji, İnkılap Yay., İstanbul, s. 62 (34) Feriha Baymur, a.g.e., s. 62 (35) Feriha Baymur, a.g.e., s. 63 (36) Haluk Özbay / Emine Öztürk, a.g.e., s

15 28 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 29 Birincil cinsiyet özellikleri, (Erkeklerde penis ve testisler, kızlarda yumurtalıklar, klitoris, vajina ve rahim) ve ikincil cinsiyet özellikleri, (Kadınlarda göğüslerin gelişimi, her iki cinste koltukaltı kılları ve erkeklerde yüz kılları) 37 İşte bu cinsiyet özelliklerinin bireyde açığa çıkmasıyla yavaş yavaş bireyde, Gerçek cinsel ilgi ortaya çıkmaya başlar ve cinsel davranışlar şekillenir. 38 Ancak toplumun cinselliğe bakışı, cinsellikle ilgili konuların toplumda kötülük, namussuzluk gibi aşağılanmalarla eşanlamlı kullanılması nedeniyle bu dönemde genç hissettiği arzuyu ne yapacağını bilemez hale gelir. Diğer kişilerle ilişkileri anlamsızlaşır, yakınlık ve güvenlik gereksinimleriyle bağdaşmayan bu duygu reddedilir ya da arzu duyacağı nesnelerle yalnızlıktan kurtulmak için gereksinim duyacaklarını ayırabilir. Bu da kişilik gelişiminin bu döneminde ciddi sorunlara neden olabilir. 39 Haluk Özbay ve Emine Öztürk erken ergenlik dönemi hakkındaki yukarıdaki tespitlerinden sonra geç ergenlik dönemi ile ilgili de şunları söylerler. Kişi cinsel davranışına ilişkin tercihini yaptığında ve bunu yaşamının geri kalan kısmına nasıl yerleştireceğini fark ettiğinde geç ergenlik dönemine adım atar. Bu dönem, gencin, diğer insanların yaşama dair görüşleri, kişiler arası ilişkilerindeki problemleri ele alış biçimleri ile tanışıklığını arttırdığı, daha fazla eğitim olanağı bulduğu, yaşamdaki yolunu çizdiği, diğer insanlarla karşılaştırarak deneme yanılma yoluyla kendi sınırlarını genişletme olanağı bulduğu bir dönemdir. Geç ergenler kanun nazarında reşit sayılırlar, kültürün gerektirdiği sorumluluğu yüklenmeleri beklenir. Şansları varsa gelişimleri sürer; izler, formüle eder ve değerlendirirler, kariyer çizgilerini planlarlar. 40 (37) Haluk Özbay /Emine Öztürk, a.g.e., s. 19 (38) Mary J. Gander ve Harry W. Gardiner, a.g.e., s. 43 (39) Haluk Özbay / Emine Öztürk, a.g.e., s. 21 (40) Haluk Özbay /Emine Öztürk, a.g.e., s. 21 Görüldüğü üzere genç bu dönemde hayatla, kendiyle, toplumla, yaşıtlarıyla, hayatın problemleriyle yeni tanışıklık etmekte, hemhal olmaktadır yukarıda da söylenildiği gibi kendi sınırlı kişisel deneyimiyle ortak değerler sistemini yeni bütünleştirmekte, toplumda yerini yeni yeni almaktadır. 4. TOPLUMSAL CİNSİYET KAVRAMI ve BU KAVRAMIN OLUŞUMUNDA ETKİN OLAN DİĞER KAVRAMLAR Gencin kendini bile yeni tanımaya başladığını söylediğimiz erken ergenlik döneminde bu cinsiyet özelliklerinin ortaya çıkmasından, gencin değişen bedeninde kendini bir yabancı gibi hissetmesinden, ortaya çıkan zahiri değişiklikler sebebiyle çevresinin de gençten yavaş yavaş yetişkin rollerini benimsemesini beklemesinden kaynaklanan çeşitli değişimler duygusal, toplumsal ve psikolojik çeşitli yaşanmışlıklar, çeşitli kavramlar hayatında kendini göstermeye başlar. Bunlar flört, aşk, sevgi, cinsel kimlik duygusu, sosyal cinsel rol, toplumsal cinsel rol, büyütüldüğü cinsel kimlik, cinsel nesne tercihi, toplumsal cinsiyet gibi kavramlardır. Bu kavramlardan birkaçını hem konumuzu daha iyi bir zemine oturtmak hem de konuyu daha iyi tartışabilmek için tanımlarıyla birlikte bilmek gerekliliği duyuyoruz. -Cinsiyet (Sex): Kişinin kadın ya da erkek olarak gösterdiği genetik, fizyolojik ve biyolojik özelliklerdir. -Toplumsal Cinsiyet (Gender): Kadının ve erkeğin sosyal olarak belirlenen rol ve sorumluluklarını ifade eder. Toplumsal cinsiyet biyolojik farklılıklardan dolayı değil, kadın ve erkek olarak toplumun bizi nasıl gördüğü, algıladığı, nasıl düşündüğü, nasıl davranmamızı beklediği ile ilgili bir kavramdır. 41 (41) Ayşe Akın, Toplumsal Cinsiyet Kavramı ve Sağlığa Etkileri, s. 1.

