Merkez ve Doğu Avrupa Ülkelerinde Bütçe Dengesi ve Cari Ġşlemler Dengesi Ġlişkisi: Ekonometrik Bir Ġnceleme

Transkript

1 Merkez ve Doğu Avrupa Ülkelerinde Bütçe Dengesi ve Cari Ġşlemler Dengesi Ġlişkisi: Pelin VAROL ĠYĠDOĞAN Özet Çalışmanın amacı Merkez ve Doğu Avrupa ülkeleri için bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişkinin ampirik olarak araştırılmasıdır. Bu kapsamda analiz yöntemi olarak Zivot-Andrews (1992) birim kök testi, Pesaran vd. (2001) sınır testi ve Toda ve Yamamato (1995) nedensellik analizi kullanılmıştır. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre; i) Bulgaristan için çift yönlü nedensellik söz konusudur. ii) Letonya için cari işlemler dengesinden bütçe dengesine doğru nedensel bir ilişki geçerlidir. iii) Hırvatistan, Macaristan, Litvanya ve Slovenya için nedensellik bütçe dengesinden cari işlemler dengesine doğru olmaktadır. iv) Örneklemdeki diğer ülkeler için iki değişken arasında nedensel bir ilişki bulunmamaktadır. Anahtar Kelimeler: Merkez ve Doğu Avrupa, Bütçe Dengesi, Cari İşlemler Dengesi, Eşbütünleşme, Nedensellik The Budget Balance and Current Account Balance Relationship in Central and Eastern European Economies: An Econometric Investigation Abstract The aim of this study is to examine the relationship between the budget and the current account balance for Central and Eastern European countries emprically by means of the Zivot-Andrews (1992) unit root test, Pesaran et al. (2001) bounds testing procedure and Toda and Yamamato (1995) causality analysis. The findings of this study are; i) the evidence of the bilateral causality is found for Bulgaria, ii) a causal relationship from current account balance to the budget balance exists for Latvia, iii) the causality runs from the budget balance to the current account Öğr.Gör.Dr., Hacettepe Üniversitesi, Maliye Bölümü, pelinv@hacettepe.edu.tr 82 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013

2 P. VAROL ĠYĠDOĞAN balance in Croatia, Hungary, Lithuania and Slovenia, iv) no causal relationship is found for the other sample countries. Key Words: Central and Eastern Europe, Budget Balance, Current Account Balance, Cointegration, Causality JEL Classification Codes: C22, F41, H62 Giriş Bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi makroekonomik istikrarın önemli göstergeleri arasında yer almaktadır. Bu çerçevede maliye politikası neticesinde ortaya çıkan bütçe dengesizliklerinin, özellikle Keynesyen teori çerçevesinde ekonomik yapı üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Tasarruf-yatırım dengesinin bozuk olduğu ekonomilerde, bütçe açıklarının iç borçlanma ile finansmanının faiz oranları üzerinde ortaya çıkardığı yukarı yönlü baskı dışlama etkisi doğurmakta, bunun sonucunda kamu yatırımları özel yatırımların yerini almaktadır. Bunun yanısıra dışa açık bir ekonomide genişletici maliye politikası sonucunda ortaya çıkan bütçe açıkları reel gelir, faiz ve döviz kuru mekanizmaları aracılığıyla cari işlemler açığı da doğurabilmektedir. Diğer taraftan mali denge gibi dış dengenin de önemli ekonomik etkileri bulunmaktadır. Cari işlemler dengesizliklerinin reel döviz kuru ve faiz oranını arttırdığı ve reel sektör üzerinde olumsuz etkiler yarattığı göz önünde bulundurulduğunda, açıkların dış borçlanmayla finansmanının sürdürülemez boyuta ulaştığı ekonomilerde kriz sürecine girilmesi kaçınılmaz olmaktadır. Bu kapsamda ekonomik yapı üzerinde önemli etkilere sahip olan ilgili iki değişken arasındaki ilişkinin ortaya konulması, iç ve dış dengesizlikler çerçevesinde makro ekonomi politikalarının şekillendirilmesi açısından gereklidir. Bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişkinin analizi ABD ekonomisi gibi gelişmiş ekonomilerin yanısıra piyasa ekonomisine geçiş sürecini yakın zamanda tecrübe eden ekonomiler için de önem taşımaktadır. Söz konusu bu ekonomiler içerisinde yer alan Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerinde planlı bir ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş süreci ile birlikte bütçe açıkları artmıştır. Mali dengedeki bu bozulma, bir taraftan piyasa ekonomisi için gerekli sosyal, kurumsal ve ekonomik alt yapının oluşturulması için artan kamu harcamaları ve vergi düzenlemelerine; diğer taraftan da özellikle geçiş sürecinin ilk dönemlerinde reel GSYİH deki azalış sonucu ortaya çıkan vergi gelirlerindeki düşüşe bağlanabilir (Aristovnik, 2005; Aristovnik, 2006). Mali dengedeki bozulmanın yanısıra geçiş süreci ile birlikte dış ticaretin ve sermaye hareketlerinin serbestleşmesi cari işlemler açıklarını arttırmıştır. Bunun yanısıra AB ye üyelik süreci ile birlikte dış şoklara karşı daha duyarlı hale gelen söz konusu ekonomilerde 2008 küresel krizi iç ve dış denge üzerinde ciddi etkiler ortaya çıkarmıştır. Bu çerçevede çalışmada, bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişkinin piyasa ekonomisine geçiş ve serbestleşme süreci ile birlikte yüksek bütçe ve cari işlemler açıkları kaydeden 8 Merkez ve Doğu Avrupa ülkesi (Bulgaristan, Hırvatistan, Macaristan, Letonya, Litvanya, Polonya, Romanya ve Slovenya) için ampirik olarak incelenmesi amaçlanmaktadır. İlgili ilişkinin analizi için ilk olarak zaman serilerinin durağanlık özellikleri Zivot ve Andrews (1992) tarafından geliştirilen ve yapısal kırılmaların dikkate alındığı birim kök testiyle incelenecektir. Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran

3 Sonrasında ise değişkenlerin I(0), I(1) veya karşılıklı eşbütünleşik olmalarına bağlı olmaksızın eşbütünleşme analizinin gerçekleştirilmesine olanak veren Pesaran vd. (2001) sınır testi aracılığıyla uzun dönem ilişki araştırılacaktır. Son aşamada ise Toda ve Yamamato (1995) tarafından geliştirilen nedensellik analiziyle, ilgili iki değişken arasındaki ilişki ortaya konulacaktır. Bu doğrultuda, çalışmanın birinci bölümünde bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişkinin teorik temellerinin yanısıra Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerini de kapsayan ilgili ampirik literatüre yer verilecektir. İkinci bölümde veri, yöntem ve ekonometrik bulgular üzerinde durulacaktır. 1. Teori ve Literatür Bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişki gerek teorik gerekse ampirik boyutlarıyla literatürde önemli bir yere sahiptir. İlgili ilişkinin yönü ve niteliğine yönelik geliştirilen iki önemli teorik açıklama bulunmaktadır. Bunlardan ilki olan ikiz açıklar hipotezi, bütçe dengesindeki değişimlerin, cari işlemler dengesi üzerinde aynı yön ve büyüklükte etkilere sahip olduğunu ileri sürmektedir. Keynesyen teoriye dayanan bu ilişki, gelir-harcama modeli ve Mundell Fleming modelleri çerçevesinde açıklanmaktadır. Gelir-harcama modeline göre bütçe açığındaki bir artış çarpan mekanizması aracılığıyla reel geliri arttırmakta, gelirdeki artış ise marjinal ithalat eğilimine bağlı olarak dış ticaret dengesini bozmaktadır. Mundell Fleming modeli ise esnek döviz kuru rejiminin uygulandığı dışa açık küçük bir ekonomide bütçe açıklarındaki artış sürecinin, faiz ve döviz kuru aktarım mekanizmaları aracılığıyla net ihracatta bir düşüşe dolayısıyla cari işlemler açığına yol açacağını ileri sürmektedir. Keynesyen model çerçevesinde getirilen açıklamaların yanısıra; ikiz açıklar ilişkisi Denklem (1) deki gibi tasarruf-yatırım dengesine bağlı olarak da açıklanmaktadır: p p g g ( S I ) S I CA (1) p p ( S I ) özel kesim tasarruf ve yatırımları arasındaki farkı ifade eden özel g g kesim dengesini, S I kamu kesimi tasarruf ve yatırımları arasındaki farkı, diğer bir ifadeyle bütçe dengesini göstermektedir. Eşitliğin sağında yer alan cari işlemler dengesinin tanım olarak özel kesim ve kamu kesimi tasarruf-yatırım dengesinin toplamına eşit olan ulusal tasarruf ve ulusal yatırım farkına dayandığı düşünüldüğünde, özel kesim dengesi değişmez iken bütçe dengesindeki bir bozulmanın cari açık doğurması kaçınılmaz olmaktadır. Diğer taraftan bütçe dengesi ve cari işlemler dengesinin, ikiz açıklar hipotezinin aksine, ilişkili olmadığını ileri süren Ricardocu denklik hipotezi ise bütçe açığı sonucunda gelecekteki vergi yüklerini artıracağının bilincinde olan bireylerin özel tasarruflarını artırmalarına, dolayısıyla da cari işlemler dengesi üzerinde reel bir etkinin ortaya çıkmamasına dayanmaktadır. Söz konusu iki teorik açıklamanın yanısıra mali denge ve dış denge arasındaki ilişki çift yönlü veya Summers (1988) in ileri sürdüğü gibi cari işlemler dengesinden bütçe dengesine doğru olabilmektedir. Bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiyi inceleyen ampirik literatür çoğunlukla ABD için konuyu analiz eden çalışmalara dayanmaktadır (Darrat, 1988; Abell, 1990; Enders ve Lee, 1990; Latif-Zaman ve DaCosta, 1990; Bachman, 1992; Rahman ve Mishra, 1992; Rosensweig ve Tallman, 1993; Mohammadi ve Skaggs, 1996; Dibooğlu, 1997) lı yılların sonlarından itibaren 84 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013

4 P. VAROL ĠYĠDOĞAN ise mali denge ve dış denge arasındaki ilişki farklı ülkeler için de incelenmekte, örneklemin yanısıra yöntem farklılıkları da ampirik sonuçların değişkenlik göstermesine neden olmaktadır (Anoruo ve Ramchander, 1998; Islam, 1998; Normandin, 1999; Vamvoukas, 1999; Kulkarni ve Erickson, 2001; Hatemi-J ve Shukur, 2002; Leachman ve Francis, 2002; Kouassi vd., 2004; Kim ve Kim, 2006; Bagnai, 2006; Onafowora ve Owoye, 2006; Papadogonas ve Stournaras, 2006; Mukhtar vd., 2007). Son 5 yıl içerisindeki güncel çalışmalar ele alındığında; Beetsma vd. (2008) 14 AB ülkesine uyguladıkları panel veri analizi ile bütçe dengesinin cari işlemler dengesi üzerinde etkili olduğu sonucuna ulaşmaktadır. Diğer taraftan VAR yöntemi kullanan çalışmalardan Kim ve Roubini (2008), bütçe açıklarının cari dengeyi düzeltici etkisini ifade eden ikiz ıraksamanın varlığını ortaya koyarken Grier ve Ye (2009) kısa ve uzun dönemde ilişkinin farklılaştığını, Stournas (2013) ise ikiz açıklar ilişkisinin geçirliliğini göstermektedir. Diğer taraftan Siddiqui (2009) tarafından elde edilen VAR analizi sonuçları cari işlemler dengesinin bütçe dengesinin belirleyicisi olduğunu ileri sürmektedir. Aynı yöndeki sonuçlara nedensellik ve eşbütünleşme yöntemi uygulayarak ulaşan çalışmalar arasında Marinheiro (2008) ve Katırcıoğlu vd. (2009) bulunmaktadır. Benzer bir metodoloji kullanan Baharumshah ve Lau (2009) ile Daly ve Siddiki (2009) ise örneklemlerinde yer alan ülkelerin önemli bir kısmı için ikiz açıklar ilişkisinin geçerli olduğu sonucuna ulaşırken Magazzino (2012), İtalya için çift yönlü nedenselliğin varlığını ortaya koymaktadır. Bu kapsamda ampirik literatüre ilişkin detaylara Tablo 1 de yer verilmektedir. Tablo 1: Ampirik Çalışmalar Literatürü Çalışma Örneklem Metodoloji Sonuç Darrat (1988) ABD (1960Q1-1984Q4) Granger nedensellik BB CA analizi Abell (1990) ABD (1979Q2-1985Q2) VAR Enders ve Lee ABD (1947Q3-1987Q1) VAR BB CA (1990) Latif-Zaman ve ABD (1971Q1-1983Q3) Granger nedensellik DaCosta (1990) analizi Bachman (1992) ABD (1974Q1-1988Q4) VAR Rahman ve ABD ( ) Engle ve Granger BB CA Mishra (1992) eşbütünleşme analizi Rosensweig ve Tallman (1993) ABD (1961Q1-1989Q4) VAR Mohammadi ve ABD (1973Q1-1991Q4) VAR BB CA Skaggs (1996) Dibooğlu (1997) ABD (1960Q1-1994Q4) VAR Anoruo ve Ramchander (1998) VAR Hindistan ( ) Endonezya ( ) Kore ( ) Malezya ( ) Filipinler ( ) -Malezya (BB CA) -Örneklemdeki diğer ülkeler (BB CA) Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran

5 Islam (1998) Normandin (1999) Vamvoukas (1999) Kulkarni ve Erickson (2001) Hatemi-J ve Shukur (2002) Leachman ve Francis (2002) Kouassi vd. (2004) Brezilya (1973Q1-1991Q4) ABD, Kanada (1950Q2-1992Q3) Yunanistan ( ) Meksika ( ) Hindistan ( ) Pakistan ( ) ABD (1975Q1-1998Q2) ABD (1948Q1-1973Q4 ve 1974Q1-1992Q2) -Gelişmiş ülkeler: Avustralya, Avusturya, Kanada, Fransa, İtalya, Hollanda, Yeni Zelanda, İsveç, İngiltere, ABD -Gelişmekte olan ülkeler: Kolombiya, Dominik Cumhuriyeti, Hindistan, İsrail, Kore, Malezya, Singapur, Güney ABD, Tayland, Venezuela ( ) Kore ( ) Kim ve Kim (2006) Bagnai (2006) 22 OECD ülkesi ( ) Onafoworave Nijerya ( ) Owoye (2006) Papadogonas ve Stournaras (2006) Mukhtar vd. (2007) Beetsma vd. (2008) AB-15 ülkeleri ( ) Pakistan (1975Q1-2005Q4) 14 AB ülkesi ( ) Granger nedensellik analizi VAR Johansen eşbütünleşme yöntemi ve Granger nedensellik analizi Granger nedensellik analizi Granger nedensellik analizi Eşbütünleşme ve çoklu eşbütünleşme analizi Johansen eşbütünleşme yöntemi ve Granger nedensellik analizi Modifiye edilmiş Wald testi Eşbütünleşik artık değer ADF testi Johansen eşbütünleşme yöntemi ve Granger nedensellik analizi Johansen eşbütünleşme yöntemi Engle ve Granger eşbütünleşme yöntemi ve Granger nedensellik analizi Panel VAR BB CA -Hindistan () -Meksika (BB CA) -Pakistan (BB CA) -1.alt dönem() -2.alt dönem (BB CA ) 1974Q1-1992Q2 Esnek döviz kurunun uygulandığı ilk alt dönem () ilişkisi gelişmiş ülkelerde, gelişmekte olan ülkelere kıyasla daha geçerlidir. BB CA BB CA -AB-15 (BB CA) -Yunanistan ( ) BB CA 86 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013

6 Kim ve Roubini (2008) Marinheiro (2008) Grier ve Ye (2009) Katırcıoğlu vd. (2009) Baharumshah ve Lau (2009) Daly ve Siddiki (2009) P. VAROL ĠYĠDOĞAN ABD (1973Q1-2004Q1) VAR (ikiz ıraksama) Mısır ( ) Johansen BB CA eşbütünleşme yöntemi ve Granger nedensellik analizi ABD (1948Q1-2005Q1) Global optimizasyon -Uzun dönemde yöntemi ve VAR- (BB CA) GARCH modeli -Kısa dönemde () 24 küçük ada ülkesi Granger nedensellik BB CA ( ) analizi Singapur, Kore, Gregory ve Hansen -Endonezya, Kore, Malezya, Tayland, eşbütünleşme Filipinler, Tayland Endonezya, Filipinler, yöntemi ve Granger () Japona (1980Q1- nedensellik analizi - Malezya 2006Q4) (BB CA) Avusturya, Avustralya, Belçika, Kanada, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Japonya, Lüksemburg, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Portekiz, İspanya, İsveç, İsviçre, İngiltere, ABD Gregory ve Hansen eşbütünleşme yöntemi 13 örneklem ülkesi () Siddiqui (2009) Pakistan ( ) VAR BB CA Magazzino (2012) İtalya ( ) Johansen eşbütünleşme yöntemi ve Granger nedensellik analizi BB CA Stournaras (2013) Yunanistan ( ) VAR Kaynak: Varol İyidoğan (2011) çalışmasından faydalanılarak hazırlanmıştır. Not: bütçe dengesinin cari işlemler dengesi üzerindeki etkisini göstermektedir. BB CA cari işlemler dengesinden bütçe dengesine doğru ters yönlü ilişkinin varlığını işaret etmektedir. BB CA çift yönlü nedenselliği, BB CA ise ilgili iki değişken arasında ilişkinin yokluğunu ifade etmektedir. Bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişkinin incelendiği Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerine ilişkin ampirik literatüre Tablo 2 de yer verilmektedir. Herrman ve Jochem (2005) ve Aristovnik (2006) panel veri analizi kullandıkları çalışmalarında ilişkinin bütçe dengesinden cari işlemler dengesine doğru olduğu sonucuna ulaşmaktadır. Diğer taraftan Ganchev (2010) ve Ganchev vd. (2012) çalışmalarının VAR analizi sonuçları ise ilgili ilişkinin ters yönde yani cari işlemler dengesinden bütçe dengesine doğru olduğunu ortaya koymaktadır. Fidrmuch (2003), Afonso ve Rault (2009), Ketenci ve Uz (2010) a göre ise sonuçlar örneklemdeki ülkeler açısından farklılık göstermektedir. Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran

7 Tablo 2: Ampirik Çalışmalar Literatürü: Merkez ve Doğu Avrupa Ülkeleri Çalışma Örneklem Metodoloji Sonuç Fidrmuch (2003) Macaristan, Polonya, Slovakya ( ) Johansen eşbütünleşme analizi Macaristan ve Polonya () Herrman ve Jochem (2005) Aristovnik (2006) Afonso ve Rault (2009) Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Litvanya, Letonya, Polonya, Slovakya, Slovenya (1994Q1-2004Q4) Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Litvanya, Letonya, Polonya, Slovakya, Slovenya ( ) Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Litvanya, Letonya, Polonya, Slovakya, Slovenya ( ) Panel veri analizi Panel verilere uygulanan modern ekonometrik yöntemler SUR analizi ve panel Granger nedensellik testi Ganchev (2010) Bulgaristan ( ) VAR, Granger nedensellik testi Ketenci ve Uz (2010) Ganchev vd. (2012) Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Litvanya, Letonya, Polonya, Slovakya, Slovenya (1995Q1-2008Q3) Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Litvanya, Letonya, Polonya, Romanya, Slovakya ve Slovenya ( ) Sınır testi Panel veri analizi ve VAR analizi Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Litvanya, Polonya, Slovakya () -Granger nedensellik: () -VAR analizi (BB CA) Çek Cumhuriyeti, Litvanya, Letonya, Slovenya, Slovakya () Panel veri analizi: Bulgaristan ve Estonya dışındaki örneklem ülkelerinde ilişkinin yönü pozitiftir. VAR analizi: (BB CA) Kaynak: Tablo yazar tarafından oluşturulmuştur. Not: bütçe dengesinin cari işlemler dengesi üzerindeki etkisini göstermektedir. BB CA cari işlemler dengesinden bütçe dengesine doğru ters yönlü ilişkinin varlığını işaret etmektedir. BB CA çift yönlü nedenselliği, BB CA ise ilgili iki değişken arasında ilişkinin yokluğunu ifade etmektedir. 2. Model ve Ampirik Sonuçlar Bu çalışmada bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişki Bulgaristan, Hırvatistan, Macaristan, Letonya, Litvanya, Polonya, Romanya ve Slovenya için 88 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013

8 P. VAROL ĠYĠDOĞAN bütçe dengesi/gsyih (BB) ve cari işlemler dengesi/gsyih (CA) değişkenleri kullanılarak analiz edilmektedir. Tablo 3 te ampirik analizde kullanılan serilerin elde edildiği kaynak ve kapsadıkları döneme ilişkin bilgilere yer verilmektedir. Tablo 3: Veriye Ġlişkin Özet Tablo Ülkeler Dönem Veri kaynağı Mevsimsel olarak düzeltilen seriler Bulgaristan 1998:1-2009:4 -Bütçe dengesi (IFS) -Cari işlemler dengesi (Bulgarian National Bank Stats) -GSYİH (IFS) Hırvatistan 1997:1-2009:3 -Bütçe dengesi (IFS) -Cari işlemler dengesi (IFS) -GSYİH (IFS) Macaristan 1995:1-2009:4 -Bütçe dengesi (IFS) -Cari işlemler dengesi (Magyar Nemzeti Bank) -GSYİH (Eurostat) Letonya 1999:1-2009:4 -Bütçe dengesi (Lithuania Statistical Office) -Cari işlemler dengesi (Bank of Lithuania) -GSYİH (IFS) Litvanya 1996:1-2009:4 -Bütçe dengesi (IFS) -Cari işlemler dengesi (Bank of Latvia) -GSYİH (IFS) Polonya 1995:1-2009:4 -Bütçe dengesi (The Vienna Institute for International Economic Studies) -Cari işlemler dengesi/gsyih (OECD Economic Outlook) -GSYİH (OECD-Main economic indicators) Romanya 1998:1-2009:4 -Bütçe dengesi (The Vienna Institute for International Economic Studies) -Cari işlemler dengesi (Eurostat) -GSYİH (IFS) Slovenya 2000:1-2009:4 -Bütçe dengesi (Eurostat) -Cari işlemler dengesi (Bank of Slovenia) -GSYİH (The Vienna Institute for BB CA CA BB CA BB BB CA BB BB CA -Her iki seri de mevsimsellik taşımamaktadır. International Economic Studies) Kaynak: Tablo yazar tarafından oluşturulmuştur. Not: BB ve CA sırasıyla ampirik analizde kullanılan bütçe dengesi/gsyih ve cari işlemler dengesi/gsyih serilerini göstermektedir. Tabloda 4. sütunda yer verilen seriler mevsimsel etki içermekte olup, Census X12 yöntemiyle düzeltilmiştir. Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran

9 Zaman serisi analizlerinde değişkenlerdeki olası yapısal kırılmaların göz ardı edildiği birim kök testleri serilerin durağanlığına ilişkin hatalı sonuçlara yol açabilmektedir. Bu gerekçeyle Zivot ve Andrews (1992) tarafından geliştirilen tek kırılmalı test yönteminde yapısal kırılmalar içsel olarak belirlenmektedir. Zivot ve Andrews birim kök analizinde aşağıda yer alan üç model aracılığıyla durağanlık testi yapılmaktadır: Model A: Model B: Model C: y y DU ( ) d y (2) t t 1 t 1 t j t j t j 1 y y t DT ( ) d y (3) t t 1 1 t j t j t j 1 y y t DU ( ) DT ( ) d y (4) t t 1 1 t 1 t j t j t j 1 Sabitteki kırılmanın t k k DU ve trenddeki kırılmanın DT k t gölge değişkenleriyle temsil edildiği modellerde, TB kırılma zamanı ve t=1,,t tahmin dönemi olmak üzere TB / T dir. (2) de TB<t olması durumunda DU 1, diğer durumlarda ise DUt 0 dır. Model B ye yer verilen (3) te de TB<t ise DT t TB, diğer durumlarda 0 değerini almaktadır. t Piyasa ekonomisine geçiş süreci ve 2008 küresel krizinin örneklem ülkelerinin mali ve dış dengeleri üzerindeki etkileri, durağanlık analizinde gerçekçi sonuçlara ulaşabilmek için olası yapısal kırılmaları göz önünde bulunduran Zivot Andrews test yönteminin kullanılmasını gerektirmektedir. Bu çerçevede Tablo 4 te yer alan Zivot ve Andrews birim kök analizi sonuçları bütçe dengesinin Bulgaristan, Hırvatistan, Macaristan ve Litvanya da %1, Polonya da ise %5 anlamlılık düzeyinde durağan olduğunu göstermektedir. Letonya da Model A ya, Romanya ve Slovenya da ise her üç modele göre birim kök boş hipotezi serinin ancak birinci farkı alındığında reddedilebilmektedir. Cari işlemler dengesi ele alındığında, serinin birinci derece bütünleşik olduğu Letonya, Polonya ve Romanya haricindeki tüm ülkeler için düzey değerinde birim kökün var olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Model A nın ortaya koyduğu sonuçlar tek başına incelendiğinde, birim kökün varlığının Slovenya için de geçerli olduğu görülmektedir. Durağanlık analizinin yanısıra serilerdeki yapısal değişimin zamanı değerlendirildiğinde, analiz öncesinde de öngörüldüğü gibi sonuçlar genellikle kırılmanın 2008 küresel krizi dönemi ve öncesine denk geldiğini ortaya koymaktadır. Bununla birlikte piyasa ekonomisine geçişe ilişkin uygulanan ekonomi politikalarının etkilerinin, 1990 ların sonu ve 2000 li yılların başında ilgili ülkelerde bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi değişkenlerinde yapısal kırılmaya neden olduğu görülmektedir. t 90 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013

