OSHNET SCHOOL FOR HIGH CERTIFIED EDUCATION IN THE FIELD OF OCCUPATIONAL AND ENVIRONMENTAL SAFETY AND HEALTH. Kurs 3 MODÜL 3.1.

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "OSHNET SCHOOL FOR HIGH CERTIFIED EDUCATION IN THE FIELD OF OCCUPATIONAL AND ENVIRONMENTAL SAFETY AND HEALTH. Kurs 3 MODÜL 3.1."

Emre Bozgüney
7 yıl önce
İzleme sayısı:

1 OSHNET SCHOOL FOR HIGH CERTIFIED EDUCATION IN THE FIELD OF OCCUPATIONAL AND ENVIRONMENTAL SAFETY AND HEALTH Kurs 3 MODÜL 3.1. ERGONOMİ 1. Bölüm 2.Oturum BİLİŞSEL ERGONOMİ Yrd. Doç. Dr. Seren Özmehmet Taşan, seren.ozmehmet@deu.edu.tr Dokuz Eylül Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü Izmir, Aralık 2015 İÇERİK Bilişsel Ergonomi (Cognitive Ergonomics) Tarihçe Zihinsel Modeller Zihinsel Süreçler Bilişsel Ergonomik İş Tasarımı Prensipleri Kaynakça 1

2 BİLİŞSEL ERGONOMİ Bilişsel ergonomi insanlar ve sistemin diğer öğeleriyle etkileşimleri açısından algılama, bellek, mantık yürütme ve motor cevap gibi mental süreçlerle ilgilenmektedir. Başlıca konuları arasında mental iş yükü, karar verme, becerili performans, insan bilgisayar etkileşimi, insan güvenilirliği, iş sistemi, bunları insan sistem tasarımıyla ilişkili becerileri kazandırma gibi konuları kapsamaktadır. Tarihçe Kavramsal olarak bilişsel ergonomi II. Dünya Savaşı sırasında pilotların hatalarının analiz edilmesinden sonra ortaya çıkan ve 1970 li yılların sonunda kişisel bilgisayarların kullanılmaya başlamasıyla birlikte ergonominin bilişsel psikolojiyle kesiştiği bir uygulama alanıdır. 2

3 Zihinsel Süreçler Bilişsel ergonomi, zihinsel kavrama ve algılama doğrultusunda çalışanların bilgiyle, araçla ve çevreyle nasıl etkileşim içerisine girdikleriyle ilgilenerek sistemlerin tasarım ve düzenlenmesine yardımcı olmaktadır. Çalışanlar ve yaptıkları işin uyumunun sağlanarak verimliliğin artması, etkili kullanım için insan makine etkileşimi ve insanmakine etkileşimi ve bilgisayar kullanıcıları tarafından hissedilen zorlukların ortadan kaldırılması uygulama ve arayüz tasarımı gibi alanlarda bilişsel ergonomiden faydalanılmaktadır. Bilişsel Ergonomik Tasarımı Geleneksel Metot Mühendisliği bilişsel iş tasarımı konularını kapsamazdı. Ancak iş yeri ve çevresindeki gelişmeler, makinelerin yarı/tam otomatik olması sebebiyle işçiler çok miktarda veriyi algılama ve yorumlama inceleyip kritik kararlar verme bu makinaları hızlı ve doğru şekilde kullanma durumunda kalabiliyorlar. 3

4 Zihinsel süreçler ALGILAMA Girdi uzun dönem HAFIZA DÜŞÜNCE/KARAR VERME İŞ/ UYARAN kısa dönem HAFIZA Çıktı MOTOR CEVAP/DAVRANIŞ Çalışma hafızasının kullanımını gerektiren işlerde hataları minimize etmek için öneriler Zihinsel Süreçler Hafıza Hafıza (Memory) = bilgi depolama Algılama belleği(sensorystore) çok kısa (birkaç saniye), otomatik, giren bilgi çok fazla ama sadece az bir miktarı filtrelenerek Çalışma Hafızasına gönderiliyor. Çalışma hafızası (Working memory) (kısa dönem short term memory) Örnek: Telefon numarasını çevirmek için akılda tutmak Kapasite = 7+2 kalem (Miller s Rule) Tepkinin belirlenmesi için kısa dönem (saniyeler) ve az bilginin depolanması Tekrarlama (rehearsal) Gruplandırma (chunking) kolay hatırlama için gruplandırma (örnek: ) Hafıza yükünü azda tut Gruplandırmayı kullan Her bir grupta 3 veya 4 ten fazla kalem tutma Rakamları harflerden ayrı tut Birbirine benzer sesleri ayrı tut Uzun dönem hafızası (Long Term Memory) Bilgilerin standartlaştırarak daha iyi ve uzun süre saklanabilmesi Hafıza yardımcıları: bilgilerin sık kullanılması (tel no, kimlik no, vb.), ilişkilendirme (associations), hatırlama ipuçları (mnemonics: baş harfler, resimler, vb.), kafiye (rhymes) Azalma üssel (exponentially) olur ve en çok azalma ilk birkaç günde olur. 4

