HİKMET YURDU Düşünce Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi

Transkript

1 HİKMET YURDU Düşünce Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi ISSN: Hikmet Yurdu, Yıl: 7, C: 7, Sayı: 14, Temmuz Aralık, 2014/2, ss Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el- Harakânî Örneği ** Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan Kafkas Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Özet Bu çalışmada, el-harakânî nin ilmî kişiliği üzerinde durulmuş, onun insan yetiştirme yöntemleri ele alınmış, civanmertlerine yaptığı tavsiyeler değerlendirilmiş ve eğitim anlayışı hakkında bilgi sahibi olunması hedeflenmiştir. Sûfîler, Hz. Peygamber i her zaman kendilerine örnek ve rehber kabul etmişlerdir. Onlar, müritlerini yetiştirirken tasavvufun temel konularından olan nefis tezkiyesine, kalp tasfiyesine ve ruhun yücelmesine büyük önem vermişler, eserlerinde ve sohbetlerinde sürekli bu konuları işlemişlerdir. Zira onların benimsediği tasavvufî hayatın öznesi, Hz. Muhammed Mustafa dır. el-harakânî de talebelerini yetiştirirken Hz. Peygamber i kendisine örnek almış, onun Ashâb-ı Suffe ile yaptığının benzerini yapmış, sürekli eğitim ve öğretimle meşgul olmuştur. el-harakânî, yaşadığı dönemdeki İslâm âlimlerinden dersler almış ve tasavvufî konularda derinleşmiş tahkik ehli bir sûfîdir. Onun eğitim anlayışında sevgi ve hoşgörünün çok önemli bir yeri vardır. O, din ve mezhep ayrımı gözetmeksizin tüm insanlara tevâzu ve nezâketle yaklaşmış, varlığın gayesini insana hizmet olarak görmüş, bunun da insanın eğitilmesi olduğuna dikkat çekmiş ve civanmertlerinden insanlığın hizmetinde olmalarını istemiştir. O, sadece belli ibâdetleri yapmayı yeterli görmemiş, tüm dünyaya İslâm ı en güzel şekilde tanıtmayı tavsiye etmiştir. Onun düşüncesine göre bir insan yaşam boyu öğrenmeden yana olmalı, öğrendiklerini hayatında uygulamalı ve bunları başkalarına da öğretmelidir. Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Ebu l-hasan el-harakânî, eğitim, rol model. Abstract Human Training Methods in Mystical Thought (Example of Abu'l-Hasan al-kharakani) In this article, Abu'l-Hasan al-kharakani s scholarly personality has been analyzed, his method of bringing-up human has been handled, his advice for his followers has been evaluated and the target has been to be knowledgeable in his education style. The sufi mystics have accepted the Prophet Mohammed as a guide and an example for themselves. They have paid attention to the self reference, heart refinement, sublime of the soul which are the basic issues of mysticism, while they bring up their followers; they have handled out these issues in both their works and conversations. On the other hand, the subject of their mystic life is the ** Bu makalenin içerik açısından olgunlaşmasına görüş ve önerileriyle katkı sunan değerli meslektaşlarım Prof. Dr. Ruhattin Yazoğlu, Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök, Yrd. Doç. Dr. Ayhan Hıra ya ve isimlerini bilemediğim çok muhterem hakemlere teşekkürü borç bilirim.

2 12 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği Prophet Mohammed. Abu'l-Hasan al-kharakani also takes the Prophet Mohammed as an example while bringing up his followers. He adopts the same thing as the Prophet Mohammed does within his Ashâb-ı Suffe. He is busy with the education and training. al-kharakani is educated by the Islam scholars in his period and he is a Sufi who becomes sophisticated in the mystic issues. For him, compassion and tolerance are important in his education style. He approaches the people within respect and compassion without regarding difference in religion and sect, he accepts the aim of ontological being as a service for the humankind, he calls this matter as the educated human and he wants his followers to participate in the service for humankind. He does not see the certain worship enough; he suggests that Islam should be announced in a good way. For al-kharakani, a human being should be in favor of learning through his life, he should apply these into the real life and he should teach the others. Key Words: Mysticism, Abu'l-Hasan al-kharakani, education, role model. Giriş Şeyh Ebu l-hasan Ali b. Ahmed b. Cafer el-harakânî (ö. 425/1033), miladî 960 yılında Horasan ın batısında Esterâbad yolu üzerinde Bistam a bağlı Harakan köyünde 1 çiftçi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. 2 el-harakânî, Âmul ve Taberistan da dinî ve tasavvufî konularda bilgisine başvurulan tanınmış bir İslâm âlimi olan Ebu l-abbas el-kassâb el-âmulî nin (ö. 409/1018) 3 yanında yetişmiş, Kur ân ve Sünnet e gönülden bağlı böyle bir şahsa talebe olma fırsatını çok iyi değerlendirmiştir. el-harakânî, mezkur âlimin yanında çağdaşı Ebû Abdullah el-dastânî (ö. 417/1026) ve Ebû Saîd Ebu l-hayr (ö. 440/1048) gibi büyük zatlarla birlikte eğitim görmüş, zahirî ve batınî ilimleri öğrenmiş ve dinî konuları onlarla müzâkere ve mütalaa etme imkanına sahip olmuştur. 4 1 el-hamevî, Yâkût b. Abdillah, Mu cemu l-buldân, Beyrut, 1977, II, 360; Minovi, Müctebâ, Ahvâl-i ve Akvâl-i Şeyh Ebu l-hasan Harakânî, Kitâbhâne-i Tahûrî, Tahran, 1372 hş, s ; Karabulut, Ali Rıza, İstanbul ve Anadolu Kütüphanelerinde Mevcut El Yazması Eserler Ansiklopedisi, Akabe Kitabevi, Kayseri, ts., II, ; Süleyman, Uludağ, Harakânî, DİA, İstanbul, 1997, XVI, Schimmel, Annemarie, İslâmın Mistik Boyutları, (Çev.: Orhan Kocabıyık), Kabalcı Yay., İstanbul, 2001, s. 100; Çiftçi, Hasan, Şeyh Ebü l-hasan-i Harakânî, (Hayatı, Çevresi, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri) Nûru l- Ulûm ve Münâcât ı (Çeviri-Açıklama-Metin), Şehit Ebu l-hasan Harakânî Derneği Yay., Ankara, 2004, s. 29, 32-33, Çiftçi, Muhammed b. Münevver, el-esrâru t-tevhîd fî Makâmâti ş-şeyh Ebi s-saîd, Nşr.: Muhammed Rızâ Şefi i-yi Kedkenî, Müessese-i İntişârât-i Âgâh, Tahran, hş. I, den naklen Çiftçi, 77-78, Kelâmî konuları hocaları ile tartıştıkları diğer örnekler için bkz. Attâr, Ferîdüddîn, Evliya Tezkireleri, Çev.: Süleyman Uludağ, Kabalcı Yay., İstanbul, 2007, s. 627,