10 Tablo 4: Zivot Andrews Birim Kök Testi P. VAROL ĠYĠDOĞAN Düzey değeri Birinci fark Değişken: BB Model A Model B Model C Model A Model B Model C Bulgaristan -9,312* -9,132* -9,617* TB: 2004Q2 TB: 2007Q4 TB: 2004Q2 Hırvatistan -6,697* -6,52* -6,826* TB: 1999Q1 TB: 2000Q4 TB: 2001Q3 Macaristan -6,382* -5,920* -6,568* TB: 2002Q3 TB: 2007Q3 TB: 2006Q2 Letonya -3,854-5,868* -5,808* -11,458* - - TB: 2007Q4 TB: 2007Q4 TB: 2007Q3 Litvanya -8,473* -9,367* -9,639* TB: 2007Q4 TB: 2007Q4 TB: 2007Q2 Polonya -4,873** -4,689** -5,296** TB: 2005Q1 TB: 2003Q1 TB: 2001Q3 Romanya -1,395-2,562-2,545-8,418* -8,772* -9,158* TB: 2003Q1 TB: 2006Q3 TB: 2006Q1 Slovenya -0,795-3,107-4,537-6,407* -7,472* -7,463* TB: 2003Q1 TB: 2008Q2 TB: 2008Q2 Değişken: CA Bulgaristan -5,969* -5,842* -7,285* TB: 2005Q4 TB: 2008Q1 TB: 2006Q4 Hırvatistan -5,764* -6,60* -6,95* TB: 2000Q1 TB: 2000Q4 TB: 2002Q1 Macaristan -6,231* -6,571* -6,537* TB: 1998Q1 TB: 2007Q3 TB: 2007Q3 Letonya -1,033-2,994-4,167-8,054* -8,536* -8,992* TB: 2005Q1 TB: 2008Q1 TB: 2008Q1 Litvanya -4,550-4,455** -5,259** TB: 2007Q4 TB: 2007Q4 TB: 2006Q3 Polonya -3,204-2,778-3,451-7,287* -7,029* -7,30* TB: 2001Q1 TB: 1997Q2 TB:2000Q1 Romanya -2,921-3,764-4,177-6,941* -7,643* -7,697* TB: 2004Q1 TB: 2008Q1 TB: 2007Q1 Slovenya -4,422-4,580** -5,306** -8,378* - TB: 2006Q3 TB: 2008Q2 TB: 2007Q3 Kaynak: Tablo yazar tarafından oluşturulmuştur. Not: t-istatistiklerinin yanında yer alan *, ** ve *** işaretleri Zivot ve Andrews (1992) da ortaya konulan kritik değerlere göre %1, %5 ve %10 düzeylerinde anlamlılığı göstermektedir. TB, serilerdeki yapısal kırılma zamanını işaret etmektedir. Zivot ve Andrews birim kök testinin sonuçları, durağan olmayan Letonya, Polonya, Romanya ve Slovenya serileri için uzun dönem ilişkinin test edilmesini gerektirmektedir. Bu kapsamda serilerin durağanlık özellikleri incelendiğinde Polonya nın yanısıra Model B ve Model C ye göre Letonya ve Slovenya için bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi serilerinin farklı bütünleşme derecelerine sahip olduğu görülmektedir. Bununla birlikte Letonya ve Slovenya için Model A nın durağanlığa ilişkin ortaya koyduğu sonuçlar diğer iki modelden farklılık göstermektedir. Değişkenlerin durağanlık özelliklerinin kesin olarak saptanamadığı veya aynı dereceden bütünleşik olmadıkları bu durumda Engle ve Granger (1987), Johansen (1991 ve 1995) gibi geleneksel eşbütünleşme testleri yerine serilerin bütünleşme derecelerinin dikkate alınmadığı sınır testinin uygulanmasını gerektirmektedir. Pesaran vd. (2001) tarafından geliştirilen yöntem kısıtlanmamış hata düzeltme modeline dayanmaktadır. Modelin çalışmaya uyarlanmış şekline aşağıda yer verilmektedir: Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran

11 p p (5) CA CA BB CA BB e t 0 t 1i t i 2i t i 3 t 1 4 t 1 t i 1 i 0 Bu eşitlikte Δ sembolü birinci fark işlemcisini, t trendi, p ise Akaike Bilgi Kriteri (AIC), Schwarz Kriteri (SC) ve Breusch-Godfrey otokorelasyon testi sonuçlarına göre seçilen optimal gecikme uzunluğunu temsil etmektedir. Eşbütünleşme ilişkisi F- ve t- istatistiği kullanılarak analiz edilmektedir. Kısıtlı olmayan sabit ve kısıtlı trend durumu ele alındığında F-istatistiği eşbütünleşme ilişkisinin olmadığını ileri süren H 0 : β = α 3 = α 4 = 0 boş hipotezinin test edilmesine dayanmaktadır. Banerjee vd. (1998) tarafından ileri sürülen t-istatistiğine göre ise H 0 : α 3 = 0 boş hipotezi test edilmektedir. Buna göre elde edilen F- ve t- istatistiklerinin Pesaran vd. (2001) tarafından belirlenen üst kritik değerleri aşması durumunda eşbütünleşme ilişkinin varlığı sonucuna varılır. İlgili test istatistiklerinin alt kritik değerlerden küçük olması durumunda ise uzun dönem ilişkinin bulunmadığını ifade eden boş hipotez kabul edilmekte, test istatistiğinin alt ve üst kritik değerler arasında kalması durumunda ise eşbütünleşme ilişkisinin varlığına dair kesin bir karar verilememektedir. Tablo 5: Eşbütünleşme Analizi için Optimal Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi AIC SC 2 SC (1) p Letonya Polonya Romanya Slovenya Kaynak: Tablo yazar tarafından oluşturulmuştur. Bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki uzun dönem ilişkiyi analiz eden sınır testinin ilk aşamasında Denklem (5) te yer verilen deterministik trendli model için optimal gecikme uzunluğu (p) belirlenmektedir. Söz konusu seçim yapılırken 8 gecikme uzunluğu içerisinde AIC ve SC değerlerinin minimum olduğu ve LM otokorelasyon test istatistikleri çerçevesinde birinci derece otokorelasyon problemi taşımayan gecikme uzunluğu tercih edilmektedir. Bu çerçevede Tablo 5 te, seçilen gecikme uzunlukları ve bu gecikme uzunluklarında oluşturulan modellerin AIC ve SC değerleriyle otokorelasyon test istatistikleri sonuçlarına yer verilmektedir. Tablo 6: Eşbütünleşme Analizi Sonuçları F-ist t-ist Letonya 4,43 c -1,70 c Polonya 2,78 c -2,61 c Romanya 5,15 b -3,67 c Slovenya 5,23 b -1,35 c Kaynak: Tablo yazar tarafından oluşturulmuştur. Not: Denklem (5) te yer alan trendli model için H 0 : β = α 3 = α 4 = 0 boş hipotezinin test edilmesi sonucunda elde edilen F-istatistikleri ile H 0 : α 3 = 0 boş hipotezi sınaması sonucu elde edilen t-istatistikleri Pesaran vd. (2001) çalışmasındaki kritik değerlerle kıyaslanmakta ve sonuçlar a, b ve c harfleriyle gösterilmektedir. a %1 ve b %5 düzeylerinde eşbütünleşme ilişkisinin varlığını göstermektedir. c ise uzun dönem ilişkinin bulunmadığını veya test istatistiğinin kararsızlık bölgesinde yer aldığını ifade etmektedir. 92 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013

