TEMEL VETERİNER FARMAKOLOJİ VE TOKSİKOLOJİ

Transkript

1 TEMEL VETERİNER FARMAKOLOJİ VE TOKSİKOLOJİ LBV202U KISA ÖZET

2 1

3 1.ÜNİTE Farmakolojiye Giriş, İlaç, Doz, Farmasötik İşlemler ve İlaç Şekilleri FARMAKOLOJİYE GİRİŞ Farmakolojinin Tanımı Farmakoloji kelime olarak ilaç bilimi demektir. Yunanca ilaç manasına gelen farmakon ve bilim anlamına gelen logos kelimelerinden türetilmiştir. Farmakoloji geniş anlamda hastalıkların önlenmesi, sağaltımı ve tanısında kullanılan ilaç ve diğer maddelerden bahseder. Farmakolojinin Dalları Farmakoloji bilimi kendi içinde değişik konularla uğrasan birçok alt bilim dalına ayrılır; alt bilim dallarının baslıcaları ve ilgilendikleri konular aşağıdaki gibidir. Drog bilgisi: İlaç hammaddeleriyle ilgilenen bir alt bilim dalıdır; drogların çoğu bitki kaynaklı olduğundan, botanik ve eczacılıkla yakından ilişkilidir. Doz bilgisi: Hastalara verilecek ilaç miktarları, uygulama yolları, doz aralığı ve kullanılma sürelerinden bahseder. Deneysel farmakoloji: İlaçların sağlam hayvanlardaki etki şekilleri, etkileri yapı-etki ilişkisi ile ilgilenir. Klinik farmakoloji: Yeni ilaçların bulunması ve geliştirilmesinde deney hayvanlarında yeterli ölçüde incelenmiş maddelerin normal ve hasta insan ve hayvanlarda denenmeleri ve değerlendirilmeleriyle uğraşan altbilim dalıdır. Terapötik farmakoloji (Farmakoterapi): Deneysel farmakolojiden elde edilen bilgilere göre ilaçların hasta hayvanlarda kullanılması ve etkileriyle ugrasan altbilim dalıdır. Kodeks ve Farmakope (Resmi İlaç Kitabı) Bunlar eczacı, hekim ve hukukçular ile ilaç veya ilaç hammaddelerinin dış alımı ve satımında birliği sağlayan resmi ilaç kitaplarıdır. Kodeks, kanun anlamına gelen Code teriminden türetilmiştir; ilaçların Kanuni Standart Kitabı olarak kabul edilir. Farmakope, ilaç ve yapmak kelimelerinden türetilmiş terimdir. İLAÇ Farmakolojinin esas konusunu ilaç oluşturur. Genel olarak hastalıkların sağaltımında kullanılan maddelere ilaç adı verilir; hastalıkların tanısı ve önlenmesinde kullanılan maddeler de ilaç olarak nitelenir. İlaçların Kaynakları: İlaçlar ya doğal kaynaklardan (bitki, hayvan, mineral madde gibi) elde edilir veya yarı- sentetik ve sentetik olarak hazırlanırlar. Doğal Kaynaklar: İlaçların doğal kaynaklarını bitkiler, mikroorganizmalar, madenler ve hayvanlar oluşturur. Bitki Kaynaklı Maddeler: Çok sayıda bitkide (tıbbi bitki) yine çok sayıda ilaç olarak kullanılan etkin madde vardır. Bitki kaynaklı ilaç maddeleri bitkinin kabuk, kök, meyve, özsu, tohum, yaprak, yumru gibi kısımlarında bulunurlar. Alkaloitler: Bitkilerde yaygın sekilde bulunan ve asitlerle tuzlar yapabilen azotlu baz-lardır; alkaloit ismi alkaliye benzer olmaları sebebiyle verilmistir. Bitkilerde genellikle %0.1-3 arasında bulunurlar. Balsamlar: Bitkilerden elde edilen ve reçine tasıyan ürüne verilen isimdir. Flavonoitler: Bitkilerde bulunan renk maddeleridir. Bitkilerin genellikle rengini (sarı, portakal, mor renk gibi) verirler; sonbahardaki renk degisimlerinden sorumludurlar. Glikozitler: Hidroksil veya sülfidril grubu ihtiva eden bilesiklerin sekerlerle yaptıkları maddelerdir. Lateksler: Bitkilerin çizilmesi veya yaralanması ile akan, süt görünümündeki dogal sübyelerdir. Müsilajlar: Suyla siserek-kıvamlı çözelti olusturan maddelerdir; yapıstırıcı özellikleri olmaması dısında zamklara benzerler. 2