3 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan 13 el-harakânî, manevî şeyhi ve mürşidi kabul ettiği Bâyezîd-i Bistâmî nin (ö. 234/848) tasavvuf tarzını benimsemiş 5 ve Hakk a ermek için zor riyâzetlere, çetin mücâhede ve çilelere katlanmıştır. O, Bâyezîd i her konuda kendisine örnek almış, sözlerini öğrenmiş ve kendi ifadesine göre manevî âlemde ondan üç derece önde olmak için çabalamıştır. 6 el-harakânî nin böyle bir otoriteyi kendisine model seçmesi 7 ve onu geçmeyi planlaması oldukça önemlidir. Zira o, çıtayı yüksek tutanların gösterecekleri büyük azim ve gayretle manevî mertebelere ulaşacaklarını yaşayarak göstermiş ve kendisinden sonra gelenlere bu konuda da örnek olmuştur. el-harakânî, sadece el-kassâb ve Bâyezîd-i Bistâmî yi 8 değil, aynı zamanda Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 297/909) 9 ve Ebû Bekir eş-şiblî (ö. 334/946) 10 gibi Türk-İslâm âlim ve mutasavvıflarını da kendine örnek almıştır. 11 Vefatından sonra yerine geçen Ebû Saîd 5 el-harakânî nin Bâyezîd i her konuda kendisine örnek aldığı ve onu geçmek için uğraştığıyla ilgili değerlendirmeler için bkz. Seyhan, Ahmet Emin, Ebu'l-Hasan el-harakânî'nin İlim Anlayışı, JASSS, International Journal of Social Science, Fransa, May 2013, Volume 6 Issue 5, s Her ikisi arasındaki manevî ilişkiden bahseden bir başka çalışma için bkz. Çiftçi, Hasan, Şeyh Harakânî İle Şeyh Bâyezîd Arasındaki İlginç Manevî İlişki, Şarkiyât Araştırmaları Dergisi, 2003, C. 3, Sayı: 11, s Attâr, el-harakânî ve Bâyezîd in bazı ortak fikirleri ile ilgili bilgiler için bkz. Çiftçi, Bâyezîd hakkında bilgi için bkz. Uludağ, Süleyman, Bâyezîd-i Bistâmî, DİA, İstanbul, 1992, V, Cüneyd-i Bağdâdî, Bâyezîd i tanıtırken; Bâyezîd-i Bistâmî nin sûfîler arasındaki rolü, Cebrâil in melekler arasındaki rolüne benzerdi demektedir. Bkz. Uludağ, Süleyman, Cüneyd-i Bağdâdî, DİA, İstanbul, 1993, XIII, 120. Max Horten ve Richard Hartman gibi şarkiyatçılar, İbrahim b. Edhem (ö. 161/777), Şakik Belhî (ö. 194/809) ve Bâyezîd gibi sûfîlerin Türk asıllı olduklarını söylemektedir. Ayrıntılar için bkz. Öngören, Reşat, Tasavvuf, DİA, İstanbul, 2011, XL, Ebû Bekir eş-şiblî nin, Cüneyd-i Bağdâdî nin yetiştirdiği büyük bir Türk-İslâm âlimi ve mutasavvıfı olduğuyla alakalı bir çalışma için bkz. Okudan, Rifat, Ebû Bekir Şiblî: Hayatı ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri, Tasavvuf İlmî ve Akademik Dergisi, Yıl, 8 (2007), Sayı: 19, s. 211, 225, 234. Ayrıca Şiblî nin Türk asıllı olduğu, kendisini çok iyi yetiştirdiği ve tasavvufî eğitimini Cüneyd-i Bağdâdî nin yanında tamamladığı ile ilgili bkz. Gürer, Dilaver, Şiblî, Ebû Bekir, DİA, İstanbul, 2010, XXXIX, el-harakânî nin şu ifadesi mezkûr İslâm âlimlerine verdiği değeri göstermektedir. Bir gün kendisine semâ (raks) hakkında sorulmuş o da şu cevabı vermiştir: Semâ, yere ayağını vurunca yerin en dibine kadar (uzanan, yeri titreten ve oradan ses getiren) ve kolunu kaldırınca Arş a kadar gören (Yüce Allah ı tüm ruhunda hisseden) erin (gerçek Allah dostunun/müttakînin) işidir; bunun dışında olan semâ, Bâyezîd, Cüneyd ve Şiblî nin şerefini düşürür! Bkz. Ebu l-hasan Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Şenol Kantarcı, Ankara, 1997, s. 81; Şeyh Ebu l- Hasan Harakânî, Nûru l-ulûm ve Münâcât ı, (Çeviri-Açıklama-Metin), Haz.: Hasan Çiftçi, Şehit Ebü l- Hasan Harakânî Derneği Yay., Ankara, 2004, s. 226.

4 14 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği Ebu l-hayr 12 ve talebeleri Hâce Abdullah Ensârî el-herevî (ö. 481/1089), 13 Ebu l-kâsım el- Cürcânî (ö. 450/105) 14 gibi âlimler onun bu çizgisini devam ettirmişlerdir. 15 Abdullah Ensârî, hocası el-harakânî nin tasavvufî merhaleleri kat etme hususunda şeyhi el-kassâb ı aştığını ve zamanın efendisi olduğunu söylemiştir. 16 Abdullah Ensârî, üstadı el-harakânî yi tanıtırken; Hadis, ilim (Kur ân) ve Şeriat ta (fıkıh) şeyhlerim çoktur. Fakat tasavvuf ve hakikatte benim pîrim Şeyh Ebu l-hasan Harakânî dir. Eğer onu görmeseydim hakikati nasıl öğrenirdim? 17 ifadesini kullanmıştır. Ebû Kâsım el-kuşeyrî de (ö. 465/1073), el-harakânî yi ziyareti esnasında yaşadığı hayranlık ve şaşkınlığı; Harakan vilâyetine geldiğimde o pîrin haşmetinden fesâhatım son bulmuş ve ifade gücüm kalmamıştı. Hatta veliliğimden azlolunduğumu sanmıştım 18 diyerek ifade etmiştir. Görüldüğü üzere dergâhında binlerce talebe yetiştiren el-harakânî, yaşadığı asırda pek çok kişinin dikkatini çekmiş, insanların gönüllerini fethetmesini bilmiş 19 ve kendisinden sonra gelenlere tesir etmiştir. Onun etkisi, yaşadığı dönemle sınırlı kalmamış, asırlarca sürmüş ve Horasan erenleri nin yetişmesinde önemli bir rol oynamıştır. Nakşibendiyye 20 silsilesinde önemli bir yere sahip olan el-harakânî, Aynülkudât el- Hemedânî (ö. 525/1131), 21 Ferîdüddin Attâr (ö. 618/1221), 22 Necmeddîn-i Dâye (ö. 654/1256) 23 ve Mevlânâ (ö. 670/1271) gibi pek çok mutasavvıfı etkilemiştir. Bu nedenledir ki; onun adına birçok tarikat silsilesinde rastlanılmaktadır. 24 Mevlânâ, Mesnevî sinde ondan saygıyla söz etmiş, menkabelerini anlatmış ve sözlerini yorumlamıştır. Şems-i 12 Ebû Saîd, Bâyezîd ve Hallâc-ı Mansûr tarzı bir tasavvuf anlayışına sahip olup, inancı sağlam bir âlim ve sûfîdir. Ayrıca o Mevlânâ gibi semaı çok sevmektedir. Onun hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Yazıcı, Tahsin, Ebû Saîd Ebü l-hayr, DİA, İstanbul, 1994, X, Yazıcı, Tahsin-Uludağ, Süleyman, Herevî Hâce Abdullah, DİA, İstanbul, 1998, XVII, ; Çiftçi, Yılmaz, Hasan Kamil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensâr Neşriyat, İstanbul, 2000, s Çiftçi, Çiftçi, Hakîkat, Abdurrefî, Tarîh-i İrfân ve Ârifân-i Îrân, İntişârât-i Kumiş, Tahran, 1372 hş., s. 379 den naklen bkz. Çiftçi, 17, 106. Ayrıca bkz. Yazıcı, T., Uludağ, S., Herevî, Hâce Abdullah, XVII, Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî, Keşfu'l-Mahcûb, Hakikat Bilgisi, Haz.: Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul, 1982, s Ayrıca bkz. Attâr, Çiftçi, Bu tarikat hakkında bilgi için bkz. Algar, Hamid, Nakşibendiyye, DİA, İstanbul, 2006, XXXII, Bu mutasavvıf hakkında bilgi için bkz. Uludağ, Süleyman-Bayburtlugil, Nurettin, Aynülkudât el- Hemedânî, DİA, İstanbul, 1991, IV, Bu mutasavvıf hakkında bilgi için bkz. Şahinoğlu, M. Nazif, Ferîdüddin Attâr, DİA, İstanbul, 1991, IV, Bu mutasavvıf hakkında bilgi için bkz. Okuyan, Mehmet, Necmeddîn-i Dâye, DİA, İstanbul, 2006, XXXII, Uludağ, Harakânî, XVI,