12 P. VAROL ĠYĠDOĞAN Optimal gecikme uzunluğu belirlenerek oluşturulan modele uygulanan sınır testi sonuçlarına Tablo 6 da yer verilmektedir. Buna göre gerek F- gerekse t-istatistikleri Polonya ve Letonya da bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasında uzun dönem bir ilişkinin bulunmadığını işaret etmektedir. Romanya ve Slovenya için elde edilen F-testi sonuçları ise %5 anlamlılık düzeyinde ilgili iki değişken arasında eşbütünleşmenin varlığını gösterirken t-testi bu yönde bir ilişkiyi ortaya koymamaktadır. Sınır testi ile ulaşılan bu çelişkili sonuç serilerin eşbütünleşme ilişkisinin geçerliliğini etkilemediği bir analiz aracı olan Toda ve Yamamato (1995) nedensellik testinin kullanılmasını uygun kılmaktadır. (k+dmax) gecikme uzunluğuna sahip Denklem (6) da yer alan düzeltilmiş VAR modelinin tahminine dayanan analizde, öncelikle VAR modelinin gecikme uzunluğu (k) ve maksimum bütünleşme derecesi (dmax) belirlenmektedir. k dmax k dmax k dmax CA CA BB t 1 1i t i 1i t i 1t i 1 i 1 k dmax BB BB CA t 2 2i t i 2i t i 2t i 1 i 1 VAR modelinin oluşturulması için uygun gecikme uzunluğu; AIC (Akaike Information Criterion), SC (Schwarz Criterion) ve HQ (Hannan-Quin) kriterleri çerçevesinde değerlendirilmiştir (Tablo 7). Bu çerçevede VAR modellerinin tahmininde (k) Bulgaristan ve Macaristan için 3, Letonya için 5, diğer ülkeler için ise 1 olarak belirlenmiştir. Tablo 7: Uygun Gecikme Uzunluğunun Seçimi AIC SC HQ k Bulgaristan -7, , , Hırvatistan -10, , , Macaristan -7, , , Letonya -9, , , Litvanya -9, , , Polonya -11, , , Romanya -10, , , Slovenya -10, , , Kaynak: Tablo yazar tarafından oluşturulmuştur. Not: 8 gecikme uzunluğu seçim kriterlerine göre incelenerek uygun olarak belirlenen (k) ya son sütunda yer verilmiştir. Son olarak Tablo 7 aracılığıyla seçilen gecikme uzunluğunun yanısıra durağanlık analizi sonuçlarından da yararlanılarak VAR modeli için (k+dmax) belirlenerek nedensellik analizi gerçekleştirilmiştir. Tablo 8 de de nedensellik testine ilişkin F- istatistiği ve olasılık değerlerine yer verilmiştir. (6) Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran

13 Tablo 8: Nedensellik Testi Sonuçları Ülkeler k d max F-istatistiği p-değeri Bütçe dengesi Cari işlemler dengesi Bulgaristan 3 0 5, ,0034 Hırvatistan 1 0 2, ,0964 Macaristan 3 0 8, ,0001 Letonya 5 1 0, ,4847 Litvanya 1 0 7, ,0077 Polonya 1 1 0, ,8612 Romanya 1 1 0, ,3921 Slovenya 1 1 5, ,0135 Cari işlemler dengesi Bütçe dengesi Bulgaristan 3 0 2, ,0918 Hırvatistan 1 0 1, ,1879 Macaristan 3 0 0, ,5797 Letonya 5 1 4, ,0047 Litvanya 1 0 0, ,4272 Polonya 1 1 0, ,4137 Romanya 1 1 1, ,3075 Slovenya 1 1 1, ,1745 Kaynak: Tablo yazar tarafından oluşturulmuştur. Tablo 9 da özetlenen sonuçlar; Bulgaristan, Macaristan, Litvanya ve Slovenya da bütçe dengesinden cari işlemler dengesine doğru güçlü bir nedensel ilişkinin varlığını göstermektedir. Hırvatistan da ise ikiz açıklar ilişkisi ancak %10 anlamlılık düzeyinde geçerlilik kazanmaktadır. Diğer taraftan Letonya, Polonya ve Romanya da ise mali dengenin cari işlemler dengesi üzerinde anlamlı bir etkisi bulunmamaktadır. Nedensellik ilişkisine dair diğer alternatif değerlendirildiğinde, Letonya da ve %10 anlamlılık düzeyinde Bulgaristan da cari işlemler dengesinin bütçe dengesi üzerinde etkili olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Tablo 9: Nedensellik Ġlişkisi Ülkeler Nedensel ilişki Bulgaristan BB CA Hırvatistan Macaristan Letonya BB CA Litvanya Polonya BB CA Romanya BB CA Slovenya Kaynak: Tablo yazar tarafından oluşturulmuştur. Not: bütçe dengesinin cari işlemler dengesi üzerindeki etkisini göstermektedir. BB CA cari işlemler dengesinden bütçe dengesine doğru ters yönlü ilişkinin varlığını işaret etmektedir. BB CA çift yönlü nedenselliği, BB CA ise ilgili iki değişken arasında ilişkinin yokluğunu ifade etmektedir. Elde edilen ampirik bulgular değerlendirildiğinde Polonya için Ricardocu denkliğin geçerliliği, bütçe açıklarının özel tasarruflarla finanse edilmesine dolayısıyla da mali açıklar ile cari işlemler açığı arasındaki ilişkinin ortadan kalkmasına dayandırılabilir. Diğer bir ifadeyle Zaidi ve Rejniak (2010) tarafından da 94 Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013