16 30 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 31 -Cinsel Kimlik Duygusu: Kendini dişi veya erkek hissetme. -Sosyal Cinsel Rol: Toplumda kadın ya da erkekten beklenen rollere uygun davranışları benimsemiş olmak. -Toplumsal Cinsel Rol: Erkek ya da kadın gibi yaşamak giyinmek. -Büyütüldüğü Cinsel Kimlik: Kız veya erkek olarak büyütülmüş olmak. 42 Burada bir de flört, aşk ve sevgi arasında ne gibi benzerlikler ve farklar bulunduğuna biraz değinmek gerektiği kanaatindeyiz. Memduh Özakman gibi değişik psikologlar her ne kadar flörtü bir ciddiyeti içinde barındırması gereken bir münasebet olarak tanımlıyorlarsa da gerek kelimenin etimolojik kökeninde gerekse sosyal hayata yansıyan yönünde bir lakaytlık açıkça göze çarpmaktadır. Kelimenin with ile kullanımı, Bir şey hakkında pek ciddi olmaksızın şöyle bir düşünmek anlamını ya da kelimenin türemiş bir şekli olan, flartatious sözcüğü de, civelek, oynak gibi anlamları kendi içinde barındırıyor. Bu da şunun ilk göstergesi sayılabilir ki flört hadisesi daha başlangıçta bir lakaytlık içinde başlamaktadır; ancak daha sonra çok az miktarda ciddi ilişkiye dönüşen münasebetler dışında, genel de gayriciddi biçimde devam eder; çoğu zaman başladığı gibi biter. İleride bu konuya dönecek olmakla beraber şurası bir gerçektir ki insan hayatı lakaytlığa gelmez; ciddiyetsizliği kaldırmaz; kaldıracak kadar önemsiz değildir. Burada asıl konumuzu oluşturan mesele şudur: Flört, aşk yahut sevgi ile aynı mıdır; aynıysa neden, ayrıysa neden? Bu ayrımı ya da ayniyeti sağlayan nedir? Eğer genç, flört benzeri bir tecrübe yaşamışsa bu tecrübenin gencin ilerideki yaşamındaki rolü ne olmuştur ya da ne olabilir? Böyle bir tecrübenin olumlu ya da olumsuz ne gibi etkileri (42) Haluk Özbay / Emine Öztürk, a.g.e., s vardır; eğer flört etimolojik kökeninde olduğu gibi lakaytlık ile başlayan bir münasebet ise bu münasebetin gencin ileriki yaşamında onun önüne çıkaracağı sorunlar, gencin ruhunda oluşturabileceği tahribatlar yahut toplumsal hayatta yol açabileceği sorun ve tahribatlar nelerdir, neler olabilir? İşte tüm bu sorun ve sorulara cevap bulabilmek için hem konuyu doğru anlamaya ve ortaya koymaya, çalıştık. Flörtün üç tanımını sunduk Bu tanımlar şunlardır: - Ciddi niyeti olmayan aşıkane davranış, - Kadınla erkek arasındaki duygusal alanda gerçekleşen ilişki, - Kadınla erkek arasındaki duygusal alanı aşan ilişki. Biz bu tanımlardan en gerçekçi olanı, yani flörtün sosyal hayattaki cereyan ediş biçimine en çok uyanı, bilhassa sonunun ne olacağı belli olmayan, çoğu zaman yalnızca bir arkadaşlık gibi başlayıp sonu evlilikle bitebilmekle beraber bitmeyebilecek de olan, temelde duygusal bağlamda olması düşünülen ama duygusal alanı çoğunlukla aşabileceğinin insanlık tarihi boyunca tecrübe edildiği kısacası sonunun ne olacağının asla belli olmadığı tanımı, yani, Ciddi niyeti olmayan aşıkane davranış ı daha doğru bulmaktayız. 5. Flört ve Aşk Kavramları ve Bu iki kavramın arasındaki temel farklar Ancak yukarıda verilmiş olan flörtle ilgili tanımlar aşkı ve gerçek sevgiyi tanımlar mı? Buna objektif bir gözle bakan herkesin vereceği cevabı biz de veriyoruz: Hayır. Ancak araştırmanın objektivitesi noktasında bu meselenin iyice irdelenmesi gerekir. Aşkın tanımları ve yaşanış biçimleriyle flörtün yaşanış biçimleri arasındaki farkın yahut benzerliğin -eğer benziyor ise- iyice ortaya konması gerekir. Ne var ki burada aşkı tanımlamaya kalkışmayacağız, sadece

