1.1. Tanımı ve Kapsamı Tavukçuluk Sektörünün Tarihi 4 2. SEKTÖRÜN DÜNYADAKİ YERİ 5

Transkript

1 İÇİNDEKİLER Sayfa No 1. TAVUK ETİ VE TAVUKÇULUK SEKTÖRÜ Tanımı ve Kapsamı Tavukçuluk Sektörünün Tarihi 4 2. SEKTÖRÜN DÜNYADAKİ YERİ Dünyada Tavuk Eti Üretimi Dünyada Tavuk Eti Tüketimi Dünyada Tavuk Eti İthalatı ve İhracatı 7 3. SEKTÖRÜN TÜRKİYE DEKİ YERİ Türkiye de Sektörün Durumu ve Üretim Türkiye de Tavuk Eti Tüketimi Ekonomik Katkı ve İstihdam Türkiye de Tavuk Eti İthalatı ve İhracatı SEKTÖRLE İLGİLİ MEVZUAT Mevzuat Tesis Kurulması ve Çalışma İzni Alınması İşlemleri Ambalajlama, Etiketleme ve Diğer Önemli Koşullar Açısından 15 Mevzuat 4.4. Ürün Standartları SEKTÖR SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Dışa Bağımlılık Sorunu Yemlik Hammadde Sorunları Finansman Sorunu KDV nin Düşürülmesi Tüketim Azlığı Tavukta Hormon ve Antibiyotik İddiaları Damızlık Üretimindeki Sorunlar İhracat ve İthalattaki Sorunlar Kayıtsız (Merdiven altı) Üretim Sorunu SEKTÖRDE FAALİYET GÖSTEREN BAŞICA ÜRETİCİ VE 19 / VEYA İHRACATÇI FİRMALAR 6.1 Sektörde faaliyet gösteren başlıca firmalar Sektörle ilgili dernekler ve Birlikler KAYNAKLAR 22 1

2 TABLOLAR Tablo 1 Uluslar arası Sınıflandırmalara Göre Kümes Hayvanları Eti 4 Tablo 2 Yıllara Göre Dünya Tavuk Üretimi 5 Tablo 3 Dünyanın Başlıca Üretim Ülkeleri ve Üretim Miktarları 5 Tablo 4 Yıllık Kişi Başı Tüm Tavuk Eti Tüketimi 6 Tablo 5 Yıllık Kişi Başı Et Tavuğu (Broiler) Tüketimi 7 Tablo 6 Dünya İhracatında Önde Gelen Ülkeler ve İhracat Değerleri 8 Tablo 7 Dünya İthalatında Önde Gelen Ülkeler ve İthalat Değerleri 8 Tablo 8 - Türkiye nin Beyaz Et ( Broiler) ve Yumurta Tavukları Diğer 9 Kanatlı Eti Üretimi Tablo 9 - Kişi Başına Yıllık Tavuk Eti Tüketimi 10 Tablo 10 - Kümes Hayvanları Etleri ile Sakatatları İthalatı 12 Tablo 11 - Kümes Hayvanları Etleri ile Sakatatları İhracatı 12 Tablo 12 - Türkiye nin Ülkeler İtibariyle Kümes Hayvanları Etleri ile 13 Sakatatları İhracatı Tablo 13 Yürürlükte Olan Standartlar 16 GRAFİKLER Grafik 1 Toplam Kanatlı Eti Üretimi 10 Grafik 2 Kişi Başına Yıllık Tavuk Eti Tüketimi 11 2

3 1. TAVUK ETİ VE TAVUKÇULUK SEKTÖRÜ 1.1. Tanımı ve Kapsamı Tavuk; uluslararası terminolojide Kanatlı Eti kavramı içinde geçmekte olup, bu kavramın içinde piliç, hindi, bıldırcın, ördek, kaz gibi hayvanların etleri de yer almaktadır. Tavuk eti, hayvansal protein kaynağı olarak gıda sektörü ile iç içe olduğu gibi, tavukların yetiştirilmesinde ve insan sağlığına etkilerinde sağlık sektörü ile, tesislerin inşasında inşaat sektörü ile de ilişki içinde olup her açıdan istihdam yaratıcı bir sektördür. Tavukçuluk; Gelir elde etmek amacıyla uygun barınaklarda, uygun tekniklerle bilinçli bir yetiştiricilik olarak tanımlanabilir. Yumurtacı Tavuk Yetiştiriciliği ve Etçi Tavuk Yetiştiriciliği (Broiler) olarak iki şekilde yapılır. Broiler tavukçuluğunda kullanılan civcivler, ıslah yoluyla büyüme hızı ve kapasitesi arttırılmış hibrit civcivlerdir. Hayvan ıslahındaki ilerleme ve yem sektöründeki gelişmelerle bu civcivler gün gibi kısa bir süre içerisinde 2-2,5 kilogram tavuk ağırlığına ulaşmaktadır. Ülke genelinde tarım üretiminde az bir paya sahip olan hayvancılığın bir alt kolu olan tavukçuluk sektörü; girdiği gerileme sürecinden uzun süredir kurtulamayan kırmızı et sektörünün yeterince üretim yapamamasından dolayı ortaya çıkan hayvansal protein açığını, ithalata ihtiyaç duyulmadan zamanla artan üretimiyle karşılamakta olup, ülke ekonomisinde önemi giderek artmaktadır. Tavuk, yediği yemi çok kısa sürede ete ve yumurtaya dönüştürebilmekle beraber 1,8 kg yem ile 1 kg canlı ağırlığa ulaşırken, sığır eti üretiminde 8 kg yem, domuz etinde ise 4 kg yeme ihtiyaç vardır. Tavukçulukta canlı ağırlık artışı yönündeki iyileştirme çalışmalarının yoğun olarak devam etmesi ve çevre şartlarının daha uygun hale getirilmesi koşullarıyla, türler arasında yemden yararlanma bakımından görülmekte olan bu farklılığın tavukçuluk lehine giderek artacağı ortadadır. Bilimin ve teknolojinin ilerlemesinin beraberinde vitaminlerin ve amino asitlerin öneminin anlaşılması ile yumurta; biyolojik değerliliği tam, insan sağlığı için besin maddelerince en zengin ve koruyucu maddesi olarak tanımlanmıştır. Tavuk eti ise diğer etlere göre proteini yüksek, yağı az ve kalorisi düşüktür. Ayrıca kırmızı ete oranla daha fazla yağ asidi içerir (oleik, linoleik, palmitikasit gibi). Göğüs etinde kalori düzeyi 114 kcal, but etinde ise 125 kcal dir. Vitamin olarak ise B ve B6 vitaminlerine sahiptir. Ayrıca B vitamini içinde bulunan niasin in vücuttaki eksikliği DNA yapısını bozulmasıyla kansere yol açar. Tavuk etinde DNA nın yapısını tamir eden ve kanseri önleyici etkisi kanıtlanmış selenyum da bulunmaktadır. Tavuk eti ve yumurtanın yanında, kesimhane artıkları da rendering tesislerinde tüy unu, et unu gibi ürünler olarak yem fabrikalarında değerlendirilmektedir. Ayrıca Uzakdoğu ülkelerine ihraç edilen tavuk ayakları da ekonomik bir potansiyel oluşturmaktadır. 3