5 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan 15 Tebrîzî de (ö. 645/1247) aynı şekilde Makâlât ında ondan övgüyle bahsetmiş ve bazı sözlerini eserine almıştır. 25 el-harakânî, her ne kadar açıkça ifade etmese de, menkıbelerde anlatılanlara bakıldığında, onun muhtemelen fıkhî açıdan Şâfiî, itikâdî açıdan da Eş arî mezhebine bağlı olduğu anlaşılmaktadır. 26 el-harakânî nin tasavvufî düşüncesinde insan yetiştirme yöntemlerini ele alan bu çalışma, iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; el-harakânî nin ilmî kişiliği, ikinci bölümde ise onun insan yetiştirme metodu üzerinde durulmuştur. 1. el-harakânî nin İlmî Kişiliği Kaynaklarda ifade edildiğine göre el-harakânî nin yaşadığı dönemde, Horasan bölgesinde güçlü bir eğitim-öğretim faaliyetinin devam ettiği, başta tefsir, hadis, fıkıh olmak üzere birçok alanda âlim ve mutasavvıfın yetiştiği anlaşılmaktadır. 27 Selçuklular ın nüvesini teşkil eden Oğuz Türklerinin en kesif olduğu Horasan, Cibal ve Maverâünnehir bölgesi o dönemin önemli ilim merkezleri arasında sayılmıştır. 28 el- Harakânî, böyle bir dönemde ve bu yoğunluktaki ilmî faaliyetlerin yaşandığı bir coğrafyada yetişmiştir. el-harakânî, ilme önem veren âlim bir zattır. 29 O, zâhirî ilimlerden sonra, bâtınî ilimlerde de derinleşmenin önemine dikkat çekmiş ve takipçilerini bâtınî ilimlerin de bâtınına nüfuz etmeye çağırmıştır. 30 Bu ise salt bilgi ile değil, nefsi her türlü kötü düşünceden arındırmakla ve kâmil insan olmakla mümkün olabilecek bir husustur. Nitekim ona göre esas olan söz söylemek değil, 31 söylediklerini ihlaslı bir şekilde yaşamaktır. Çünkü yaptığı işi ihlasla ve gösterişten uzak yapan kişi manen yüksek derecelere ulaş- 25 Bkz. Çiftçi, Hasan, Mevlânâ İle Şems-i Tebrîzî ye Göre Ebu l-hasan-i Harakânî, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, (Mevlânâ Özel Sayısı), Ankara, 2005, Yıl, 6, Sayı: 14, s Çiftçi, Çetin, Osman, Horasan, DİA, İstanbul, 1998, XVIII, Topaloğlu, Nuri, Selçuklu Devri Muhaddisleri, DİB Yay., Ankara, 1988, s Attâr, 628; Çiftçi, 44, el-harakânî nin ümmî olmadığı, tersine bir âlim-mutasavvıf olduğu ile alakalı bkz. Seyhan, Ebu'l-Hasan el-harakânî'nin İlim Anlayışı, s Attâr, 622; Çiftçi, 45. İbn Teymiyye (ö. 728/1328) bâtın ilminin imanın gizli hakikatlerini bilmek anlamına geldiğini söylemiştir. Hâris el-muhâsibi (ö. 243/867), Kelâbâzî, Kuşeyrî, Hücvîrî ve Gazzalî (ö. 505/1111) gibi Sünnî mutasavvıflar ise Kur ân ve Sünnet çerçevesinde kalan bâtın ilmini kabul etmişler ve bunu da nasların manalarını derinleştirmek olarak anlamışlardır. el-harakânî nin de bu düşüncede olduğu anlaşılmaktadır. Bkz. Uludağ, Süleyman, Bâtın İlmi, DİA, İstanbul, 1992, V, Nitekim âyette şöyle buyrulmuştur: Ey iman edenler! Niçin yapmayacağınız şeyleri söylüyorsunuz? es-saff, 61/2.

6 16 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği ma imkânına sahip olabilir. 32 el-harakânî, bir kimsenin içiyle dışının bir olduğunu neyle biliriz? sorusuna şu cevabı vermiştir: Konuşması diliyle uyum içindedir. (Bir kimsenin) konuşmasının dağınık olması, onun gönlünün dağınıklığının bir delilidir. Büyükler buyurmuşlardır ki, Gönül tenceredir ve dil kepçe, tencerede ne varsa kepçe onu çıkarır. (Bu itibarla) gönül denizdir, dil ise sahil. Deniz dalgalanınca, içinde ne varsa onu sahile atar. 33 Görüldüğü üzere el-harakânî, ilmiyle amel eden kişinin söz ve davranışlarına bu durumun yansıyacağını ifade etmiş ve insanların çok daha rahat anlayacağı bir misalle düşüncesini ortaya koymuştur. el-harakânî; İki kişinin din konusunda çıkardıkları fitneyi şeytan bile çıkaramaz. Bunlardan birisi dünya hırsına kapılmış bilgin, diğeri ise ilimden yoksun (kaba, ham, zorba, yobaz ve cahil) 34 sûfî 35 derken yaşadığı dönemde Hz. Peygamber in yolundan gittiğini iddia eden ama tersini yapan sözde âlim ve cahil sûfîleri eleştirmiştir. Bazıları onun bu sözünü yanlış anlayarak ilme önem vermediğini ve âlimleri eleştirdiğini düşünebilmişlerdir. Oysa el-harakânî, ibâdetlerine güvenen, cahil, 36 zayıf, 37 yetersiz ve aciz 38 olduğunu unutan sözde âlimleri uyarmıştır. 39 Zira ona göre kendini Allah tan müstağni gören, 40 kusursuz olduğunu düşünüp şımaran ve küstahlaşan kimseler yanlış yapmaktadır. Çünkü ilmin ve ibâdetin gayesi; kişiyi Allah a yaklaştırmak olmalıdır. 41 O, gerçek bir vâriste olması gereken önemli vasıfları saymış, 42 âlimlik iddiasında bulunanları eleştirmiş, Kur ân ve Sünnet e gönülden bağlı bir İslâm âliminin Sahâbe nin yolundan 43 gitmesi gerektiğini söylemiştir. el-harakânî nin kendine son derece güvenerek söz konusu âlim ve sûfîleri tenkit etmesi, dinî meselelere vâkıf olduğunun, hâdiseleri çok yönlü değerlendirdiğinin, sağlam bir muhakeme yeteneğiyle konuları analiz ettiğinin ve ne söyledi- 32 Attâr, 607. Ayrıca bkz. Attâr, 632; Çiftçi, a.g.e., s Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Çiftçi, s. 234; Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Kantarcı, s Bu makalede el-harakânî ye ait sözleri daha anlaşılır kılmak için yapılan tüm parantez içi açıklamalar tarafımıza aittir. Bu açıklamalar yapılırken el-harakânî nin tespit edebildiğimiz bütün sözleri dikkate alınmış, bütüncül bir yaklaşımla bunlar değerlendirilmiş ve onun daha doğru tanıtılması amacıyla böyle bir yol tercih edilmiştir. 35 Attâr, 624; Çiftçi, el-ahzâb, 33/ en-nisâ, 4/ Ey İnsanlar! Allah'a muhtaç olan sizsiniz, ama O, hiçbir şeye muhtaç değildir ve hamd O'na mahsustur. el-fâtır, 35/15; Hiçbir şeye ihtiyacı olmayan Allah'tır. Muhtaç olan sizlersiniz Muhammed, 47/ Attâr, Ama insanoğlu kendini müstağni sayarak (yeterli görerek) azgınlık eder. el-alak, 96/ Attâr, 610, 619. Konuyla ilgili diğer sözleri için bkz. Attâr, 605; Çiftçi, Attar, İyilik/doğruluk [yolun]da onları (Sahâbe yi) izleyenlere gelince, Allah onlardan hoşnuttur et-tevbe, 9/100. Ayrıca bkz. el-enfâl, 8/