5 Zihinsel Süreçler Karar Verme Karar verirken süreci etkileyebilecek faktörler Sınırlı sayıda bilgi ve ipuçlarının kullanılması İlk elde edilen bilgi ve ipuçlarında daha çok önem verilmesi, ve sonrakilerine çok önem verilmemesi Dikkat çeken bilgiye daha fazla ağırlık verilmesi Esas ağırlıklarına bakılmadan her bir verinin eşit olarak değerlendirilmesi Sınırlı sayıda hipotezin üretilmesi Hipotez üretildikten sonraki verilerin göz ardı edilmesi Seçilen hipoteze uyan bilgilerin aranması/kabul edilmesi Sınırlı tepkilerin/cevapların seçilmesi Potansiyel kayıpların potansiyel kazançlardan daha çok önemsenmesi Zihinsel Süreçler Algılama Seçme Süresi ve Hick Hyman Kanunu (Choice Reaction Time (CRT) and Hick Hyman Law) 5

6 Zihinsel Süreçler Algılama Dikkat: Bir iş veya sürece adanmış zihinsel kapasite. Kolay montaj işi vs. Hava kontrol işi Odaklanmış Dikkat (Focused Attention): Makineye kod girmek için kodların kitapta bulunması Bölünmüş Dikkat (Divided Attention): Çok görevli (Multi task) veya Zaman Palaşımlı ( Time Sharing) işlerde kullanılır. Bozuk elmaların belirlenip seçilmesi. Yapılan işlerin değişik zihinsel/algısal organları kullanması lazım. Zihinsel Süreçler Algılama Devamlı Dikkat / Sustained Attention (Vigilance) 6

7 Zihinsel Süreçler Algılama Dikkati Artırmanın Yolları Sık ve kısa molalar İşlerde farklılık Yapılan iş hakkında uyarılar (barkod okuyucudaki uyarı sesi gibi) Uyarıcı/Uyandırıcı (Stimulants) Kafein Muzik, beyaz gürültü (white noise) Bilginin kodlanması ile ilgili prensipler 1. Uygun gösterim modu(biçimi) seçimi 2. Uygun boyut seçimi 3. Mutlak karar durumunda uyaran sayısı 4. Kodların ayrıştırılabilirliği 5. Kodlama planının uyumu 7

8 Uygun gösterim modu(biçimi) seçimi Dokunma uyaranının kullanımı Esas olarak kontrollerin tasarımında kullanımı faydalıdır Tat uyaranının kullanımı Kullanımı kısıtlı, ör:ilaçlarda Koku uyaranının kullanımı Kullanımı kısıtlı, ör:maden işçilerinin uyarılması için havalandırma sisteminde Uygun boyut seçimi Bilgi farklı modlar için çeşitli boyutlarda kodlanabilir Işık uyaranı kullanılıyorsa: parlaklık, renk, sinyal sıklığı boyutları Ses uyaranı kullanılıyorsa: ses yüksekliği, ses perdesi, sesin düzenlenmesi modları 8

9 Mutlak karar durumunda uyaran sayısı İnsanın çalışma hafızasının kapasitesi: 7±2 kalem (Miller s Rule) İnsan mutlak karar durumunda en fazla 5 ila 9 uyaranı algılayabilir. örneğin; 5 ses düzeyi, 5 parlaklık düzeyi, 7 obje boyutu Görsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler Analog gösterge tasarımında iki alternatif tasarım şekli vardır 1. Sabit ölçek Hareketli ibre kullanımı 2. Hareketli ölçek Sabit ibre kullanımı Birinci alternatif, Sabit ölçek Hareketli ibre kullanımı, en çok tercih edilendir çünkü temel uyum prensipleri korunur Ölçekte soldan sağa gittikçe değerler artar İbrenin aaat yönünde hareketi artan değerleri gösterir 9