4 Tavuğun bütün bu özellikleri tavukçuluk sektörünün ve ilişki içinde olduğu diğer sektörlerin de gelişmesi için büyük bir etken oluşturmaktadır ki dünya üzerinde 50 den fazla ülkede kanatlı eti üretimi ekonomik açıdan büyük bir öneme sahiptir. Uluslar arası sınıflandırmalar ise, kümes hayvanları eti pozisyonlarını şu şekilde numaralandırmıştır. Tablo 1-Uluslararası Sınıflandırmalara Göre Kümes Hayvanları Eti Sınıflandırma Numarası GTIP: Kümes hayvanlarının etleri ve yenilen sakatatları ISIC: Başka yerde sınıflandırılmamış hayvanlar ve hayvansal ürünler ISTC: Kümes hayvanları, eti parçalanmamış (t/s) Kümes hayvanları, eti parçalanmamış (d) Kaz ve ördeklerin yağlı karaciğeri (t/s) Kümes hayvanları, parça halinde eti (t/s) Kümes hayvanları, parça halinde eti (d) Kümes hayvanları, karaciğeri (d) Tavukçuluk Sektörünün Tarihi Türkiye de tavukçuluk sektörü için ilk adım 1930 yılında Ankara da Merkez Tavukçuluk Araştırma Enstitüsünün kurulması ile atılmıştır yılına kadar sektörde ilerleme olmamasına karşın 1952 yılında saf kültür ırklarının ithali gerçekleştirilmiş ve ABD den Plymouth Rock, New Hampshire ve Leghorn gibi günlük civcivler olarak gelen ırklar Tarım Bakanlığı na bağlı kuruluşlara ve halka dağıtılmıştır yılında Yem Sanayi T.A.Ş. nin kurulması rasyonel beslenme koşullarını sağlamıştır. Sonraki yıllarda tavukçuluk sektörü daha hızlı gelişme göstermiştir yılında hibrit ebeveynlerin ithal edilmesinin özel sektörün de ilgisini çekmesiyle 1968 yılında başlatılan yerli hibrit soylarını geliştirilmesi çalışmalarına ağırlık verilmiş, daha sonra tavukçuluk ıslah çalışmaları 1979 yılında ülkesel proje kapsamına alınmıştır. Çalışmalar, Tavukçuluk Araştırma Enstitüsü Merkezi nin kapsamında ülke çapında sektörde beyaz ve kahverengi yumurtacı ve etçi ebeveyn hatları üretimi olarak geliştirilmeye devam edilmiştir. Ancak, verim düzeyi açısından üretilen hatlar, bazı özellikleri bakımından yabancı genetik materyal ile karşılaştırıldığında rekabet güçlerinin zayıflığından dolayı hedeflenen amaca ulaşıldığı söylenemez yılında uygulamaya alınan Kaynak Kullanımı Destekleme Primi (KKDP) sisteminin tavuk eti ve yumurta üretiminde yeni kapasiteler yaratılmış ve sektördeki gelişmeler; yem sanayi, inşaat, sağlık, aşı-ilaç sektörü gibi diğer sektörlere de yansımış ve gelişmelerini hızlandırmıştır. 4

5 2. SEKTÖRÜN DÜNYADAKİ YERİ 2.1. Dünyada Tavuk Eti Üretimi Tavuk eti, kırmızı ete oranla daha az yağlı, protein değeri yüksek, vitamin ve mineral açısından zengin olmakla beraber fiyatının da daha ucuz olması nedenleriyle dünya tüketimi giderek artmaktadır. FAO verilerine göre, dünyada tavuk eti üretim rakamları 2002 ve 2003 yılları itibariyle sırasıyla ve tondur yılında bir önceki yıla göre dünya tavuk eti üretimi % 1,8 oranında artmış bulunmaktadır yılı itibariyle ABD, dünya tavuk üretiminin % 23.0 nı gerçekleştirmekte olup, sıralamayı Çin Halk Cumhuriyeti % 15,0, Brezilya % 11.0 pay ile izlemektedir Diğer önemli üretici ülkeler ise Meksika, Tayland, Hindistan ve Avrupa Birliği ülkeleridir. Ülkemiz dünya beyaz et üretiminde 176 ülke içinde 18. sırada yer alırken tüm dünya üretiminden aldığı pay ise % 0,9 dur. Tablo 2-Yıllara Göre Dünya Tavuk Üretimi (Ton) Yıllar Miktar Kaynak: Tablo 3 - Dünyanın başlıca üretici ülkeleri ve üretim miktarları (ton) ÜLKELER ABD Çin Brezilya Meksika Tayland Hindistan İngiltere Japonya Fransa İspanya Türkiye Tüm Ülkeler Toplamı Kaynak: 5