4 Reçineler: Sakız benzeri maddelerdir; uçucu yagların yükseltgenme veya polimerizas-yon ürünüdürler. Saponinler: Glikozitlerin alt grubu olarak kabul edilirler. Aglikonuna sapogenin (sa-pogenol) adı verilir; aglikonuna göre steroidal saponinler ve triterpenoid saponinler diye ayrılırlar. Tanenler: Yapılarında çok sayıda hidroksil grubu bulunan, molekül agırlıgı 500 ve üzerinde olan, azot içermeyen, mukozalar üzerinde büzüstürücü etkileri olan, bazıları glikozitik yapılı bilesiklerdir. Yağlar: Uçucu olup-olmadıklarına göre sabit yaglar ve uçucu yaglar diye ikiye ayrılırlar. Zamklar: Bitkilerin salgı ürünleridir. Kimyasal olarak polisakkarit yapılıdırlar; uronik asit ve çesitli karbonhidratların (arabinoz, galak-toz, ramnoz gibi) birleşmesi ile oluşurlar. Mikroorganizma Kaynaklı Maddeler Çok sayıda antimikrobiyal madde (antibiyotikler, antelmintikler gibi) ve enzim mikroorganizmalardan elde edilirler. Madensel Maddeler Bakır, çinko, demir, iyot, kalsiyum, kobalt, manganez, sodyum, selenyum gibi maddeler ve tuzları madensel maddelerin baslıca örnekleridir. Hayvan Kaynaklı Maddeler Bal mumu, hormonlar, kantarid, pankreatin, pepsin, protamin, spermaseti, yün yagı hayvan kaynaklı maddelerin başlıca örnekleridir. Sentetik ve Yarı-Sentetik Maddeler Fenilbutazon, kafein, ketamin, levamizol, metamizol, salisilik asit, sülfonamidler (sülfadimidin, sülfadiazin, sülfanilamid gibi), kinolonlar, fenikoller (iorfenikol gibi), morfin sentetik; ampisilin, amoksisilin yarı-sentetik ilaçların baslıca örnekleridir. İlaçların Sınıflandırılması: İlaçlar, kaynaklarına, kimyasal yapılarına, etki sekillerine etki yerlerine, ana etkilerine ve Kodekse girip-girmediklerine göre sınıflandırılabilir. İlaçların İsimlendirilmesi: İlaçlar birçok şekilde isimlendirilir; bunlar genel isim, ticari isim, patentli ticari isim, kim-yasal isimdir. Tıbbi Ürün: Tıbbi ürünün; patentli tıbbi ürün, jenerik tıbbi ürün gibi çesitleri vardır. Patentli tıbbi ürün: Yeni bir ilaç (veya yeni bir molekül) içeren ilaç ürünü, onu gelistiren/hazırlayan ilaç firması tarafından ilaç bazında belli bir süre patent koruma altına alınır; böyle bir ilaç uygulamada referans ilaç/orijinal ilaç diye bilinir. Jenerik tıbbi ürün/müstahzar: Patentli tıbbi ürünle aynı etkin maddeyi tasıyan, aynı nitelik ve nicel bilesimde olan, aynı farmasötik şekilde ve benzeri biyoyararlanıma sahip ürüne jenerik tıbbi ürün denir. DOZ: İstenen etkiyi veya sagaltımı oluşturmak için gerekli ilaç miktarı doz olarak bilinir. Etkili doz (ED): Hastada istenen etkiyi oluşturan ilaç miktarıdır; terapötik, oftisiyel, efektif, sagaltıcı