7 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan 17 ğinin farkında olduğunun bir işareti olarak görülebilir. Zaten onun sözleri incelendiğinde zihninin açık ve berrak olduğu, analitik düşündüğü, alternatif yol ve yöntemleri göz önünde bulundurduğu ve konuları birbirinden ayırarak değerlendirdiği anlaşılmaktadır ki bu durum, onun ilmî kişiliğini göstermesi bakımından önemlidir. 44 el-harakânî, baktığı her yerde Allah ın varlığının ve birliğinin izlerini göremeyen, yaptığı her işte sadece O nun rızasını aramayan bir kulun her ne kadar ilim ve ibâdetle meşgul olsa da, asıl amacını unutmasının yanlışlığına 45 dikkat çekmiş ve civanmertlerini uyarmıştır. Nitekim o, kendisine atfedilen Seyrü Sülûk Risalesi nde müridin saçından kesilen üç telin birincisinin cehalet dalı olduğunu, bunun yerine ilim ve edep tohumu nun dikilmesi gerektiğini söylerken de, 46 fakrın kırk dört makamının bilinmesinden 47 bahsederken de kişiyi Allah a yaklaştıracak ilmin önemine vurgu yapmıştır. Allah yolunda yürümek isteyen bir kimsenin dört grubun sözünü dinlemesini tavsiye ederken de âlimleri ilk sıraya yerleştirmiştir. 48 Bu durum, onun ilim anlayışını yansıttığı gibi, ilme ve âlime verdiği önemin bir göstergesi olarak da kabul edilebilir. el-harakânî, gerçek bir İslâm âlimi ile kâmil bir müminin nasıl olması gerektiğini şöyle ifade etmiştir: Allah ı dinleyici olarak görmedikçe konuşmayınız (O nun sizi dinlediğini bilerek konuşun, sorumluluğunuzun farkında olun ve asla boş sözler söylemeyin). Allah ı konuşan olarak görmedikçe söylenen sözü dinlemeyiniz (ehil olan müttakî ve salih bir âlimi bulun ve onu dinleyin, yalan yanlış şeyler anlatanlara kulak asmayın!) 49 Görüldüğü üzere el- Harakânî, hayatı boyunca söylediği bu söze sadık kalmış, ilme ve gerçek âlime değer vermiş ve her an Yüce Allah ın emrettiği gibi konuşmaya ve yaşamaya özen göstermiştir. el-harakânî, kendi çağına göre çok ileri düzeyde bir dil ile konuşmuş, yerel ve tarihsel olanı aşmıştır. 50 Onun söylediği sözleri anlayabilmek için ifadenin derin anlamı üzerinde ciddi tefekküre dalınması gerekmektedir. Bu yapıldığında sözlerindeki derin- 44 Ayrıntılar için bkz. Seyhan, Ebu'l-Hasan el-harakânî'nin İlim Anlayışı, s İnsan başıboş bırakılacağını (ve dilediği gibi hareket edeceğini) mı sanır? el-kıyâme, 75/ Ebu l-hasan Harakânî, Seyrü Sülûk Risâlesi, Çev.: Mustafa Çiçekler, (Der.: Sadık Yalsızuçanlar), Sûfî Kitap, İstanbul, 2006, s Harakânî, 45, Harakânî, 50. Diğerleri sırasıyla müttakîler, evliya ve mürşitler dir. Konuyla ilgili diğer sözleri için bkz. Attâr, 621, 624; Çiftçi, Attâr, 630. Ayrıca bkz. Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Kantarcı, s. 41; Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Çiftçi, s Durmuş, Mitat, Bir Bilge Durağı, Edep Abidesi: Ebu l-hasan Harakânî nin Edebî Şahsiyeti, Ebu l-hasan Harakânî, Harakanî Vakfı Yay., Kayhan Matbaacılık, Ankara, 2012, s. 31.

8 18 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği lik ve incelik fark edilebilir. Dolayısıyla dili bu şekilde kullanabilmek ve etkili sözler söyleyebilmek, ancak kendi döneminin şartlarında aldığı ciddi bir eğitimle, iyi bir Kur ân kültürüne sahip olmakla ve bu alanda olgunlaşmakla söz konusu olabilir. O da zaten bu eğitimi aldığını, ilme çok değer veren bir İslâm mütefekkiri olduğunu engin manalarla dolu veciz ifadeleriyle ortaya koymuştur, denilebilir. Nitekim günümüz araştırmacılarından Yüceer onun; Bir düşünür, öncü şahsiyet ve evrensel bir değer 51 olduğunu kaydetmektedir. el-harakânî, İslâm ı en güzel şekilde yaşayarak temsil ve hakikat inkârcılarını İslâm a davet etme görevinin Müslümanların omuzlarına yüklendiğinin farkındadır. Dolayısıyla o, bu sorumluluğun bilincinde olarak insanların İslâm ile tanışmalarına öncelik vermiştir. el-harakânî, kavramsal düşünme melekelerini yerli yerinde kullanan bir İslâm mütefekkiri olarak hikmet dolu sözler söylemiş, âyetin emrettiği üzere insanları Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle çağırmıştır. 52 Onun dışlayıcı değil kucaklayıcı üslubu, eğitim-öğretim esnasında kullandığı içten ve merhamet dolu tavırları muhatapları üzerinde oldukça tesirli olmuştur. el-harakânî nin sözleri tetkik edildiğinde Kur ân 53 ve Sünnet i 54 çok iyi bildiği, bunları özümsediği ve hayatının her anında bu iki kaynağı kendisine rehber edindiği anlaşılmaktadır. Nitekim o şöyle demiştir: Kur ân, kulun Allah ı aradığı her vesileden daha üstündür. Öyleyse Allah ı sadece Kur ân la ara! 55 Allah kelamındaki zevki tatmadan bu dünyadan giden hiçbir şeyden nasibini almamıştır. 56 Onun bu sözleri, Kur ân a verdiği önemi ve değeri göstermektedir. Nitekim Kur ân-ı Kerim, kendisini rehber edinenleri her zaman iyiye, güzele ve hayra ulaştırır. el-harakânî, hayatı boyunca görüş ve düşüncelerini temellendirirken Kur ân ı kendisine rehber edinmiş, doğrudan ya da dolaylı olarak Kur ân daki âyetlere atıfta bulunmuştur. Onun sözleri incelendiğinde düşüncelerinin 51 Yüceer, İsa, Alperen ve Manevi Mimar Hasan Harakani nin Düşünce Dünyası, I. Uluslararası Harakani Sempozyumu, Bildiri Özetleri Kitapçığı, Ekim, Kars, 2012, s en-nahl, 16/ el-harakânî nin Kur ân a vukûfiyeti konusunda yapılmış bir çalışma için bkz. Seyhan, Ahmet Emin, Ebu'l-Hasan el-harakânî'de Kur'an Kültürünün Yansımaları, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Ankara Turkey, Volume 8/6 Spring 2013, s el-harakânî nin Sünnet e bağlılığı ve hadis anlayışıyla ilgili bir çalışma için bkz. Seyhan, Ahmet Emin, Ebu'l-Hasan el-harakânî'nin Sünnete Bağlılığı ve Hadis Anlayışı, JASSS, International Journal of Social Science, Fransa, October 2013, Volume 6 Issue 8, s el-hânî, Abdulmecîd b. Muhammed, Hadâiku l-verdiyye fî Hakâiki Ecillâ i Nakşbendiyye, (Nşr.: Abdulvekîl ed-derûnî), Dimeşk, ts., s. 105 den naklen Çiftçi, Attâr, 630. Rehberinin Kur ân-ı Kerim olduğuyla alakalı bir diğer sözü için bkz. Attâr,

9 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan 19 kaynağının Kur ân olduğu görülmektedir. Kur ân âyetlerinin kaynaklık ettiği düşüncelerin değer kazandığı, bu fikirlerin zaman içinde çağlara hitap eden bir öğretiye dönüştüğü açıktır. Kuşkusuz el-harakânî, bunu başaran nadir örneklerden birisidir. Diğer taraftan el-harakânî nin; Allah ın bana ihsan ettiği şu makama yeryüzündeki halk için de, göklerdeki melekler için de yol yoktur. Eğer bu makamda Muhammed Mustafa nın Şeriatından başka bir şey görecek olsam derhal gerisin geri dönerim. Çünkü ben başkomutanı (önderi/lideri) Muhammed olmayan bir kervanda bulunmam! 57 İçinde bulunduğumuz kafilenin başı Hak (Allah), sonu (Muhammed) Mustafa dır, arkasında da Sahâbe vardır. Bu (hizmet) kervan(ın)da bulunan ve ruhları (Yüce Allah, Hz. Muhammed ve Sahâbe nin ruhlarıyla ve) birbirleriyle kaynaşan kimselere ne mutlu! 58 İlâhî! Her koşulda Senin ve Rasûlü nün bendesi (kulu, kölesi ve esiriyim), halkının (tüm insanların) hizmetçisiyim! 59 şeklindeki sözleri de Hz. Muhammed e bağlılığının ve Sünnet i rehber edindiğinin bir delili olarak görülebilir. Zira onun düşüncesine göre Hz. Peygamber in gerçek anlamda varisi olmak isteyenin Sünnet e ittibâ etmesi gerekir. Kısaca el-harakânî, söz konusu iki kaynaktan beslenmiş; hayatı boyunca Hz. Muhammed i kendine örnek almış; ona derin bir sevgiyle 60 bağlanmış; onu örnek almayı 61 ve ittibâyı 62 emreden âyetlere uygun bir hayat yaşamıştır. el-harakânî, Seyrü Sülûk Risâlesi nde de görüşlerini temellendirirken âyet 63 ve hadislerden 64 faydalanmıştır. Bu durum, onun Kur ân ve Sünnet ten beslendiğinin bir başka delili olarak gösterilebilir. Eserlerinden ve kendisinden nakledilen sözlerden anlaşıldığına göre el-harakânî, içinde yaşadığı toplumu bu tür sözleri ve uygulamalarıyla irşad etmiştir. O, İslâm ın iki kaynağını iyi bilmesi nedeniyle yaşadığı dönemin olaylarını doğru analiz etmiş, kendisiyle görüşmeye gelen devlet adamlarına ve idarecilere tecrübelerini aktarmış, onları doğru işler yapmaya sevk etmiş ve kendisi de müminlerin gönüllerini Allah sevgisiyle 57 Attâr, Attâr, Attâr, 616. Aynı konuyla ilgili benzer sözleri için bkz. Attâr, 609, 613, 626, 627, et-tevbe, 9/ el-ahzâb, 33/ el-âl-i İmrân, 3/31-32; el-enfâl, 8/24; Ayrıca bkz. el-a râf, 7/158; el-ahkâf, 46/31; ez-zuhruf, 43/61; el-yâsin, 36/ Bkz. Harakânî, Seyrü Sülûk Risâlesi, s. 29, 30, 33, 48, el-harakânî, 26, 27, 48. Mesela el-harakânî, Ebu l-hasan-i Eş arî nin mezhebinin doğru ve hak mezhep olduğunu ifade ederken; Mümin lanet eden, suçlayan, küfür eden ve yalan söyleyen değildir hadisini (Tirmizî, Muhammed b. İsâ, el-câmiu s-sahîh, Çağrı Yay., İstanbul, 1992, 25/Birr, 48 (IV, 350), nr: 1977) delil olarak kullanmıştır. Bkz. Çiftçi, 97, 103.