6 2.2. Dünyada Tavuk Eti Tüketimi Tavuğun diğer bazı hayvansal ürünlere göre daha ucuz olması ve besin değerlerinin daha sağlıklı olması gibi nedenlerle tüketiminin ve üretiminin artacağı öngörülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde nüfus, kişi başına gelir ve kişi başına tüketimde beklenen artışa bağlı olarak bu ülkelerde tavuk eti tüketiminde de gelişmiş ülkelere oranla daha fazla artış beklenmektedir. Firmalarca potansiyel ihracat pazarlarının belirlenmesinde kişi başı yıllık tüketim miktarları önemli göstergeler niteliğinde olup Türkiye nin de içinde olduğu dünya ülkelerinin yıllık kişi başı tüm tavuk tüketimi bir tablo olarak aşağıdaki gibi hazırlanmıştır yılı kişi başı tüm tavuk eti tüketiminde önde yer alan ülkeler Hong Kong, ABD ve Kuveyt olarak sıralanabilir yılları arasında tavuk eti tüketiminde en fazla artış gösteren ülkeler % 45,0 ile Mısır, % 39,5 ile Türkiye, % 39,1 ile Brezilyadır. Tablo 4 - Yıllık Kişi Başı Tüm Tavuk Eti Tüketimi (Kg) Kanada 30,7 31,4 32,0 33,8 34,8 35,4 Meksika 18,8 18,9 19,8 21,5 22,7 23,6 Amerika 45,7 46,2 46,7 49,1 49,3 49,6 Arjantin 19,8 22,8 25,5 25,6 24,9 24,6 Brezilya 21,5 23,2 23,5 27,3 28,2 29,9 Kolombiya 17,0 17,5 17,6 16,6 17,2 17,6 Guatemala 10,5 10,9 11,2 11,4 12,2 12,1 Honduras 7,7 10,0 10,7 10,7 10,8 10,5 Venezüella 17,2 17,3 16,6 15,7 16,1 16,1 Fransa 24,8 24,7 25,1 24,4 24,9 26,2 Almanya 14,1 14,7 15,0 15,2 115,2 15,7 İtalya 19,2 19,5 19,5 19,1 18,7 19,2 Hollanda 21,3 21,8 22,2 21,5 21,0 21,0 İspanya 26,0 24,2 26,7 26,7 26,4 26,7 İngiltere 26,0 25,9 27,7 28,1 28,4 28,7 Bulgaristan 11,4 12,3 14,6 15,0 15,6 15,6 Macaristan 25,0 26,1 29,4 25,4 27,4 27,1 Polonya 11,1 12,7 14,0 14,2 14,3 13,7 Romanya 8,3 7,9 6,2 3,7 3,7 3,8 Rusya 12,2 12,7 11,0 10,6 11,3 11,8 Ukrayna 5,3 5,0 5,1 5,8 5,8 5,9 Kuveyt 44,5 44,7 40,8 41,7 41,1 41,1 S. Arabistan 32,0 35,8 35,4 35,1 34,3 33,6 Türkiye 7,6 9,3 9,6 10,1 10,2 10,6 Mısır 6,0 7,0 7,6 8,9 8,5 8,7 G. Afrika 21,7 21,6 24,6 26,6 26,4 26,3 Çin 8,2 8,8 9,0 9,3 9,6 9,7 Hong Kong 50,3 52,5 59,0 57,0 57,4 57,3 Hindistan 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 Endonezya 4,6 4,3 2,1 2,9 3,4 3,7 Japonya 14,4 14,0 13,9 13,7 13,8 13,8 Malezya 33,1 34,4 29,9 31,1 32,1 33,3 Filipinler 6,1 6,6 6,4 6,7 6,7 6,8 Kore 10,8 10,8 9,5 11,0 11,3 11,5 Tayvan 31,1 34,1 33,6 33,0 34,0 33,9 Tayland 12,0 13,0 12,0 12,0 13,0 14,0 Avustralya 27,0 28,3 30,5 31,4 32,4 32,8 Kaynak: 6

7 Tablo 5 - Yıllık Kişi Başı Et Tavuğu (Broiler) Tüketimi (Kg) Kanada 24,9 25,2 25,8 27,9 29,0 29,5 Meksika 16,6 16,6 17,4 19,1 20,2 20,8 Amerika 37,0 38,0 38,3 40,7 40,7 40,8 Arjantin 19,4 22,4 24,7 25,0 24,2 23,9 Brezilya 21,1 22,7 22,9 26,8 27,6 29,4 Kolombiya 16,1 16,6 15,9 15,2 15,7 16,0 Fransa 13,4 13,4 12,7 12,3 12,5 13,3 Almanya 7,3 7,6 7,8 8,0 8,2 8,2 İtalya 11,5 11,5 11,3 10,8 10,6 10,9 Hollanda 15,9 16,2 15,9 16,3 16,3 16,6 İspanya 22,6 22,9 22,6 22,6 22,2 22,2 İngiltere 19,6 19,9 21,9 22,4 22,4 22,5 Bulgaristan 10,9 11,3 12,7 13,2 13,5 13,4 Macaristan 15,9 16,3 16,5 17,1 17,2 17,0 Polonya 6,4 7,3 8,1 9,1 9,9 9,2 Romanya 7,3 7,1 5,9 3,5 3,5 3,5 Rusya 8,5 8,8 7,6 7,8 8,7 9,2 Ukrayna 1,9 1,5 1,4 2,1 2,0 2,0 Kuveyt 41,6 40,3 40,8 41,7 41,1 41,1 S.Arabistan 31,3 35,0 34,9 34,5 33,9 33,1 Mısır 5,3 6,2 6,5 7,5 7,1 7,2 G. Afrika 17,7 17,4 20,1 21,8 21,5 21,4 Çin 4,3 4,6 4,7 4,8 4,8 5,0 Hong Kong 42,5 44,8 45,0 44,3 43,8 43,4 Japonya 13,3 13,1 12,8 12,8 12,8 12,8 Malezya 27,0 27,0 26,0 27,0 28,0 29,0 Kore 9,4 9,1 8,2 9,3 9,5 9,7 Tayvan 25,4 28,2 28,2 28,4 28,1 27,9 Tayland 11,2 11,8 10,8 11,5 11,9 13,5 Avustralya 24,4 25,6 27,6 28,3 29,8 29,9 Kaynak: yılı kişi başı et tavuğu (broiler) tüketiminde en önde yer alan ülkeler Hong Kong, Kuveyt ve ABD olarak sıralanabilir yılları arasında et tavuğu tüketiminde en fazla artış gösteren ülkeler % 43,8 ile Polonya, % 39,3 ile Brezilya, % 35,8 ile Mısırdır Dünyada Tavuk Eti İhracatı ve İthalatı I. İhracat: Dünya ticaretine taze/soğutulmuş yüzde 65 lik tüm tavuk, but ve but parçaları, tüm tavuk yüzde 70 lik, sakatat, hindi eti, kaz karaciğeri, diğer dondurulmuş formlar ile tavuk ayağı konu olmaktadır. Dünya nın en önemli ihracatçı ülkeleri; Amerika, Brezilya, Tayland, Fransa, Hollanda ve Çin dir. 7