doz diye de bilinir. Zehirli doz (ZD): Verilmesini takiben belli bir süre içinde (genellikle 30 dakika-24 saat) zehirlenme oluşturabilen ilaç miktarıdır; zehirlenme belirtileri klinik, biyokimyasal veya patolojik niteliklerde olabilir. Dozun Tayini Dozun tayininde birim bas hayvan, kullanılma yolu, tür, yas gibi degiskenler dikkate alınır. Birim baş: Baş olarak hayvan türü dikkate alındıgında bazı hayvanlar için ortalama canlı agırlık kg olarak asagıdaki gibidir: At ve sıgır 500 kg, domuz 150 kg, koyun, keçi, dana, tay 50 kg, köpek 10 kg, kedi 5 kg. Kullanılma yolu: İlaçların dozunun tayininde agızdan verilen ilaç miktarı bir birim (1 olarak) olarak dikkate alınır; buna göre doz tayini oransal olarak asagıdaki gibi yapılır: Ağız 1, deri-altı ve kas-içi 1/10, damar-içi 1/

5 Tür: Dozun belirlenmesinde at 1 birim olarak alınır; diger hayvanlarda doz tayini oransal olarak asagıdaki gibidir: At 1, sıgır 1.5, koyun, keçi, dana, tay 1/5, köpek 1/10, kedi, tavsan 1/20, kanatlı 1/ Yaş: İlaç dozunun tayininde erginlerde kullanılan ilaç miktarı 1 birim alınır; doz tayini asagıdaki gibi yapılır: Ergin 1, orta yas 1/2, genç 1/4, çok genç 1/8, süttekiler 1/16. Sağaltım Indeksi (SI): Bir ilacın sagaltım yönünden hasta için güvenligini gösteren en önemli ölçütlerden birisidir. Sağaltım indeksi, bir ilacın zehirli veya öldürücü dozu ile sagaltıcı dozu arasındaki oranı veya genisligi ifade eder. İlaç, Fizyolojik Madde ve Zehir: İlaç, fizyolojik madde ve zehirler arasında kesin bir sınır çizilemez. İlaç olarak kullanılan maddeler, özellikle yüksek dozlarda verildiklerinde, zehir olarak etkirken, zehir diye bilinen bazı maddeler (arsenik, striknin gibi) ilaç olarak da kullanılır. Seçicilik ve Özgünlük: Bir ilaç en belirgin etkisi ile tanınır; ama, ilaçların çogunun, esas etkisi yanında, diger birçok etkisi de olabilir. Örnegin morfin narkotik agrı kesicidir; fakat, morfinin yatıstırıcı, peklik yapıcı, ishal kesici, öksürük kesici gibi etkileri de vardır. FARMASÖTİK İŞLEMLER VE İLAÇ ŞEKİLLERİ İlaçların hazırlanması ve hastalara uygulanabilir bir sekle sokulması sanatına ve bilimine Galenik Farmasi adı verilir. Hastalıkların sagaltımında ilaçların hastalara kolay verilebilmesi için uygun sekillerde hazırlanmaları gerekir. İlaçların hastalara uygulanabilir bir şekle sokulması islemlerine farmasötik islemler, bu sekilde hazırlanan formülasyonlara da ilaç sekilleri adı verilir. Majistral ilaçlar: Hekimin reçetesine açık formülünü ve yapılısını yazdıgı ilaçlardır. Resmi ilaçlar: Ülkenin resmi ilaç kitabında (Farmakope veya Kodeks) ismi ve yapılısı kayıtlı olan, hekimin reçetesine sadece ismini ve miktarını yazdığı, buna göre eczacının kitaba göre hazırladıgı ilaçlardır. Tıbbi ürünler: Çesitli firmaların yetkili kurumdan imalat veya dıs alım ruhsatı aldıkları ve pazarda kullanıma hazır halde bulunan ilaçlardır. Özütlemek (Hulasalandırma, Ekstraksiyon) Bitkisel etkin (alkaloitler, glikozitler, tanenler, uçucu yağlar, reçineler