10 20 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği doldurma gayreti içinde olmuştur. O tefekkürün, 65 güzel ahlâkın, erdemin, dürüstlüğün, irfanın ve adâletin önemini çok iyi kavramış civanmertler yetiştirmekle meşgul olmuştur. el-harakânî, çokluk içinde birlik ilkesini Kur ân ve Sünnet ten alarak etrafındakilere tavsiye etmiş, yaşadığı dönemde farklı inanç ve görüşten insanların bir arada, barış ve huzur içinde yaşamaları için 66 elinden geleni yapmıştır. Onun öğretisini takip edenler söz konusu ilkeye dayanarak Selçuklu medeniyetini inşa etmiş, 67 Osmanlı Devleti de aynı ilke sayesinde asırlarca geniş bir coğrafyada farklı dil, din ve ırktan insanı barış ve huzur içinde yaşatmıştır. Tüm bu bilgilere dayanarak, el-harakânî nin Kur ân ve Sünnet i kendisine rehber edinen büyük bir âlim ve mutasavvıf olduğunu söyleyebiliriz. el-harakânî, insanlığın problemlerini dert edinmesi ve iyi bir eğitimci olması nedeniyle yaşadığı dönemin hedef kitlesini çok iyi tanımış, 68 bundan dolayı da çok başarılı işlere imza atarak asırlar sonra bile adından söz ettirmeyi başarmıştır. İslâmî ilimleri tahsil etmemiş birisinin âyetleri büyük bir vukûfiyetle yorumlaması, hadisler konusunda kanaat belirtmesi, tasavvufî, kelâmî ve felsefî konularda fikir beyan edebilmesi ve geleceğe yönelik mevzularda çığır ve ufuk açıcı mesajlar verebilmesi oldukça zordur. Bu nedenledir ki, onun sözlerini bir kenara bırakarak menkabelerde anlatılanlara inanmanın ve ümmî olduğunu iddia etmenin doğru olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü ilme, âlime ve ilmiyle amel etmeye bu kadar değer veren, etrafında bulunan kimselere büyük hedefler gösteren, kendisinden hayır dua almak isteyen devlet adamlarını ilmi ve irfanıyla aydınlatan birinin ümmî olabilmesi imkânsızdır. Zaten İslâmî ilimlerde yeterince derinliğe ulaşmamış birisinin o veciz ifadeleri sağlam bir muhakeme ile peş peşe ve belli bir mantık silsilesi içerisinde söyleyebilmesi de kanaatimizce zordur. 65 el-harakânî nin tefekküre verdiği önemi gösteren bir çalışma için bkz. Seyhan, Ahmet Emin, Ebu'l-Hasan el-harakânî'nin Tefekkür Anlayışı, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Ankara, Turkey, Volume 8/8 Summer 2013, s Farklı inanç mensuplarının bir arada, barış ve huzur içinde yaşayabileceklerine ilişkin âyetler için bkz. el- Mümtehine, 60/8; el-hucurât, 49/13. Ayrıca bkz. el-mâide, 5/48; Yûnus, 10/99; eş-şûrâ, 42/8; el-enâm, 6/107; Hûd, 11/118; er-râd, 13/31; el-bakara, 2/253; en-nahl, 16/9, 93; eş-şuarâ, 26/4; es-secde, 32/ Şeker, 148, Özdemir, Şuayip, Ebu l-hasan Harakani nin Eğitimci Kişiliği, I. Uluslararası Harakani Sempozyumu, Bildiri Özetleri Kitapçığı, Ekim, Kars, 2012, s

11 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan el-harakânî nin İnsan Yetiştirme Yöntemi ve Talebelerine Tavsiyeleri Mutasavvıflar; tekke, dergâh ve zaviyelerinde insan-ı kâmil yetiştirmek için büyük çaba sarf etmişler ve bunu yaparken de değişik metot ve yöntemler kullanmışlardır. Tasavvufî düşünce sistemi bunun örnekleriyle doludur. Onlar, genellikle nefis tezkiyesi ve kalp tasfiyesiyle işe başlamışlar ve değişik metotlarla talebelerini yetiştirmişlerdir. el- Harakânî de aynı şekilde nefis tezkiyesine önem vermiş 69 ve civanmertlerinin eğitimiyle yakından ilgilenmiştir. 70 el-harakânî, nefsiyle mücadelede daima merhaleler kat etmiş, önüne çıkan engelleri bir bir aşmış ve yaşadıklarını etrafındakilere aktarmak suretiyle onlara geçecekleri yollar hakkında özlü bilgiler vermiştir. el-harakânî; Ben size kendi muamelemi tasvir etmiyorum. Size tasvir ettiğim (O nun ihsanıdır, eriştiğim manevî derecelerde) Allah ın kutsallığı, rahmeti ve muhabbetidir ki (bu deryada) dalga üzerine dalga gelmekte, gemiler birbirini parçalamaktadır 71 derken nefsini tezkiye ettikçe sürekli mesafe kat ettiğini, manevî mertebesinin yükseldiğini, birbirine çarpan her bir dalga ile nefsinin kötü duygularından birinin daha yok olduğunu hissettiğini anlatmaya çalışmaktadır, denilebilir. Diğer taraftan her öğretmenin/mürşidin/âlimin olduğu gibi el-harakânî nin de eğitim ve öğretim esnasında kullandığı bir metodu olmuştur. Mesela o, sırrım bana dedi, 72 gönlüm bana dedi, Allah bana şöyle nida etti, 73 kalbimde zuhur etti, 74 semadan nida geldi 75 ve sırrıma nida edildi 76 gibi bazı ifadeler kullanarak ulaştığı bilgileri, manevî mertebeleri ve yaşadığı aşkın dinî tecrübeleri civanmertleriyle paylaşmıştır. el-harakânî; Bu (Allah a giden) yol, dille ifade ve ikrar edilen, gözle görülen, marifetle tanınan, yedi organla varılan bir yol değildir. Bu yolda her şey O nundur ve ruh da O nun emrindendir. Burada yalnızca ilâhîlik (O nu tanıma ve O nun büyüklüğünü idrak etme emaneti) 69 el-harakânî nin nefis tezkiyesine yaklaşımıyla ilgili bir çalışma için bkz. Seyhan, Ahmet Emin, Ebu'l- Hasan el-harakânî'nin Nefis Tezkiyesine Yaklaşımı, (Hakem süreci tamamlandı, yayınlanmayı bekliyor), KAÜ Harakânî Dergisi, s el-harakânî nin nefsi tezkiye metoduyla ilgili bir çalışma için bkz. Seyhan, Ahmet Emin, Ebu'l-Hasan el- Harakânî'nin Nefsi Tezkiye Metodu, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Ankara Turkey, Volume 9/2 Winter 2014, s Attâr, 607. Konuyla ilgili bir diğer sözü için bkz. Attâr, Attâr, 601, 602, Attâr, Attâr, Attâr, Attâr, 636.