8 Tablo 6 - Dünya İhracatında Önde Gelen Ülkeler ve İhracat Değerleri ( 1000 $ ) Ülkeler Dünya Kanada ABD Brezilya Çin Hong Kong Tayland Fransa Macaristan Hollanda Danimarka Belçika İngiltere Almanya İtalya İrlanda Kaynak: II. İthalat: Dünya nın en önemli ithalatçı ülkeleri; Çin Halk Cumhuriyeti, AB ülkeleri, Japonya, Meksika, Rusya ve Suudi Arabistan dır. Tablo 7 - Dünya İthalatında Önde Gelen Ülkeler ve İthalat Değerleri ( 1000 $ ) Ülkeler Dünya 9,929,131 9,314,247 10,536,816 10,521,579 Güney Afrika 41,619 42, ,458 30,611 Meksika 221, , , ,251 Çin 440, , , ,186 Hong Kong 881, , , ,221 Japonya 1,394,111 1,399,770 1,475,364 1,635,287 Suudi Arabistan 405, , , ,547 Singapur 133, , , ,139 Belçika 253, , , ,502 Fransa 273, , , ,715 Almanya 1,025, ,005 1,227,202 1,075,687 İtalya 62, , ,932 70,066 Hollanda 385, , , ,057 Rusya 153, , , ,813 İspanya 149, , , ,997 İsviçre 118, , , ,381 İngiltere 1,158,719 1,080,327 1,124,919 1,185,227 Avusturya 126, , , ,088 İrlanda 135, , , ,644 Kuveyt 77,557 58,900 72,245 48,623 Güney Kore 60,788 80, , ,840 Kaynak: 8

9 3. SEKTÖRÜN TÜRKİYE DEKİ YERİ 3.1. Türkiye de Sektörün Durumu ve Üretim Tavukçuluk 1970 li yıllarda ülkemiz hayvancılık sektörü içinde gelişmeye başlamış olup özellikle 1980 li yıllardan sonra kendi üretim planlamasını yapabilen ve ülke ihtiyacını karşılayabilen önemli bir üretim dalı haline gelmiştir. Ülkemizde üretilen beyaz etin yaklaşık % 80,0 ı son derece modern tesislerde gerçekleştirilmesiyle birlikte tesislerin çoğu gelişmiş ülkelerdeki benzerlerinden 20 yıl daha gençtir. Ülkemizdeki işletmelerin % 72.6 sı 5000 adet/devre kapasiteli işletmelerden oluşmaktadır. Türkiye, 2004 yılı FAO verileri itibari ile Dünya piliç üretiminde 207 ülke arasında 17. sırada yer almaktadır. Tavukçuluk sektöründe Tayland ve karma ortaklı yabancı sermaye yatırımları mevcuttur. Broiler üretiminde yaygınlaşan entegrasyon üretimin % sözleşmeli sistem için geliştirilmekte ve modern kesimhanelerde kesilen piliçler, entegre çalışan firmalar aracılığıyla pazara sunulmaktadır. Yurtiçi tavuk eti satışının % 75,0 i bütün tavuk, geri kalan % 25,0 ı ise parça tavuk etinden oluşmaktadır. Parça tavuk eti satışının % 73,0 ünü but-göğüs, % 11,0 ini taşlık, % 6,0 sını boyun, % 6,0 sını kanat, % 4,0 ünü ise flato şeklindeki parça etler oluşturmaktadır. Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçılar Birliği nin ( BESD-BİR) verilerine göre 2003 yılı piliç üretimi 768 bin tona ulaştı. Buna 34 bin ton hindi eti ve 51 bin ton diğer kanatlılardan üretilen toplam 85 bin ton et ile toplam kanatlı eti üretimi 853 bin tona ulaştı yılında ise bu rakamlar beyaz et üretiminde 855 bin tona, toplam kanatlı eti üretiminde ise 950 bin tona ulaşmıştır. Tablo 8 - Türkiye nin Beyaz Et ( Broiler) ve Yumurta Tavukları Diğer Kanatlı Eti Üretimi ( Ton ) Yıllar Beyaz Et Üretimi Köy ve Yum. Tavukları Toplam Kanatlı Eti Diğer kanatlı Eti Üretimi ,510 77, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,581 81, , ,475 84, , ,012 85, , ,00 95, ,000 Kaynak: BESD_BİR Kayıtları 9