gibi) veya etkisiz maddelerin, değişik sıcaklıklarda ve sürelerde temasta tutulmaları sonucu, çözünebilen kısımlarının ayrılması işlemine özütleme; elde edilen ürüne özüt adı verilir. Tüketmek (Perkolasyon) Tüketici (perkolatör) adı verilen, drogun çözücü ile önce ıslatılması, takiben çözücünün belli bir hızda devamlı geçirilerek etkin maddenin tüketilmesi, böylece belli miktarda ürün elde edilmesi şeklinde yapılan özütleme islemidir; çözücünün geçirilmesinde bazen vakum veya basınç da uygulanır. Islatarak Yumuşatmak (Maserasyon) Islatarak yumusatma islemleri hem farmasötik islemler olmaları hem de elde edilen ürünlerin birçogunun hammadde veya ilaç olarak sagaltımda dogrudan kullanılmaları sebebiyle, sıvı ilaçlar kısmında da incelenebilirler. Dekoksiyon (Sıcak özütleme): Bitki kısımlarına (genellikle kök, gövde, kabuk gibi sert bitki kısımları) soguk su dökülüp, su banyosunda ( C) sık karıstırılarak dakika tutulması, buradan alınıp bir süre beklenmesi ve sıcak olarak süzül-mesi ile yapılan islemdir. Dijesyon: Bitki kısımlarına C sıcaklıkta çözücü dökülerek, saat süreyle temasta tutulması, sonra süzülmesi ile yapılan işlemdir. Infüzyon (Demleme, Tıbbi çay, Çay): Bitki kısımlarına kaynar su dökülür; kapalı kapta ve sıcak su banyosunda, sık karıstırılarak 5-15 dakika tutulur; ağzı kapalı halde sogutulduktan sonra tülbent veya süzgeçten süzülür ve kullanılır. B- ve C-cetveli: B-cetveli zehirli ilaçları (kırmızı etiket tasırlar ve üzerinde siddetli zehirli yazan kırmızı renkli dolapta saklanırlar), C-cetveli ayrı bulundurulacak ilaçları ifade eder. 4

6 Maserasyon (Islatma, Soguk özütleme): Bitki kısımlarının normal sıcaklıktaki (15-20 C) çözücülerde (genellikle su) degisik süreyle (30 dakika-24 saat; süre bazen 5-10 güne kadar uzatılabilir) temasta tutulması sonucu çözünen kısımlarının süzülerek ayrılması is-lemidir. Mikropsuzlastırma (Sterilizasyon) İlaçların üretilmesi sırasında önemli asamalardan birisi kirlenme-bulasma kaynagı olan mikroorganizmalardan (bakteri, mantar, virüs gibi) arıtma/kurtulma islemidir. Depolamak ve Saklamak İlaç etkin ve/veya yardımcı maddeleri ısı, ısık, rutubet ve benzeri zararlı etkenlerden korunarak uygun kaplarda ve yerlerde saklanmalıdır. Özellikler belgesi veya etiketinde sıcaklıkla ilgili herhangi bir kayıt yoksa depolama yerinin sıcaklıgı genellikle <25 C dir. Donmaktan koruyarak saklama: Ilacın cam ambalajının çatlamasını engellemek veya etkin maddelerin bozulmasını engellemek için etiketine bu uyarı yazılır. Soğukta saklamak: İlaç veya maddenin 2-8 C arasında buzdolabında saklanmasını ifade eder. Serin yerde saklamak: İlaç veya maddenin saklandıgı/depolandıgı yerin sıcaklıgının 8-16 C arasında olması gerektigini gösterir. Oda sıcaklıgında saklamak: Saklama/depolama sıcaklıgının C arasında olması grektigini gösterir; sıcaklık, ortam sıcaklıgı 30 C yi geçmeyecek sekil-de yüksek de olabilir. Nem: Ilaç ve/veya hammaddelerin saklanması ile ilgili olarak ortam