12 22 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği vardır, işte o kadar! 77 derken de Yüce Allah a bu maddî bedenle değil ruh ile varılacağını, bedenin kıblesinin Kâbe, ruhun/kalbin kıblesinin ise Allah olduğunu, nefsini arındırmayı başaran ve O ndan bir ruh taşıdığını idrak eden kimsenin O na ulaşacağını, Allah ı bilme, O nu tanıma, emirlerini yerine getirme ve O nun rızasını kazanma fırsatı nı doğru değerlendirenlerin her iki âlemde de kazançlı çıkacağını söylemeye çalışmış olmalıdır. el-harakânî ye göre nefsin oyunlarının ve tuzaklarının nihayeti yoktur ve ölünceye kadar bu imtihan devam etmektedir. O, nefsi tezkiye etmeden, aklı etkin ve verimli kullanmadan, ter dökmeden, zaman ve emek harcamadan amaçlanan hedefe varmanın mümkün olmadığına inanmaktadır. Zira yüksek manevî makamlara erişebilmek için sağlıklı bir tefekkür, sabır, kararlılık ve nefisle ciddi mücadele gerekir. İslâm ı gerçek anlamda yaşayan bütün müminlerin bu manevî mertebelere ulaşmaları her zaman mümkündür. el-harakânî, Yüce Allah karşısında fakrını ve acizliğini idrak ettikçe, O na kulluğu samimi bir şekilde yaptıkça nefsinin kontrolünü ele geçirmiş, böylece tarifi imkânsız duygular yaşamış ve civanmertlerine iyi bir rol model olmuştur. el-harakânî, söz konusu tecrübelerini paylaşmak suretiyle insanlara nefislerini nasıl kontrol altına alacakları konusunda çok değerli bilgiler aktarmıştır. Nefis tezkiyesi hususunda onun verdiği bu bilgiler, öğretisini takip edenler için yol gösterici ve ufuk açıcı olmuştur. el-harakânî nin ulaştığı aşkın makamları anlatırken zaman zaman isim vermeden Allah ın bir kulu diyerek vasıflarını saydığı kişinin aslında kendisi olduğu ve yaşadıklarını böyle bir yöntemle anlattığı söylenebilir. Zira o, böyle bir metodu kullanarak kendi ismini zikretmeden, kendini ön plana çıkartıyor, şöhret olmak istiyor, övünüyor, taraftar toplamaya çalışıyor eleştirilerine muhatap olmadan, mesajını üçüncü tekil şahıs aracılığıyla çok daha geniş kitlelere ulaştırmayı amaçlamış ve bunda da büyük ölçüde başarılı olmuştur, denilebilir. el-harakânî, samimi çabalarının bir karşılığı olarak Yüce Allah ın ilâhî ikramlarına nail olmuş, kendisine bahşedilen hikmet, basîret, ferâset ve sağlam muhakeme yeteneği sayesinde özlü sözler söylemiş, çağını ve gelecek asırları doğru analiz etmiş ve öğretisini takip eden kâmil müminler tarafından hayırla yâd edilerek amel defterinin açık 77 Attâr,

13 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan 23 kalmasına 78 imkân sağlamıştır. Onun hikmet dolu sözleri incelendiğinde âlim bir mutasavvıf olduğu, İslâm ı temsil ve tebliğ hususunda kararlı bir duruş sergilediği, adanmış gönül eri olmayı başardığı, böylece başta talebeleri olmak üzere kendisinden sonra gelen tüm müminlere iyi bir rol model olduğu anlaşılmaktadır. Özetle, el-harakânî diğer mutasavvıflar gibi nefsi ve şeytanı düşman bilmiş, civanmertlerine nefis tezkiyesiyle ilgili çeşitli tavsiyelerde bulunmuştur. Aşağıda el- Harakânî nin insan yetiştirme yöntemiyle ilgili uyguladığı metotlardan bazıları maddeler halinde izah edilmeye çalışılmıştır Sohbet el-harakânî, Hz. Peygamber ve Allah dostlarının yaptığı gibi sohbete çok büyük önem vermiş, talebelerini Allah ın rızasını gözeterek birbirlerini sevmeye, din kardeşliğini pekiştirmeye, sohbetlere katılmaya teşvik etmiş ve bu konuda şunları söylemiştir: Her kim beni dost bilirse Hakk ı sevmiş olur. Hakk ı seven ise civanmertlerin sohbetine aralıksız devam eder. Her kim civanmertlerin (Allah ı bilme, tanıma ve O na tam anlamıyla teslim olma maksatlı) sohbetine devam ederse, Hakk ın sohbetine devam etmiş olur. 79 el-harakânî nin sohbete bu kadar önem vermesinin temel amacı, insan eğitimine verdiği önemden kaynaklanmaktadır, denilebilir. Zira o, etkili sohbetler vasıtasıyla insanın çok daha hızlı ve iyi bir şekilde eğitilebileceğine inanmaktadır Halvet el-harakânî, konuşmalarında halvetin önemine vurgu yapmış, ancak bazılarının iddia ettiği gibi hiçbir zaman dünyadan el etek çekmeyi, tâc ile hırkaya bürünmeyi ve belli evrâd-ü ezkâr ile iktifa etmeyi asla yeterli görmemiştir. Nitekim o, talebelerine böy- 78 Bilindiği üzere insanların arkalarında bıraktıkları faydası veya zararı devam eden amellerinin sevap veya günahları kaydedilir. Konu ile ilgili âyetler şöyledir: Gerçek şu ki Biz, ölüyü yeniden hayata döndüreceğiz ve onların gelecek için yaptıkları her türlü [eylemi] ve geride bıraktıkları bütün [iyi ve kötü] izleri kayda geçireceğiz. Zira biz, her şeyin apaçık kaydını tutarız. el-yasîn, 36/12. Kim güzel bir (işe) destek olursa, onun da o işten bir payı olur. Kim kötü bir (işe) destek olursa, onun da o işten bir payı olur. Allah her şeyi gözetip karşılığını verendir. en-nisâ, 4/85. Görüldüğü üzere iyi bir çığır/sünnet açana o iyilik sürdüğü müddetçe sevap olduğu gibi, kötü bir çığır açana da o kötülük devam ettiği müddetçe günah vardır ve bunlar kişinin amel defterine yazılmaya devam etmektedir. Konuyla ilgili hadislerden bazıları için bkz. Müslim, Ebu l-hüseyin el-kuşeyrî, Sahîhu Müslim, Thk.: Muhammed Fuad Abdulbâkî, Çağrı Yay., İstanbul, 1992, 12/Zekât, 20 (I, 705); Müslim, 25/Vasiyye, 3 (II, 1255); Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş as, Sünenu Ebî Dâvud, Çağrı Yay., İstanbul, 1992, 17/Vasâya 14 (III, 300); Tirmizî, 13/Ahkâm 36 (III, 660); Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu ayb, Sünenu n-nesâî, Çağrı Yay., İstanbul, 1992, 30/Vasâyâ 8 (VI, 251); İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-kazvînî, Sünenu İbn Mâce, Thk.: Muhammed Fuad Abdulbâkî, Çağrı Yay., İstanbul, 1992, Mukaddime, 14 (I, 74). 79 Attâr, 611. el-harakânî nin sohbet tavsiyesiyle ilgili diğer sözleri için bkz. Attâr, 624, 635.