17 32 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 33 onu anlamak için ellerimizi ona uzatmaya çalışacağız; belki bir kenarına dokunabiliriz diye. Zira aynı zamanda kainat yaratıldığından beri aşkı dört başı mamur tarif eden yoktur; olmayacaktır da. Toplumsal cinsiyet kavramının tam olarak tahlilini ve bunun sosyal hayata etkisini açıklayabilmek için öncelikle bu kavramın tam olarak tarifini yeniden vermemiz gerekmektedir. Toplumsal Cinsiyet (Gender): Kadının ve erkeğin sosyal olarak belirlenen rol ve sorumluluklarını ifade eder. Toplumsal cinsiyet kadın ve erkek olarak toplum tarafından nasıl görüldüğümüzü, algılandığımızı, nasıl düşünüp nasıl davranmamızın beklediğini tanımlayan bir kavramdır. 43 Toplumsal cinsiyet yalnız kadın ve erkeklerin biyolojik farklılıklarına vurgu yapmaz; aynı zamanda kadınlar ve erkekler arasındaki ruhsal, toplumsal ve kültürel farkları dikkate almaktadır. Giddens ın anlatısına göre çocuklar beş altı yaşına gelinceye kadar kişinin toplumsal cinsiyetinin değişmediğini, herkesin bir toplumsal cinsiyeti olduğunu bilmezler. 44 Toplumsal cinsiyetin oluşumuna ve gelişimine katkıda bulunan iki bilim adamının görüşü oldukça dikkat çekicidir. Bunlardan biri hepimizin bildiği Freud un bu konuya ilişkin yorumlarıdır. Öncelikle şunu vurgulamak lazımdır ki Freud bu konuda daha çok monist bir yaklaşım sergiler. Buna göre, Bütün zihinsel ve ruhsal yaşantılar mental enerjinin kullanımından ibarettir. Freud un anlattıklarına göre organizma dengede olduğu zaman mutludur. Doyum bulduğu zaman haz duyar ve bunu yaşam boyunca hep arar. (43) Ayşe Akın, Üreme Sağlığına Giriş Katılımcı Rehberi, Toplumsal Cinsiyet Kavramı ve Sağlığa Etkileri, T.C. Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü Katılımcı Kitabı, Ankara, 2009, s. 14. (44) A. Giddens, Sosyoloji, çev. Hüseyin Özel Cemal Güzel, Ayraç Yay., Ankara 2000, s. 100 Gerilim doyumsuzluğun ve bazı şeylerin noksan olduğunun işaretidir. İşte organizma bunu kapatmaya çalışır. Gerilim sonucu biriken enerjiyi boşaltma ve huzura kavuşma savaşındadır. İnsan davranışlarında görülen bozukluklar mental enerjinin yeterli biçimde kullanılmaması, bloke olması, saplanması dolayısıyla kişinin gerginliğinin, huzursuzluğunun sonucudur. Freud İçgüdüsel Kuram ında, libido ve gelişimini ele alır. Bir canlı türünün öğrenme gerekmeden örgütlü, uyuma yararlı, sürekli olarak bir amaca yönelik davranmasını sağlayan içsel güce İçgüdüsel Kuram denir. Freud a göre doğuştan var olan içgüdüler gelişmeyle ayrışır. İçgüdülerin yaşamın ilk beş altı yılına kadar gelişmesi söz konusudur. İşte organizma bunu kapatmaya çalışır. Psikanalitik gelişimin temeli çocuklukta atılır. Yani buna göre toplumsal cinsiyet ergenlikten önce gelişir ve oluşur. Çocuk daha dünyaya geldiği ilk anda libidonun gücüyle hareket etmeye başlar; çocuğun tüm bedeni libidoya doyum sağlayabilecek niteliktedir. Bu ilkel doyum birçok dönem geçirerek toplumsal bir nitelik kazanır. Freud toplumsal cinsiyetin bu oluşum sürecini dört döneme ayırır. Bu dönemler bir buçuk yaşına kadar süren, doyumun ağız dudaklar ve dilde odaklandığı, amacın dışkılama ve