10 Grafik 1 Toplam Kanatlı Eti Üretimi (Ton) Türkiye de Tavuk Eti Tüketimi Beyaz et olarak adlandırılan tavuk eti kırmızı et ürünleriyle karşılaştırıldığında hem daha ucuz, hem de sağlık açısında daha az yağ ve kolesterol oranına sahiptir. Tavuk etinin bu özelliklerine karşın Türkiye de tavuk eti tüketimi beklenen seviyeye ulaşamamıştır. Türkiye de beyaz et tüketimi dalgalı bir seyir izlemektedir. Tüketimin yavaş artmasında nüfus artışının etkilerinin olması ile birlikte bilim ve teknolojideki gelişmelerle tavuk etinin sağlık açısından faydalarının keşfedilmesinin ve beslenme alışkanlıklarının sağlıklı beslenmek için bilinçli tüketim yönünde değişmesinin de etkisi vardır. Özellikle 2000 yılında yaygınlaşan deli dana hastalığı, tavuk etinin tercih oranının yükselmesinde etkili olmuştur.kişi başı tüketim miktarı 2000 yılında 11,09 kg a yükselmiştir yılında yaşanan ekonomik krizin de etkisi ile kişi başı tüketim miktarında düşüş olmuş, ardından tavuk eti tüketimi yeniden artışa geçmiştir ve 2003 yılında tüketim miktarı kg a yükselmiştir. Tablo 9 - Kişi Başına Yıllık Tavuk Eti Tüketimi ( Kg ) Kaynak: BESD-BİR Yıllar Toplam Tavuk Eti Tüketim , , , , , , , , , , , , , , ,47 10

11 Grafik 2 Kişi Başına Yıllık Tavuk Eti Tüketimi Tüketim Miktarı (kg) Yıllar 3.3. Ekonomik Katkı ve İstihdam Sektörde yaklaşık 10 bin adet broiler, 5 bin adet de yumurtacılık işletmesi mevcuttur. Geçimini tavukçuluk sektöründen sağlayan (üretici çiftçi, sektörle ilgili esnaf, yem, ilaç, yan sanayi, nakliye, pazarlama dahil) insan sayısı yaklaşık 2 milyondur. Sektörün yıllık cirosu 2, 5-3 milyar $ civarındadır. GSMH içindeki payı % 1,7 dir. Sektörde yapılan çalışmalar ve gelişmelerle birlikte önümüzdeki yıllarda beyaz et üretim ve tüketim miktarlarının artacağı düşünülmektedir. Dolayısıyla, zaman içerisinde istihdam eksiklikleri de ortaya çıkacaktır Türkiye de Tavuk Eti İthalatı ve İhracatı I. İthalat: 2004 yılı itibariyle ithalat $ olarak gerçekleşmiş ve bu değer son 9 yılın en düşük rakamı olmuştur. Türkiye ithalatına konu olan ürün grubu dondurulmuş tavuk olmuştur. Ancak sektörün ithalat ile temel bağını girdi ithalatı oluşturmaktadır. Yumurta ve civciv ithalatı, yem ve aşı sektörün temel ithal girdileridir. Yem fiyatlarında görülen artış maliyet arttırıcı bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Üretim maliyetinin % 70,0 nı yem bedeli oluşturmaktadır. Yem içinde yer alan soya, mısır ve balık unu büyük oranda ithalat yoluyla temin edilen hammaddelerdir. Kanatlı yemlerinde bulunan ithal hammadde oranı ise % 85,0 dolaylarındadır. Kümes hayvanlarının etlerinin ve yenilen sakatatın ithalatı mevzuat açısından serbest olup, Kalite ve sağlık açısından denetimi Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın kontrolüne tabidir. 11

12 Tablo 10 - Kümes Hayvanları Etleri ile Sakatatları İthalatı (ABD $) Yıllar İthalat Türkiye de ithalatın yok denecek kadar az olduğu dikkat çekmektedir.bunun nedeni ülkemizdeki üretim iç talebi rahatlıkla karşılamaktadır. Yıllar itibariyle gerçekleşen üretim artışları dikkate alındığında, gelecek yıllarda da ithalatın sınırlı kalacağı tahmin edilmektedir. II. İhracat: Ağırlıklı olarak iç pazara yönelik üretim gerçekleştiren sektörün ortalama olarak üretiminin % 3.0 ı ihraç edilmektedir yılında düşüş gösteren Kümes Hayvanları Etleri ile Sakatatları İhracatı 2003 yılında % 37,6 ve 2004 yılında bir önceki yıla göre % 20,0 artış göstermiştir. Tablo 11 - Kümes Hayvanları Etleri ile Sakatatları İhracatı (ABD $) Yıllar İhracat (ocak-şubat)

13 Tablo 12 - Türkiye nin Ülkeler İtibariyle Kümes Hayvanları Etleri ile Sakatatları İhracatı (ABD$) Çin Halk Cum Makedonya Azerbaycan Hong-Kong Irak K.K.T.C Türkmenistan S. Arabistan Uzakdoğu, Ortadoğu, Kafkas Ülkeleri ve Balkanlar ihracatın en fazla olduğu bölgelerdir yılı toplam ihracatımızın % 28,4 lük kısmı Çin Halk Cumhuriyeti ne,% 18,5 lik payı da Makedonya ya aittir. Miktar bazında bakıldığında ise 2004 yılında bir önceki yıla göre en yüksek artış oranı % 129,0 ile K.K.T.C. olmuştur. Bu ülkeyi sırasıyla % 126,0 ile Irak, % 62,0 ile Azerbaycan, % 30,0 ile Hong-Kong izlemiştir. İhracatımızda büyük bir paya sahip olan Çin ve Hong-Kong a ağırlıklı olarak tavuk ayağı ihracatı yapılmaktadır. Azerbaycan, Irak ve Türkmenistan a ise ağırlıklı olarak tavuk-horoz eti ihracatı gerçekleştirilmiştir. Bu önemli pazarlara çok kısa bir süre sonra ek olarak AB ülkeleri de dahil edilecektir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığının uyguladığı kontrolleri yeterli bulmayan AB denetçileri Türkiye ye geçer not vermiyorlardı. Fakat Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın yoğun çalışmaları sonucu Eylül 2003 tarihinde AB Gıda ve Veterinerlik Ofisi (SANCO) yetkilileri bazı tesisleri yerinde incelemiştir. İncelemeler sonucu hazırlanan ön raporda 5 firmaya geçer not vermiştir. Bugün itibariyle Türkiye AB ülkelerine ihracat yapabilir ülkeler listesine alınma noktasına gelmiştir. AB ülkelerine ihracat izni çıkması durumunda toplam ihracatımızın 3 katına çıkması tahmin edilmektedir. Sektörün üretim sisteminin tamamına yakını iç talebe yönelik olup, sadece talep artışlarını karşılama seviyesindedir. Bu nedenle, sadece çeşitli sebeplerden dolayı oluşan üretim fazlasını ihraç etme çabasına girilmektedir. Bunun sonucu olarak da ihracatta istenen düzeye ulaşılması neredeyse imkansız hale gelmektedir. İhracatın düşük olmasının diğer önemli etkenleri de üretim maliyetlerinin yüksekliği, üretim ve ihracat teşviklerinin yetersizliğidir. İhracatta uygulaması zorunlu standartlar ise TS 2490 tavuk gövde eti (karkas) ve TS 4018 hindi eti standartlarıdır. 13