14 24 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği le bir tavsiyede bulunmamış, aksine halvet konusunda şunları söylemiştir: İş kendilerinden el çekmedikçe (ölüm onlara gelinceye kadar), civanmertler işten (görev ve sorumluluklarından asla) el çekmez. 80 el-harakânî; Allah a giden yollar sayılamayacak kadar çok! Ne kadar kul varsa Allah a giden yol o kadardır. Yürüdüğüm her yolda bir kavim gördüm. Allah ım! Beni öyle bir yola yönelt ki o yolda yalnızca ben olayım, bir de Sen! deyince önüme hüzün yolunu çıkardı ve (Allah): Hüzün (yalnızlık) ağır bir yüktür, halk onu çekmeye takat getiremez dedi 81 derken yalnızlığın, inzivaya çekilip (tehannüs) 82 zaman zaman insanlardan uzaklaşmanın, tefekküre dalmanın bir ihtiyaç olduğunu, ancak bunun göründüğü kadar da kolay olmadığını, buna herkesin güç yetiremeyeceğini ifade etmeye çalışmıştır. el-harakânî; Yüce Allah, kısmetlerini kullarının önüne koydu; herkes nasibini aldı, civanmertlerin nasibi hüzün oldu 83 derken de bu dünyanın geçici güzelliklerine aldanmayan, sürekli tefekkür halinde bulunan civanmertlerin hüzün yükünü taşıyabilecek kapasiteye ulaşacaklarını, zira kendisinin bir civanmert olarak bunu başardığını söylemiştir. el-harakânî nin halvete bu kadar önem vermesinin nedeni, kişinin kendisiyle yüzleşmesine, tefekküre dalmasına ve nefis muhasebesi yapmasına imkân sağlaması nedeniyledir, denilebilir Tefekkür Kur ân ve Sünnet in tefekkür tavsiyesinin önemini çok iyi fark eden el-harakânî, bu iki kaynağın rehberliği ve manevî mürşitlerinin yönlendirmesiyle yaptığı tefekkürün hakkını vermiş, civanmertlerine ve çevresine çok önemli mesajlar aktarmıştır. O, kâmil bir müminin özelliklerinden bahsederken; veya başıyla (aklıyla, fikir ve düşünceleriyle) inananlara hizmette bulunmalıdır (onlara yol göstermelidir) 84 diyerek tefekkürün önemine dikkat çekmiştir. Görüldüğü üzere el-harakânî, civanmertlerini bilgilendirirken ve onları motive ederken güvenilir dinî bilgiler yanında, sağlam bir mücâhede ruhu aşılamış ve tefekkür 80 Attâr, Attâr, Kister, M. J., et-tehannüs: Kelime Anlamı Üzerine bir Araştırma, Çev.: Ali Aksu, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2000, C. 2, Sayı: 4, s Attâr, 634. Halvetle ilgili diğer sözleri için bkz. Attâr, 611, 620, Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Kantarcı, s. 43. Ayrıca bkz. Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Çiftçi, s

15 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan 25 tavsiyesinde bulunmuştur. 85 el-harakânî, sağlıklı bir tefekkür ve nefis tezkiyesi sonucu tarifi imkânsız derecelere ulaşmıştır. Bu nedenledir ki o şöyle demiştir: Ölümsüz bir hayata kavuşman için günde bin kere ölüp dirilmelisin (sürekli Allah ı ve kâinatı tefekkür halinde bulunmalısın!) 86 el-harakânî nin bu sözünden Yüce Allah ın rızasını kazanmak isteyen kâmil bir müminin daima tefekkür halinde olması gerektiği anlaşılmaktadır. Zira el- Harakânî, konuşurken ve düşünürken Yüce Allah ın koyduğu ilkelere uygun hareket etmeyenin O nun rızasına kavuşamayacağını ve felaketlere sürükleneceğini ifade etmiştir. el-harakânî nin sözlerinden onun dinî ve tasavvufî konularda tefekküre devam ettiği, Müslümanların problemlerini kendine dert edindiği ve çözüm önerileri geliştirdiği anlaşılmaktadır. O, bir konuda başarıya ulaşabilmek için aklı etkin ve verimli kullanmadan, zaman ve emek harcamadan hedefe ulaşabilmenin mümkün olmadığına inanmaktadır. Onun bahsettiği manevî makamlara erişebilmek için sağlıklı tefekkür ve nefisle ciddi mücadele gerekir. Yüce Allah ı nerede ve nasıl arayacağını bilmeyenlerin O na ulaşmaları mümkün değildir. Ama yolu ve yöntemi bilenlerin, tefekkürde derinleşenlerin, zihnî ve kalbî yolculuğun hakkını verenlerin oturdukları yerde bile Yüce Allah ı bulabilmeleri söz konusudur. Dolayısıyla Yüce Allah ı arayıp bulmak, baktığı her yerde O nun izlerini görmek, O nu anmak ve O na hamd etmek için tefekkür şarttır. Bu uğurda çok çaba sarf etmeden kolayca hedefe varmak mümkün değildir. el-harakânî, kendi iç dünyasında bunu başarmış ve civanmertlerine de nasıl başaracaklarını öğretmiştir. el-harakânî, sürekli nefis muhasebesi yapmış, iç âleminde gerçekleştirdiği konuşmalarını/düşüncelerini dışarı yansıtmış ve civanmertlerini yetiştirirken zaman zaman bazı sembolik ifadeler kullanmıştır. el-harakânî, bazı konularda doğrudan kendisinin öyle düşündüğünü söylemek yerine, zaman zaman kalbine gelen ilhamlardan 87 veya iç konuşmalarından bahsetmeyi tercih etmiş, böyle bir metotla mesajını daha geniş kitlelere ulaştırmıştır. el-harakânî, kalbinden geçen düşünceleri çevresiyle paylaşırken onların da sâlih kullardan olmalarını istemiştir. Görüldüğü üzere el-harakânî, bir mütefekkir olarak ulaştığı sonuçları etrafına aktarmış ve çevresine Kur ân ve Sünnet e uygun, müspet ve etkileyici mesajlar vermiştir. 85 Konuyla ilgili ayrıntı bilgi için bkz. Seyhan, Ebu'l-Hasan el-harakânî'nin Tefekkür Anlayışı, s Attâr, 627. Onun tefekkürle ilgili diğer sözleri için bkz. Attâr, 607, 626, 628, el-harakânî nin ilham konusuna yaklaşımıyla ilgili bir çalışma için bkz. Seyhan, Ahmet Emin, Ebu'l- Hasan el-harakânî'nin İlham Anlayışı, Usûl Dergisi, (Hakem süreci tamamlandı, yayınlanmayı bekliyor), s. 1-20

16 26 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği 2.4. Ölümü Düşünme el-harakânî, nefis tezkiyesiyle meşgul olanların ölümü ve öldükten sonraki hayatı düşünmelerini ve ahiret hayatı için önceden hazırlık yapmalarını istemiştir. Nitekim o, talebelerini şöyle uyarmıştır: Ölümsüz bir hayata kavuşman için günde bin kere ölüp dirilmelisin (sürekli Allah ın isimlerini, sıfatlarını ve kâinatı tefekkür etmeli ve öleceğini asla aklından çıkarmamalısın.) 88 Öyle yaşamalısınız ki, sanki canınız çıkmış da dişleriniz ile dudaklarınız arasında duruyor olsun; kırk yıl var ki canım, dudak ile diş arasında böyle durmakta! 89 (el- Harakânî ye) sordular: Uyanık olmak (gaflet uykusuna dalmamak) için ne yapmalıyız? Ömrünüzü bitmiş sayınız! Ve son nefesinizin gelip iki dudağınızın arasında çıkmak üzere durduğunu düşününüz! dedi. 90 el-harakânî ye göre ölüm bir son değil, ahiret hayatı için bir başlangıçtır ve insanı ölümsüzlüğe götüren bir araçtır. 91 Ölümle birlikte beden toprağa, ruh ise mutlak Varlığa kavuşur. 92 Ölüme kendini hazırlamış kimsenin Rabbi ile bağı sağlamdır ve onun ölümden korkmasını gerektirecek bir durum yoktur Kötü Huyları Yenme el-harakânî, ruhu bedenin esaretinden kurtarmak için haset, riya, kibir, kin ve benzeri tüm kötü hasletlerin tedavi edilmesi gerektiğini şöyle ifade etmiştir: (Ey insan!) Eğer senin tandırından senin elbisene bir ateş sıçrarsa, onu hemen söndürmeye çalışırsın. (Öyle de) senin dinini yakacak bir ateşi, yani senin kalbinde yer alan kibir, haset ve riya ateşini, nasıl uygun bulursun (da bu ateşi söndürmek için hiçbir çaba sarf etmezsin? Bu olacak şey midir?) 94 O, bu sözüyle Hz. Muhammed in; Haset etmekten sakının! Zira haset, ateşin odunu yiyip bitirdiği gibi insanın sâlih amellerini yiyip bitirir 95 ve Kalbinde zerre kadar iman bulunan 88 Attâr, Attâr, el-harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Çiftçi, s Ölümle ilgili diğer sözleri için bkz. Attâr, 606, 635, Attâr, Nitekim hakiki anlamda Yüce Allah ı sevenler ölmezler, bir yerden başka bir yere taşınırlar. Konuyla ilgili bkz. Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk, et-taarruf li Mezhebi Ehli t-tasavvuf (Doğuş Devrinde Tasavvuf), Haz.: Süleyman Uludağ, Dergah Yay., İstanbul, 1979, s Onun ölüm konusuna yaklaşımıyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Seyhan, Ahmet Emin, Ebu'l-Hasan el- Harakânî'nin Sünnet Anlayışı, Hikmet Yurdu, Yıl: 7, C: 7, Sayı: 13, Ocak-Haziran 2014/1, s el-harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Kantarcı, s ; el-harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Çiftçi, s el- Harakânî nin kalpteki kötü huyları yenmekle ilgili diğer tavsiyeleri için bkz. Attâr, 623, 626, 627, 628, 635; Câmî, 299 den naklen Çiftçi, Ebû Dâvud, 40/Edeb, 44 (V, ); İbn Mâce, 37/Zühd, 22 (II, 1408)