tahrip olduğu oral dönem; bir buçuk yaşından üç yaşına kadar süren, doyumun kaslarda odaklandığı, amacın dışkılama ve tahrip olduğu, çocuğun kendi eğilimleriyle çevre eğitimi arasında bulunduğu anal dönem; beş-yedi yaş arası süren, üretra ve penis olmak üzere iki döneme ayrılan, doyum kaynağını idrar yolları, penis ve klitorisin oluşturduğu fallik dönem ve son olarak toplumsal bağlantı ve ilişkilerin kurulduğu, cinsel rollerin sağlamlaşıp pekiştiği, kişilik gelişmesinin tamamlandığı dönem olan gizlilik dönemleridir. Üretken dönemden gizlilik dönemine geçilirken insan yaşamında önemli karmaşalar vardır. Çocuk

18 34 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 35 anne babasına sevgiyle bağlanır. Çocuğun kendi cinsinden farklı olan anne babaya bu tür sevgiyle bağlı olması gizlilik döneminde kaybolur. Çözümlenip kaybolmazsa bu bağıntılar patolojik durumları, yani Freud un ifadesiyle Oedipal ve Euktra karmaşaları oluşturur. 45 İşte yukarıdaki bu durumlar sebebiyle, yani insanların var olan çok çeşitli cinsel isteklerini homoseksüel, biseksüel ilişki gibi ilişkilerde yasadışı-ahlakdışı biçimde ne olursa olsun tatmin yoluna gittiklerinden, Freud insanlara çok biçimli sapıklar diyordu. 46 Freud un yorumundan daha fazla kabul edilebilir olan yorum da Nancy Chodorow a ait yorumdur. A. Giddens toplumsal cinsiyetin oluşumuna yönelik bu ikinci yorumu şöyle naklediyor: Toplumsal cinsiyetin gelişimini inceleyen pek çok yazar Freud un yaklaşımını kullanmışlarsa da, bu yaklaşımı kimi önemli açılardan değiştirmişlerdir. Bunlardan biri de, sosyolog Nancy Chodorow dur. Chodorow, kendisini kadın ya da erkek olarak görmeyi öğrenmenin, bebeğin erken bir yaşta anne babasına bağlanmasıyla ortaya çıktığını ileri sürmektedir. Chodorow, babanın yerine annenin önemini Freud un yaptığından çok fazla vurgulamaktadır. Bir çocuk, yaşamın ilk dönemlerinde, annenin kendi üzerindeki etkisinin kolayca en baskın etki olması nedeniyle, anneye duygusal olarak bağlanma eğilimi taşımaktadır. Bu bağlanma, ayrı bir benlik duygusuna erişmek için bir noktada koparılıp, çocuk, daha az sıkı bir bağımlılık içine girmelidir. Chodorow, bu kopuş sürecinin erkek ve kız çocuklarında ayrı ayrı yollardan gerçekleştiğini ileri sürmektedir. Kızlar annelerine yakın olmayı sürdürürler, örneğin anneyi kucaklama, öpme, onun yaptıklarına öykünme olanaklarına sahip olarak. (45) Gülgün Yanbastı, Kişilik Kuramları, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir-1996, s (46) A.Giddens, a.g.e., s. 107 Anneden kesin kopuş olmaması yüzünden, kız çocuk, sonra da yetişkin kadın, başka insanlarla daha bağlantılı bir benlik duygusunu geliştirir. Kadının kimliğinin, bir başkasının kimliğiyle kaynaşmış, onunkine bağımlı olma olasılığı daha fazladır: İlk olarak annesininkine, daha sonra erkeğinkine. Chodorow a göre bu, kadınlardaki duyarlılık ve duygusal sevecenlik özelliklerini ortaya çıkartır. Erkek çocuklar bir benlik duygusunu, kendilerinin başlangıçtaki anneye yakınlıklarını kökten bir biçimde söküp atarak, kendi erkeklik anlayışlarını kadınsı olmayandan türeterek yadsıma yoluyla elde ederler. Onlar kız kardeşler gibi ya da anasının kuzusu olmamayı öğrenirler. Bir sonuç olarak, erkek çocukları, başkalarıyla yakın ilişki kurabilmekte görece daha kratersizdirler; dünyaya bakmanın daha çözümsel yollarını geliştirirler. Kendi yaşamlarına ilişkin olarak, başarı üzerinde duran daha etken bir bakışı benimserler; ne var ki; kendilerinin ve başkalarının duygularını anlayabilme yeteneklerini bastırmışlardır. 