14 P. VAROL ĠYĠDOĞAN ortaya konulduğu gibi Polonya nın örneklemdeki diğer ülkelerle kıyaslandığında göreli olarak gelişmiş finansal piyasalara sahip bulunması mali denge ve dış denge arasındaki nedensellik bağını koparmaktadır. Bunun yanısıra Romanya ve Letonya için iç ve dış dengenin ilişkisizliği, cari işlemler açıklarının ortaya çıkmasında bütçe açıklarından ziyade Aristovnik (2005) tarafından ortaya konulan ticaretin yapısı, uzun dönemli büyüme hızı ve dışsal faktörler gibi diğer etkenlerin rol oynamasına bağlanabilir. Diğer taraftan örneklemdeki ülkelerin yarısından fazlasında ikiz açıklar hipotezinin geçerliliğine dair elde edilen bulgular gerek Mundell-Fleming modelinin öngördüğü aktarım mekanizmasının geçerliliği gerekse söz konusu ekonomilerde gelişmemiş finansal piyasaların özel kesim tasarruflarını yatırımlara kanalize etme işlevini yeterince yerine getirememesi ile açıklanabilir. Ters yönlü nedenselliğin söz konusu olduğu Letonya ve Bulgaristan için ise cari işlemler açıklarının reel sektör üzerindeki daraltıcı etkisinin vergi gelirlerini dolayısıyla da bütçe dengesini olumsuz etkilediği ileri sürülebilir. Bununla birlikte Ganchev vd. (2012) Bulgaristan da cari işlemler hedeflemesine yönelik olarak uygulanan sıkı maliye politikasının ters yönlü nedenselliğe yol açabileceğini ortaya koymaktadır. Sonuç Çalışmada Bulgaristan, Hırvatistan, Macaristan, Letonya, Litvanya, Polonya, Romanya ve Slovenya olmak üzere 8 Merkez ve Doğu Avrupa ülkesinde bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişki farklı boyutlarıyla ampirik olarak incelenmiştir. Bu ekonomilerde piyasa ekonomisine geçişin ortaya çıkarabileceği olası ekonomik etkiler göz önünde bulundurularak serilerin durağanlık özellikleri Zivot-Andrews yapısal kırılmalı birim kök testiyle analiz edilmiştir. Romanya için birim kök analizinde kullanılan Model A, Model B ve Model C ye göre bütçe dengesi ve cari işlemler dengesi birinci derece bütünleşik bulunmuştur. Letonya ve Slovenya için ise Model A nın ortaya koyduğu sonuçlar Model B ve Model C ile çelişki gösterdiğinden bunun yanısıra Polonya için iki seri farklı bütünleşme derecesine sahip olduğundan serilerin durağanlık özelliklerinin ön planda tutulmadığı sınır testi kullanılarak birim kök taşıdığı düşünülen seriler için uzun dönem ilişki incelenmiştir. F-testi sonuçları sadece Romanya ve Slovenya da iki seri arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığını ortaya koymaktadır. Ampirik analizin son aşamasında ise Toda ve Yamamato (1995) tarafından geliştirilen ve serilerin eşbütünleşme özelliklerine bakmaksızın nedenselliği araştıran yöntem ile seriler arasındaki nedensel ilişki ortaya konulmuştur. Elde edilen sonuçlar Bulgaristan için çift yönlü nedenselliği, Letonya için cari işlemler dengesinden bütçe dengesine doğru nedenselliği, Hırvatistan, Macaristan, Litvanya ve Slovenya için ikiz açıklar hipotezinin geçerliliğini göstermektedir. Örneklemdeki diğer ülkeler için ise Ricardocu denkliğin geçerli olduğu bulunmaktadır. Piyasa ekonomisine geçiş sürecine paralel olarak yüksek cari işlemler ve bütçe açıkları kaydeden örneklem ülkelerinde iki değişken arasındaki ilişkinin politika yapıcılar tarafından dikkate alınması gerekmektedir. Öyle ki söz konusu bu ilişkinin analizi 2008 küresel krizinin yol açtığı resesyon sürecine karşı uygulanan mali teşvik programı ve diğer tedbirlerin olası ekonomik etkilerinin değerlendirilmesi açısından da önem taşımaktadır. Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran

15 Kaynakça Abell, J.D. (1990), Twin Deficits During the 1980 s: An Empirical Investigation, Journal of Macreconomics, 12(1), Afonso, A. ve Rault, C. (2009), Bootstrap Panel Granger-Causality Between Government Budget and External Deficits for the EU, CESifo Working Paper, Anoruo, E. ve Ramchander, S.(1998), Current Account and Fiscal Deficits: Evidence From Five Developing Economies of Asia, Journal of Asian Economics, 9(3), Aristovnik, A. (2005), Public Sector Stability and Balance of Payments Crises in Selected Transition Economies, Democratic Governance for the XXI Century: Challenges and Responses in CEE Countries, May Aristovnik, A. (2006), The Determinants and Excessiveness of Current Account Deficits in Eastern Europe and the Former Soviet Union, William Davidson Institute Working Paper, 827. Bachman, D.D. (1992), Why Is the Current Account Deficit So Large? Evidence from Vector Autoregressions, Southern Economic Journal, 59(2), Bagnai, A. (2006), Structural Breaks and the Twin Deficit Hypothesis, International Economics and Economic Policy, 3, Baharumshah, A.Z. ve Lau, E. (2009), Structural Breaks and the Twin Deficits Hypothesis: Evidence from East Asian Countries, Economics Bulletin, 29(4), Banerjee, A., Dolado, J.J. ve Mestre, R. (1998), Error-Correction Mechanism Tests for Co-integration in a Single-Equation Framework, Journal of Time Series Analysis, 19(3), Beetsma, R., Giuliodori, M. ve Klaassen, F. (2008), The Effects of Public Spending Shocks on Trade Balances and Budget Deficits in the European Union, Journal of the European Economic Association,6(2-3), Daly, V. ve Siddiki, J.(2009), The Twin Deficits in OECD Countries: Cointgration Analysis with Regime Shifts, Applied Economics Letters, 16(11), Darrat, A.F. (1988), Have Large Budget Deficits Caused Rising Trade Deficits, Southern Economic Journal, 54(4), Dibooğlu, S. (1997), Accounting for US Current Account Deficits: An Empirical Investigation, Applied Economics, 29, Enders, W. ve Lee, B.S. (1990), Current Account and Budget Deficits: Twins or Distant Cousins, The Review of Economics and Statistics, 22(3), Engle, R.F. ve Granger, C.W.J. (1987), Co-integration and Error Correction: Representation, Estimation and Testing, Econometrica, 55(2), Fidrmuch, J. (2003), The Feldstein-Horioka Puzzle and Twin Deficits in Selected Countries, Economics of Planning, 36, Ganchev, G.T. (2010), The Twin Deficit Hypothesis: The Case of Bulgaria, Financial Theory and Practice, 34(4), Ganchev, G.T., Stavrova, E. ve Tsenkov, V. (2012), Testing the Twin Deficit Hypothesis: The Case of Central and Eastern European Countries, International Journal of Contemporary Economics and Administrative Sciences, 2(1), Grier, K. ve Ye, H. (2009), Twin Sons of Different Mothers: The Long and the Short of the Twin Deficits Debate, Economic Inquiry, 47(4), Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013