14 4. SEKTÖRLE İLGİLİ MEVZUAT 4.1. Mevzuat: Tavuk eti üretimi ve satışı ile ilgili bakanlıklar ve mevzuat şu şekildedir: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Yem Kanunu Hayvan Sağlı ve Zabıtası Kanunu 560 sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararname Kanatlı Hayvan Eti ve Et Ürünleri Üretim Tesislerinin Kuruluş, Açılış ve Denentleme Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik Türk Gıda Kodeksi Et Ürünleri Tebliği ( 2000 / 4 ) Türk Gıda Kodeksi Gıda Maddelerinin Genel Etiketleme ve Beslenme Yönünden Etiketleme Kuralları Tebliği ( 2002 / 58 ) Kasaplık Canlı Tavuk, Tavuk Eti, Sakatatı ve Yumurtalarının İthalatında Kontrol Belgesi Düzenlenmesi İçin Gerekli Şartlar Hakkında Tebliğ ( 2000 / 3 ) Damızlık Harici Canlı Hayvanlar İle Hayvan Maddelerinin İthalinde Kontrol Belgesi Düzenlenmesi İçin Aranacak Belgeler Hakkında Tebliğ ( 2000 / 32 ) T.C. Sağlık Bakanlığı Umumi Hıfzısıhha Kanunu T.C. Çevre Bakanlığı 2872 sayılı Çevre Kanunu Hava Kalitesinin Korunması yönetmeliği Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği T.C. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı İmar Kanunu 4.2. Tesis Kurulması ve Çalışma İzni Alınması İşlemleri: Kurulacak tesisin yer ve projeleri ile belgelerinin Sağlık Bakanlığı İl Sağlık Müdürlüğü nce uygun görüldüğü takdirde Bakanlıkça Uygundur görüşü verilir ve firma Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na başvurarak tesis kurma izni alır. Çalışma izninin alınması için aynı prosedür uygulanır. Kanatlı Hayvan Eti ve Et ürünleri Üretim Tesislerinin Kuruluş, Açılış ve Denetleme Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik kapsamındaki tesislerin, tesis kurma ve çalışma izinlerinin verilmesinde ve çalışma izni verilmesi öncesinde yapılacak denetlemelerinde; kombina ve kesimhanelerde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, 14

15 parçalama tesisi, mamul madde üretim tesisi ve soğuk depolarda ise Bakanlık İl Müdürlükleri yetkilidir Ambalajlama, Etiketleme ve Diğer Önemli Koşullar Açısından Mevzuat 2000 / 4 sayılı Türk Gıda Kodeksi Et Ürünleri Tebliği nde, et ürünlerinin tekniğine uygun ve hijyenik olarak üretilmesi, hazırlanması, işlenmesi ile muhafaza, depolama, taşıma ve pazarlamasını sağlamak üzere, ürünün özellikleri belirlenmiştir. Tavuk eti ve çeşitlerinin bu tebliğ kapsamındaki başlıca özellikleri şunlardır: Et ürünlerinin üretiminde kullanılan etlerin sağlık kontrolünden geçirildiğini ve insan tüketimine uygun olduğunu belirten sağlık damgasını taşıması zorunludur. Et ürünleri kürlenerek, marine edilerek, kurutularak, tütsüleme veya olgunlaştırma işlemi uygulanarak üretilir. Et ürünlerinin üretiminde; izin verilen katkı maddeleri, aroma maddeleri, gıda maddeleri ve lezzet vericiler kullanılır. Et ürünleri kendilerine has görünüş, yapı, renk, lezzet, koku ve aromada olmalıdır. Et ürünlerinin ambalajlanması ve işaretlenmesi ile ilgili kurallar ise şunlardır: Et ürünlerinin ambalajlanmasında Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği nin 9 uncu bölümünde uygun ambalaj materyalleri kullanılır. Etikette, Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği nin 9 uncu bölümüne ek olarak; ürünün saklama sıcaklığına da yer verilmelidir tarihli Resmi Gazete de yayımlanan 2002 / 58 sayılı Türk Gıda Kodeksi Gıda Maddelerinin Genel Etiketleme ve Beslenme Yönünden Etiketleme Kuralları Tebliği uyarınca, gıda maddelerinin etiketinde bulundurulması zorunlu bilgiler aşağıdaki gibidir: Gıda maddesinin adı İçindekiler Net miktarı Üretici ve paketleyici firmanı adı, tescilli markası, adresi ve üretildiği yer Son tüketim tarihi Parti numarası ve/veya seri numarası Üretim izin tarihi ve sayısı, s,c,l numarası veya ithalat kontrol belgesi tarihi ve sayısı Orijin ülke Gerektiğinde kullanım bilgisi ve/veya muhafaza şartları 4.4. Ürün Standartları Kanatlı etleri sektöründe TSE standartları uygulanmakta olup, sektörde yüksek miktarlarda ihracat söz konusu olmadığı için ANFOR, DIN ve SAE gibi standartlarla ilgili bir çalışma yapılmamaktadır. 15