47 Yukarıdaki yorumlara bakılacak olursa Chodorow daha haklı gözüküyor ve açıklamaları oldukça yerinde, zira bir Türk atasözü şöyle diyordu. Kız anadan öğrenir biçki biçmeyi, oğlan babadan öğrenir sofra açmayı. İnsan yaşamındaki yaşamsal pek çok pratikte olduğu gibi kız kendisini anneyle özdeşleştirerek kadın kimliğini kazanıyor ve böylece hayatını önce bir anneye sonra bir kocaya duygusal bağlarla bağlanarak geçiriyor; erkek ise ilerideki yaşlarda anneden koparak ya babaya yönelik bir özdeşleşmeyle ya da kendi başınalıkla kimliğini kazanıyordu. Ama ne olursa olsun, Freud un dediği gibi kız babaya, erkek de anneye yönelik bir cinsel istekle bir yaklaşım geliştirmiyordu. Tam tersine kız kendini anneyle özdeşleştirerek, oğlan da babayla özdeşleştirerek kadın ve erkek kimliklerini, bu arada (47) A.Giddens, a.g.e., s. 105

19 36 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 37 anne babadan toplumsal değer ve normları da toplumsal cinsiyetle birlikte öğreniyorlardı. Toplumsal cinsiyeti, anne ve babanın dışında, bir de yazılı kültür aktarımları olarak kabul edilebilecek ders kitaplarından başlamak üzere bütün kitaplar, çocuklukta gene masal kitaplarıyla birlikte tanışageldiğimiz masal, efsane, destan gibi özellikle toplumlarda çoğunlukla önceki kuşaklardan dinlenerek öğrenilen ve mitsel özellikler içeren mitolojik bir takım öyküler, ayrıca radyo, televizyon gibi işitsel ve görsel iletişim araçları ve özellikle son yıllar için söz edilebilecek internet de etkilemektedir. Buna örnek olmak üzere Giddens küçük çocuklara yönelik olarak şunları söylüyor: Yirmi beş yıl önce, Lonere Weitzman ve meslektaşları, okul öncesi çocuklar için en çok kullanılan kimi kitaplardaki toplumsal cinsiyet rollerinin çözümlerini yapmışlar, ve toplumsal cinsiyet rolleri arasında açık farklılıklar bulmuşlardır. (Weitzman ve diğerleri 1972) Öykü ve resimlerde, kadınlara 11 e 1 gibi bir oranla ağır basan erkekler çok daha ağırlıklı bir yer tutmaktaydı. Toplumsal cinsiyet kimlikleri olan hayvanlar da dahil edildiğinde, bu oran 95 e 1 idi. Kadınların ve erkeklerin etkinlikleri de farklılaşmaktaydı. Erkekler serüven türü uğraşlar ile bağımsızlık ve güç gerektiren ev dışı etkinlikleri gerçekleştirmekteydiler. Kadınlar söz konusu olduğunda, edilgin ve çoğunlukla ev işleriyle uğraşıyor olarak sergilenmekteydiler. Kadınlar, erkekler için yemek pişirip temizlik yapar ya da onların eve dönüşünü beklerlerdi. Çözümlenen bütün kitaplarda, evi dışında bir mesleği olan hiçbir kadın yoktu. Buna karşın erkekler savaşçı, polis, yargıç ve kral idiler. Daha yakın zamanlarda yapılan araştırmalar durumun biraz olsun değişmiş olduğunu düşündürse de, çocuk yazınının çoğunluğunun büyük ölçüde aynı olduğunu göstermektedir. (Davies, 1991) Örneğin masallar, cinsiyete ve kızlarla erkeklerden sahip olmaları beklenen amaçlar ile hedeflere yönelik olarak, geleneksel bir tutum benimsemektedirler. Prensim bir gün gelecek, bunun anlamı, bir kaç yüzyıl öncesindeki peri masalları türlerindeki gibi, yoksul bir aileden gelen bir kızın talih ve servet düşleyeceğidir. Bugün bunun anlamı romantik aşkın idealleriyle daha bağlantılı hale gelmiştir. 