16 P. VAROL ĠYĠDOĞAN Hatemi, J.-A.ve Shukur, G. (2002), Multivariate-based Causality Tests of Twin Deficits in the US, Journal of Applied Statistics, 29(6), Herrmann, S. ve Jochem, A. (2005), Determinants of Current Account Developments in the Central and East European EU Member States- Consequences for the Enlargement of the Euro Area, Bundesbank Discussion Papers, Series 1: Economic Studies 32/2005. Islam, F.M. (1998), Brazil s Twin Deficits: An Empirical Examination, Atlantic Economic Journal, 26(2), Johansen, S. (1991), Estimation and Hypothesis Testing of Cointegrating Vectors in Gaussian Vector Autoregressive Models, Econometrica, 59(6), Johansen, S. (1995), Likelihood -Based Inference in Cointegrated Vector Autoregressive Models, Oxford: Oxford University Press. Katırcıoğlu, S.T., Fethi, S. ve Fethi, M.D. (2009), Twin Deficits Phenomenon in Small İslands: An Empirical Investigation By Panel Data Analysis, Applied Economics Letters, 16(15), Ketenci, N. ve Uz, İ. (2010), Determinants of Current Account in the EU: The Relation Between Internal and External Balances in the New Members, MPRA Paper, Kim, C.-H.ve Kim, D. (2006), Does Korea Have Twin Deficits?, Applied Economic Letters, 13(10), Kim, S. ve Roubini, N. (2008), Twin Deficit or Twin Divergence? Fiscal policy, Current Account and Real Exchange Rate in the US?, Journal of International Economics, 74(2), Kouassi, E., Mougoue, M. ve Kymn, K.O. (2004), Causality Tests of the Relationship Between the Twin Deficits, Empirical Economics, 29(3), Kulkarni, K.G. ve Erickson, E.L. (2001), Twin Deficit Revisited: Evidence From India, Pakistan and Mexico, The Journal of Applied Business Research, 17(2), Latif-Zaman, N. ve DaCosta, M.N. (1990), The Budget Deficit nd the Trade Deficit: Insights Into This Relationship, Eastern Economic Journal, 16(4), Leachman, L.L. ve Francis, B. (2002), Twin Deficits: Appariton or Reality?, Applied Economics, 34(9), Magazzino, C. (2012), The Twin Deficits Phenomenon: Evidence from Italy, Journal of Economic Cooperation and Development, 33(3), Marinheiro, C.F. (2008), Ricardian Equivalence, Twin Deficits, and the Feldstein- Horioka Puzzle in Egypt, Journal of Policy Modeling, 30(6), Mohammadi, H. ve Skaggs, N.T. (1996), Fiscal Policy and Trade Deficits: A Broad Perspective, Southern EconomicJournal, 62(3), Mukhtar, T., Zakaria, M. ve Mehboob, A. (2007), An Empirical Investigation for the Twin Deficit Hypothesis in Pakistan, Journal of Economic Cooperation, 28(4), Normandin, M. (1999), Budget Deficit Persistence and the Twin Deficit Hypothesis, Journal of International Economics, 49(1), Onafowora, O.A. ve Owoye, O. (2006), An Empirical Investigation of Budget and Trade Deficits: The Case of Nigeria, The Journal of Developing Areas, 39(2), Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran

17 Papadogonas, T. ve Stournaras, Y. (2006), Twin Deficits and Financial Integration in EU Member-States, Journal of Policy Modeling, 28(5), Pesaran, M.H., Shin,Y. ve Smith, R.J. (2001), Bounds Testing Approaches to the Analysis of Level Relationships, Journal of Applied Econometrics, 16(3), Rahman, M. ve Mishra, B. (1992), Co-integration of US Budget and Current Account Deficits: Twins or Strangers?, Journal of Economics and Finance, 16(2), Rosensweig, J.A. ve Tallman E.W. (1993), Fiscal Policy and Trade Adjustment: Are The Deficits Really Twins?, Economic Inquiry, 31(4), Siddiqui, A.H. (2009), Does Fiscal Deficit Influence Trade Deficit?, Economic Review, July-August. Stournaras, C.F. (2013), Twin Deficits in Greece: Theory and Evidence from the Last Drachma Journey, SSRN: veya (Erişim Tarihi: ) Summers, L.H. (1988), Tax Policy and International Competitiveness, J. Frankel (der.), International Aspects of Fiscal Policies içinde, Chicago: Chicago University Press, Toda, H.Y. ve Yamamato, T. (1995), Statistical Inference in Vectot Autoregressions with Possibly Integrated Processes, Journal of Econometrics, 66(1-2), Vamvoukas, G.A. (1999), The Twin Deficits Phenomenon: Evidence from Greece, Applied Economics, 31(9), Varol İyidoğan, P. (2011), İkiz Açıklar Hipotezi: Türkiye Deneyimi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Zaidi, A. ve Rejniak, M. (2010), Fiscal Policy and Sustainability in View of Crisis and Population Ageing in Central and Eastern European Countries, European Centre Vienna, Policy Brief Series. Zivot E. ve Andrews, D.W.K. (1992), Further Evidence of the Great Crash, The Oil Price Shock and the Unit Root Hypothesis, Journal of Business and Economic Statistics, 10(3), Maliye Dergisi Sayı 164 Ocak-Haziran 2013