16 Tablo 13 Yürürlükte Olan Standartlar Standart No: TS 7912 TS 7913 TS 7914 TS 3737 TS 8057 TS 5925 TS 5890 TS TS TS TS TS 2409 TS Standart İsmi Tavuk kesim cihazı Tavuk yolma makineleri Tavuk haşlama makineleri Tavukçuluk terimler ve tanımlar Beyaz etler soğutma, dondurma, çözdürme kuralları Kanatlı hayvanlar tavuk kesim ve karkas hazırlama kuralları Tavuk gövde eti parçalama, ambalajlama, taşıma ve muhafaza kuralları Tavuk parça etleri but Tavuk parça etleri göğüs Tavuk parça etleri kanat Tavuk parça etleri kemiksiz etler, kıyma Tavuk gövde eti Tavuk parça etleri kemiksiz Sektörde yer alan bir çok firma ISO 9001 ve ISO gibi Kalite Sistem Belgelerine sahiptir. Ayrıca, HACCP* standartlarına uygun prensipler çerçevesinde üretim yapılmaktadır. *HACCP: Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalarına Göre Gıda Güvenliği Yönetimi- Gıda Üreten Kuruluşlar ve Tedarikçileri İçin Yönetim Sistemine İlişkin Kurallar. 5. SEKTÖR SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 5.1. Dışa Bağımlılık Sorunu : Sektörün en önemli sorunlarından biri olan damızlık hayvan ve yem hammaddelerinde dışa bağımlı olmasıdır. Bu nedenle ithalat yaptığımız ülkelerde herhangi bir nedenden dolayı bir sıkıntı yaşandığında sektörde damızlık hayvan ve yem hammaddesi temininde zorluk yaşanmaktadır. Bu da sektörde çok kısa bir sürede kriz yaşanmasına neden olmaktadır Yemlik Hammadde Sorunları : Sektörün en önemli sıkıntısı hammadde maliyetlerinin yüksek olmasıdır. Üretim maliyetlerinin % 70 lik kısmını yem bedeli oluşturmaktadır. Yem üretimininde % 55 ini mısır oluşturmaktadır.yeterli miktarda üretilemeyen yem hammaddesi mısırın % 35 i, soyanın % 90 ı ithal edilmektedir. Ülkemizde mısırın piyasa fiyatı 0.32 YTL/Kg dir(248 $/ton). Toprak Mahsülleri Ofisi nin (TMO) mısır satış fiyatı ise yaklaşık 0.40 YTL/Kg dır(300 $/ton). Buna karşın dış pazarda mısırın tonu $olarak fiyatlandırılmıştır. Yemlerin ucuzlaması için hammadde maliyetlerini en aza düşürülmesi gerekmektedir. Dış ve iç pazar arasındaki fiyat farkını kaldırmak, dış Pazar fiyatları ve nakliye giderleri üzerinden hammadde temininin sağlanması çözüm önerilerinden biri olmaktır. Bir diğer çözüm önerisi ise mısır ithalatından elde edilen gümrük vergilerinin mısır üreticisine destek olarak ve kanatlı 16

17 et ihracatı yapan firmalara teşvik olarak dağıtılmasıdır. Ayrıca TMO nun uyguladığı fiyat politikasında maliyet bazlı belirlemeler yaparak üreticiyi olduğu kadar tüketiciyi de koruyan bir politika izlenmesi de çözüm önerileri içinde yer almaktadır. Maliyetleri yükseltici etkiye sahip bir diğer konu ise yemlerdeki fire ve zaiyatlardır. Otomatik yemlikler kullanılması bu maliyetleri en aza indirecek çözüm önerilerinin başında gelmektedir Finansman Sorunu : T.C. Ziraat Bankasının uyguladığı faiz oranının yüksekliği ve son olarak uygulanan indirimli faiz politikasından tavukçuluk sektörünün yararlanamaması sektörde finansman sorunu yaşanmasına neden olmuştur. Sektörün indirimli faiz politikası kapsamına alınması ve kapasite oranlarına göre iki yıl vadeli rehabilitasyon kredisi verilmesi finansman sorununu ortadan kaldıracak önerilerin başında gelmektedir KDV nin Düşürülmesi : Canlı tavuk,hindi civciv,yumurta ve kanatlı etleri ile karma yem ve yem hammaddelerine uygulanan % 8 KDV ve ileri işlenmiş kanatlı eti ürünlerinde uygulanan %18 KDV maliyetlerde ekstra bir artış oluşturmaktadır. KDV oranlarında % 8 olan ürünlerde %1, % 18 olan ürünlerde ise % 8 kullanılmasının maliyetlerde düşüş olmasını sağlayacaktır. Böylece tüketiciye yansıyacak bir indirim gerçekleşecek ve kanatlı et tüketiminde artış olacaktır Tüketim Azlığı : Ülkemizde kişi başı kanatlı eti ve yumurta tüketimi gelişmiş ülkelere göre yarı yarıya düşüktür.bu farkın olmasında en önemli etken şüphesiz ki insanların gelir düzeyleridir. Ancak hayvansal proteinlerin insan sağlığı açısından önemi yeterince anlatılarak tüketime özendirilebilir. Özellikle tavuk etinin kırmızı ete oranla sağlık ve ekonomik olarak daha avantajlı olması da tüketimi artırıcı bir faktördür. Tüketimi artırmanın önemli yollarından biride süt, mercimek ve fındık tüketimini artırıcı kampanyaların benzerlerini düzenleyerek üretici firmalarında bu kampanyaları destekleyici promosyonlar yapmalarıdır Tavukta Hormon ve Antibiyotik İddiaları : 2004 yılı Ekim ayında ortaya atılan iddialar sonucunda haftalık tavuk satışları iken rakamına kadar gerilemiştir. Satışların bir anda düşmesi sonucu sektör büyük oranlarda stok oluşmuştur. İddiaların sektöre maliyeti YTL olduğu açıklanmıştır. 17