48 Aynı tarzda Türkiye de yapılmış bir araştırma çocuklara kitaplarla empoze edilen ve bu yolla oluşturulan toplumsal cinsiyet konusuna Firdevs Gümüşoğlu tarafından kaleme alınan, Cumhuriyet Ders Kitaplarında Cinsiyet Rolleri başlıklı makaleyle ışık tutuyor. Bu araştırma arasını kapsamaktadır. Araştırmada kullanılan örnek kitaplar ise Köy Kıraatı, Okuma Kitabı, Türkçe, Hayat Bilgisi, Sosyal Bilgiler, Tarih, Aile Bilgisi, Ev Ekonomisi ve Uygulaması, Yurt Bilgisi, Yurttaşlık Bilgisi kitaplarıdır. 49 Bu makalede anlatılanlara göre 1930 lu ve 1940 lı yıllardan 1945 yılına kadar kaleme alınan kitaplarda yaratılmaya çalışılan kadın imgesiyle 1945 tarihinden sonra yazılan ders kitaplarındaki kadın imgesi arasında büyük bir fark ortaya çıkmıştır ten önce anneye, ülkenin kuruluşuna katkıda bulunması açısından önemli işlevler yüklenirken ve aile içi geleneksel roller yoğun olarak vurgulanmazken; bu tarihten sonra artan sayıda örnekle, kadınların asıl görevinin evi, ailesi olduğu ders kitaplarına girdi yılı 5. Sınıf Okuma Kitabı nda on iki yıl içinde kadının statüsü hakkında yapılanlar şöyle anlatılıyor. Eskiden kadın kapalı yaşar, bir iş tutmaz, erkeğin eline bakardı. Şimdi kadın özgürlüğüne kavuşmuştur. Erkek gibi açık geziyor, çalışıyor, kazanıyor. Cumhuriyet bunlardan başka ona komutaya saylav ve (48) A.Giddens, a.g.e., s. 101 (49) Firdevs Gümüşoğlu, Cumhuriyet Döneminin Ders Kitaplarında Cinsiyet Rolleri ( ), 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, Bilanço 98, Tarih Vakfı Yay ve Türkiye İş Bankası Yay. ortak yayını, İstanbul / Ekim 1998, s. 101

20 38 Emine Öztürk AŞK SOSYOLOJİSİ 39 belediyeye aza olmak hakkını da vermiştir ki bu pek çok ileri memleket kadınının elde edememiş olduğu haklardır. Ancak 1945 lerden sonra ders kitaplarında resmedilen kadın tipini 1982 Hayat Bilgisi ders kitabındaki şu örnek gayet iyi açıklamaktadır. ki, bu faktörlerin etkileri toplumdan topluma, insandan insana, devirden devire değişmekle beraber bu faktörler her iki cinsten gençler arasındaki münasebeti az ya da çok her dönemde, her yerde, her toplumda etkilemiştir ve etkilemektedir. Turşu Annem turşuyu kurdu Sarımsakları soydu Domates biberleri Suyun içine koydu Kışın korunmak gerek Annem ördü yün yelek Dolaptan çıktı hemen Palto, atkı, eldiven Babam harcadı para Aldı bana kundura 50 Yukarıdaki şiirlere göre anne yalnız yemek yapar, yün eğirir, ev işi yapar, baba ise dışarıda çalışır, para kazanır ve o parayı harcar. Bu fikir yeni yetişen çocuğun kafasına işlenerek eğer kız ise annesi gibi bir anne, erkek ise babası gibi bir baba olması istenir, böylece yazılı materyal yoluyla toplumsal cinsiyet oluşturulmuştur bile. Firdevs Gümüşoğlu nun yorumları ideolojik izler taşısa da kadın veya erkek kimliğini oluşturmada bu tarz eğitimin rolü sanırız inkar edilemez. Ancak burada bizim için asıl önemli olan gencin bu oluşturulmak istenen toplumsal cinsiyet rolleri karşısında aldığı tavır ve bu sosyal belirlenmişliklerin genci yahut gençliği nasıl etkilediğidir. Bu etki ancak flörtü etkileyen faktörleri açıklamakla anlaşılacaktır. Bunları açıklamadan şunu kesinlikle bilmek lazımdır (50) Firdevs Gümüşoğlu, a.g.m., a.g.e., s