17 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin Seyhan 27 kimse cehenneme girmez; kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimse de cennete giremez 96 hadislerine atıfta bulunmuş olmalıdır. el-harakânî, Allah sevgisiyle dolu bir kalpte kibir, hırs, dünyaya bağlanma, servet edinme, meşhur olma, sosyal statü ve rütbe elde etme gibi arzuların bulunamayacağını, ihlasla yapılan ibâdetlerin insanı Allah a yaklaştıracağını ve güzel ahlâka ulaşmasına imkân sağlayacağını ifade etmiştir. Elbette o, mal, mülk, makam, mevki ve rütbe sahibi olmanın yanlış bir şey olduğunu söylememiştir. Ancak ona göre, bu dünyada hedefler ve hedefe götüren vasıtalar birbirine karıştırılırsa esas amaca ulaşılması güçleşir. Bu nedenle kalpte hiçbir kötü duyguya yer verilmemesi, bunların kalpten atılması ve Allah sevgisiyle doldurulması gerekir. 97 el-harakânî, nefsinin kötü huylarını yenememiş kimselerin hakiki birer mürşit olamayacaklarını söylemiş, 98 bir işi daha güzel yapan birisi varken onu kıskanarak, üstelik kendisi de yeterli olmadığı halde söz konusu işe talip olan kişinin nefsini tezkiye etmiş sayılamayacağını, zira böyle bir talepte bulunmanın nefsin tezkiye edilemediğinin bir delili olduğunu, böyle yapan birisinin hakikî mürşit/önder olamayacağını ve insanları Hakk a davet edemeyeceğini ifade etmiştir Az Yeme, Az İçme ve Az Uyku Bilindiği üzere nefis tezkiyesinde az yeme, içme ve uyuma önemli bir yere sahiptir. el-harakânî, kâmil bir sûfînin vasıflarını anlatırken insan yetiştirme yöntemlerinden biri olarak az yeme ve içme hususunda şunları söylemiştir: Allah ın adını (gerçek manada) anan kimsenin şu üç halden boş olmaması gerekir. Ya idrarının (nefsini terbiye ederken susuz kalması sonucu) kan gibi kızarması gerekir ya kömür gibi siyah; yahut (susuzluktan) ciğeri pare pare kopup önüne dökülmelidir. Devamla dedi ki: Çok defa elimi bedenime götürürken beş parmağım kana bulaştığı halde (bedenimi beslediğimden), hâlâ Allah ı O na yaraşır şekilde (nefsimi bütün duygularından/ihtiyaçlarından arındırarak) anmış değilim Müslim, 1/İman, 39 (I, 93); Ebû Dâvud, 31/Libâs, 26 (IV, 351); Tirmizî, 25/Birr, 61 (IV, ); İbn Mâce Mukaddime, 9 (I, 22-23); 37/Zühd, 16 (II, 1397). 97 Nitekim Hz. Peygamber kötü huylardan Allah a sığınılmasını tavsiye etmiştir. Bkz. Nesâî, 50/İstiâze, 27 (VIII, ). 98 Attâr, Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Çiftçi, s. 255; Harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Kantarcı, s Ayrıca bkz. Çiftçi, 157. Onun aç ve susuz kalmakla ilgili diğer tavsiyeleri için bkz. Attâr, 610, 630, 637; el-harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Çiftçi, s. 221, 235, 255, 256.

18 28 Tasavvufî Düşüncede İnsan Yetiştirme Yöntemleri -Ebu'l-Hasan el-harakânî Örneği Naklederler ki şeyh (el-harakânî), kırk yıl (uzun yıllar, genellikle) başını yastığa koymamıştı. Bu süre boyunca yatsı abdestiyle sabah namazını kılardı. Bir gün aniden yastık istemiş, sohbete katılanlar sevinmiş ve: Ya Şeyh! Ne oldu? demişler. Şeyh demiş ki: Ebû l-hasan Hak Teâlâ nın (yaptıklarımıza) muhtaç olmadığını bu gece görmüştür! 100 el-harakânî, yıllarca uykusuz kalarak yaptığı nefis tezkiyesinin sonunda belli merhaleleri kat ettikten sonra bu ifadeyi kullanmış olmalıdır. Ancak bu durum, onun ibâdet yapmayı tamamen terk ettiği yahut ibâdet yapmamayı tavsiye ettiği anlamına kesinlikle gelmemektedir. Zira el- Harakânî, belirli aşamaları kat etmiş, bundan sonra yapılacak çok daha önemli işler olduğuna dikkat çekmek amacıyla böyle söylemiş olabilir. Bununla birlikte o, civanmertlerine az uyumalarını ve az konuşmalarını tavsiye etmiştir. Zira az uyumaktan maksat; tefekkür etmek, ilim öğrenmek, ibâdet etmek ve her an Yüce Allah ı zikretmektir. Nitekim Yüce Allah, yeteri kadar ıstırahat edildikten sonra, kalkıp ümit ve korku ile dua edenleri ve seher vakti istiğfar edenleri övmektedir. 101 Kısaca, el-harakânî yaşadığı dinî tecrübeleri bu şekilde talebelerine aktararak onlara nefislerini nasıl terbiye edecekleri, açlığa, susuzluğa ve uykusuzluğa nasıl dayanacakları hususunda önemli bilgiler vermiştir Az Konuşma Tasavvufî düşünce sistemi içinde az ve öz konuşmanın çok önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Bu nedenledir ki el-harakânî, talebelerine az konuşmalarını şöyle tembih etmiştir: Erlerin didinmeleri kırk yıldır. Dilin (söz) doğruluğu için on yıl, elin (beden, amel) doğruluğu için on yıl, gözün (bakış) doğruluğu için on yıl, kalbin (tefekkür) doğruluğu için on yıl didinmek (çile çekmek ve mücadele etmek) gerekir. İmdi her kim kırk yıl bu şekilde yol yürürse ve davası da hak olursa, ümit olunur ki boğazından çıkan seste heves (makam, mevki ve servet arzusu) bulunmaz. 102 Dediler ki: Onun bir işareti olur mu? Şeyh, dağa yönelerek: Allah! dedi, dağdan kayalar kopup düşmeye başladı. 103 Onun bu sözünden anlaşıldığına göre böyle bir seviyeye gelmek için Allah yolunda üstün bir mücadele ortaya koymak ve bu mücadeleyi yaparken de sabırlı davranmak gerekir. Azim ve gayret olmadan bir şey elde etmek mümkün değildir. Dolayısıyla o, sözler in, davranışlar ın, bakışlar ın ve 100 Attâr, el-âl-i İmrân, 3/16-17; ez-zâriyât, 51/18. Bununla birlikte el-harakânî nin çağdaşı Kuşeyrî, bu konuda farklı düşünmüş aç, susuz ve uykusuz kalmak yerine, güçlü bir iradeyle nefsin kötü duygularının kontrol altına alınması gerektiğini söylemiştir. Bkz. Kuşeyrî, Ebû Kâsım Abdülkerim b. Havâzin, er-risâle (Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi), Haz.: Süleyman Uludağ, Dergah Yay., İstanbul, 1991, s Attâr, el-harakânî, Nûru l-ulûm, Haz.: Çiftçi, s