18 Bu iddiaların etkisini azaltmak amacıyla yetkili kuruluş ve merciler tarafından açıklamalar yapılmış, bu açılamalarda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın araştırmalarına yer verilmiştir. Bakanlığın araştırmalarına göre son dört yılda yapılan hormon araştırma analizinde hiçbir hormon kalıntısına rastlanmadığı, 2003 ve 2004 yılında yapılan toplam 941 antibiyotik testinden sadece birinde limit aşımı saptandığı belirtilmiştir Damızlık Üretimindeki Sorunlar : Tavukçuluk sektörünün en az önem verilen bölümlerinden birisi olarak dikkat çekmektedir. Bunun nedeni ise damızlık ırk araştırmaları ve üretiminin maliyetinin yüksek olmasıdır. Eleman ve uzman yetersizliği de önemli bir etkendir İhracat ve İthalattaki Sorunlar : Türk ihracatçısının en önemli sorunları, maliyetlerin yüksek olması ve ihracat iadesinin çok düşük olmasıdır. Bu durum önde gelen kanatlı eti ihracatı yapan ülkelerle fiyat konusunda rekabet etmemizi imkansız hale getirmektedir. Bütün piliç eti maliyeti ülkemizde $/ton iken, ABD,Brezilya ve AB ülkeleri 900 $/ton fiyatla Rusya,Türk Cumhuriyetleri ve Ortadoğu ülkelerine ihracat yapmaktadır. Ayrıca Türk ihracatçısı ihracat iadesi olarak 26 $/ton alırken, ABD de 600 $/ton, AB ülkelerinde 310 $/ton ihracat iadesi uygulanmaktadır. Aradaki bu büyük farkı kaldırmak ve belirtilen ülkelerle rekabet edebilmemiz için mevcut ihracat iadesine ek olarak; piliç etine 300 $/ton,25 $/1000 adet, kuluçkalık ve damızlık yumurtaya 20 $/1000 adet ve sofralık yumurtaya10 $/1000 adet ihracat iadesi verilmesi çözüm önerilerinin başında gelmektedir. Böyle bir ihracat desteği sağlanması halinde 2004 yılında ayak hariç ton olan piliç eti ihracatımız tona çıkacağı beklenmektedir. İthalatçının önemli bir sorunu da yem hammadde fiyatlarının dış pazara göre yüksek olmasıdır. Böylece maliyetlerin, buna bağlı olarak ta diğer ülkelere göre ürün fiyatları daha yüksek olmakta, bu ise diğer ülkelerle rekabet etmemizi zorlaştırmaktadır. Bugüne kadar ülkemizde tavukçuluk sektöründe kuş gribi veya benzeri hastalıklara rastlanmamıştır. Fakat bunun devamı için gümrüklerdeki denetimlerin artırılması ve enfekte ülkelerden kesinlikle ithalat yapılmaması gerekmektedir Kayıtsız (Merdiven altı) Üretim Sorunu : Halk arasında merdiven altı olarak tabir edilen kayıtsız, açıkta satılan ve menşei belli olmayan kalitesiz ve sağlıksız ürünler nedeniyle hem iç piyasada hem de dış ticarette sektör için büyük bir tehdit olarak görülmektedir. Bu üretim yerlerinin daha sıkı denetlenmesi ve halkın üretim tarihi, izin ve sicil numarası olmayan ürünleri almaması yönünde bilinçlendirilmesi gerekmektedir. 18

19 6. SEKTÖRDE FAALİYET GÖSTEREN BAŞICA ÜRETİCİ VE / VEYA İHRACATÇI FİRMALAR Türkiye de kanatlı sektörü genelde yetiştirme kümeslerinin yoğun olduğu bölgeler ile önemli ve büyük pazarlara yakın yerlerde yoğunlaşmıştır. Etlik piliç yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı başlıca bölgeler: Bolu-Sakarya-İstanbul Bölgesi Bandırma-Eskişehir Bölgesi İzmir Bölgesi Çukurova Bölgesi Ankara Bölgesi 6.1. Sektörde faaliyet gösteren başlıca firmalar: Banvit Bandırma Vitaminli Yem San. A.Ş. Tel: Faks: Web sitesi: E-posta: pilic@banvit.com.tr Beypi Beypazarı Tarımsal Üretim Paz. San. Tic. A.Ş. Tel: Faks: Web Sitesi: Er Piliç Entegre Tavukçuluk Üretim Paz. ve Tic. Ltd. Şti Tel: Faks: Web Sitesi: E-posta: erpilic@erpilic.com.tr Keskinoğlu Tavukçuluk ve Damızlık İşlt. San. ve Tic. A.Ş. Tel: / 95 Faks: Web Sitesi: E-Posta: a.goze@keskinoğlu.com.tr Köy Tür Entegre Tavukçuluk San. ve Tic. A.Ş. Tel: ( 3 hat ) Faks: Web Sitesi: E-Posta: info@koytur.com 19

20 Mudurnu Tavukçuluk A.Ş. Web Sitesi: E-Posta: Pak Tavuk Gıda San. ve Tic. A.Ş. Tel: Faks: Web Sitesi: E-Posta: Pınar Entegre Et ve Un San. A.Ş. Tel: Faks: Web Sitesi: E-Posta: Şeker Piliç ve Yem Sanayi Ticaret A.Ş. Tel: , Faks: Web Sitesi: E-Posta: Şen Piliç Gıda San. A.Ş. Tel: Faks: Web Sitesi: E-Posta: - Yaşar Dış Tic. A.Ş. Tel: Faks: Web Sitesi: E-Posta: info@yasardis.com.tr Abalıoğlu Yem San. ve Teks. San. A.Ş. Tel: Faks: Web Sitesi: E-posta: info@abaliogli.com 20