10 Görsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler İkinci alternatifte, Hareketli ölçek Sabit ibre kullanımı, temel uyum prensiplerinden birisi mutlaka ihlal edilir. Ancak, çok büyük ölçek kullanımı gerekli ise bu tasarımın kullanımı daha uygun olur. Görsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler Dijital ekran/sayaç kullanımı Tam (kesin) sayısal değerler gerekiyorsa ve değerler okunabilecek aralıklarla değişim gösteriyorsa (göreceli olarak statik kalıyorsa) bu tür ekran kullanımı daha uygundur. 10

11 Görsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler Temel gösterge özellikleri Ölçek aralığı açıkça belirtilmiş olmalı Birincil bölmeler İkincil bölmeler İbrenin noktasal ucu tam ölçek çizgilerine kadar olmalı İbre ölçek yüzeyine yakın olmalı Görsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler Gösterge Panelleri Gösterge panelleri genellikle kontrol odalarında bir sistemi oluşturan bir dizi makinaya ait değerlerin (ör:basınç) operatör tarafından izlenmesi, kontrol edilmesi amaçlı kullanılır. Bu tür paneller için temel tasarım prensibi, tüm normal durumları aynı hizada konumlandırmak ve tüm gösterge ibrelerini aynı yönde hareket edecek şekilde tasarlamaktır. Böylece değerlerdeki beklenmedik değişim/sapma kolaylıkla dikkat çeker. 11

12 Görsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler Alfanumerik karakter kullanımı 50 cm lik bir görüş mesafesi için harf veya rakamın yüksekliği en az 0.33cm, genişliği 0.051cm olmalı (1:6 oranı) Bu değer iyi aydınlatılmış bir alanda, beyaz arka planda koyu renk yazı içindir Koyu alanlar için koyu arka plan üzerine açık renk yazı daha uygundur (1:8 ila 1:10 oranı) Özellikle vurgu yapmak, dikkat çekmek isteniyor ise koyu renk, büyük harf kullanımı (en boy oranı 3:5) uygundur İşitsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler Uyarılar için işitsel sinyal kullanımı Basit reaksiyon zamanı görsel sinyale kıyasla işitsel sinyalde daha kısadır, Eğer çalışanlar hareketliyse ve konumları belirsiz ise sesli sinyal daha uygundur İki aşamalı işitsel sinyal kullanımı İşitsel sinyal basit ve kısa mesajlar için uygundur. Karmaşık bir mesaj için işitsel sinyal kullanımı gerekiyor ise, iki aşamalı sinyal kullanılabilir. İlk sinyal dikkat çekmek, ikinci sinyal daha spesifik bilgi vermek amacıyla kullanılır 12

13 İşitsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler İnsan becerisi ve kısıtları İşitsel uyarı için kullanılacak sesin frekans aralığı Hz olmalı İşitsel uyarı için yüksek frekansta ses kullanımı, dikkat gerektiren sinyal kalitesini arttırır ve sinyalin arka plan seslerinden ayırt edilmesini sağlar İşitsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler Çevresel faktörler Sinyalin uzun mesafeyi (300m) katetmesi gerekiyor ise 1000Hz in altındaki frekanslar kullanılmalı çünkü yüksek frekanslar daha kolay absorbe olur, dağılır Sinyalin engelleri aşması/bölmelerden geçmesi gerekiyor ise 500Hz altında frekanslar kullanılmalı 13

14 İşitsel bilginin gösterimi ile ilgili prensipler İşitsel sinyalleri gürültüden ayırmak Mümkünse işitsel uyarı farklı iletişim kanalı kullanılarak yapılmalı Kaynaklar Freivalds A., (2014), Niebel s Methods, Standards, and Work Design, McGraw Hill European Association of Cognitive Ergonomics (EACE) 14

Benzer belgeler

Çalışma Alanı Çevre Düzenlemesi (IE 512) Ders Detayları

Çalışma Alanı Çevre Düzenlemesi (IE 512) Ders Detayları Ders Adı Ders Dönemi Ders Uygulama Laboratuar Kredi AKTS Kodu Saati Saati Saati Çalışma Alanı Çevre Düzenlemesi IE 512 Her İkisi 3 0 0 3 7.5 Ön Koşul