havasının nem içerigi ve ifadesi asagıdaki gibidir. Işık: Isık, günes ısıgı, suni ısık, UV ısıgı mumluk ısık şeklinde tanımlanır. Ilaç molekülleri belli dalga boyundaki ısıgı emerler ve tepkime için gerekli enerjiye sahiptirler. İLAÇ ŞEKİLLERİ Katı, yarı-katı ve sıvı ilaç sekilleri diye üçe ayrılırlar. Her grupta çok sayıda ilaç sekli vardır; burada, her grupta genellikle veteriner hekimlikte kullanılan ilaç sekillerine deginilecektir. Katı İlaç Şekilleri Toz, tablet, ilaçlı mermi, draje, kapsül, küçük kapsül, lipozom, fitil, ovul, kase, tıbbi kalem, enva, granül, pastil, sabun gibi çok sayıda katı ilaç sekli vardır. Draje (Kaplı tablet): Ince bir tabaka seklinde seker, kakao, çikolata ve benzeri maddelerle kaplanmıs tabletlere verilen isimdir; bu tabakaya boyalar da katılabilir. Draje haline getirilmekle, ilacın istenmeyen tat ve kokusu ile rutubet ve ısıgın etkisi önlenir. Fitil (Saf, Supposituvar): Düz bagırsaga konularak uygulanmak için hazırlanan konik sekilde, normal sıcakta katı ama vücut sıcaklıgında ergiyen ilaç şeklidir. İlaçlı mermi: İlaç tabancası ile uygulanan, genellikle mineral madde, vitamin ve antelmintik içeren, cm çapında, cm uzunlugunda, g agırlıgında, uzun süreli (3-6 ay) koruyucu amaçla kullanılan ilaç seklidir. Kapsül: Hoş olmayan tat ve kokusu bulunan katı ve sıvı ilaçların verilmelerinde yararlanılan silindirik sekilde jelatin kaptır. Kapsüller ağızdan, düz bağırsak ve vajinal yolla uygulanırlar. Tablet (Komprime): Toz seklinde ve nem çekici özelligi olmayan ilaç ve baglayıcı madde karısımlarının özel aletler yardımıyla sıkıstırılmasıyla hazırlanan, genellikle yuvarlak, yüzeyleri düz veya kabarık, bazen çentikli, 1 cm x 5 cm boyutunda ilaç seklidir. Tıbbi kalem: Içinde yakıcı-daglayıcı maddeler (gümüs nitrat, sodyum hidroksit, çinko klörür, bakır sülfat, kalomel gibi) ihtiva eden, silindirik, sert veya egilebilen çubuklardır. Derideki sigilleri uzaklastırmak, yara ve ülserleri daglamak, boynuz çıkmasını önlemek gibi amaçlarla kullanılırlar. Toz: Bitkisel, hayvansal ve madensel maddelerden elde edilen organik veya inorganik yapılı, kuru ve birbiriyle baglantısı olmayan ilaç seklidir. 5

7 Yarı-Katı İlaç Sekilleri: Hap, bol, merhem, krem, macun, liniment, lapa, yakı yarı-katı ilaç seklinin baslıca örnekleridir. Bol: Haplara göre daha yumusak kıvamda, yuvarlak veya yumurta biçiminde ilaç seklidir; köpek için hazırlananlar g, at için hazırlananlar g arasında degisir. Hap: Toz veya yarı-katı haldeki ilaçlar ile baglayıcı, şekil verici ve ıslatıcı maddelerin karıstırılıp, hamur haline getirildikten sonra, yuvarlak, oval, silindirik, küre ve benzeri sekillere sokulmasıyla hazırlanan hamur kıvamındaki ilaç seklidir. Krem: Merhemlere göre daha yumusak kıvamlı veya yarı-katı bir ilaç seklidir. Kremler baslıca temizleme, koruma ve örtme için kullanılırlar. Kremler yağlı ve yağsız diye ikiye ayrılırlar. Lapa: Genellikle enva, un, kepek, patates, bulgur, sabun, nisasta gibi maddelerin su, süt, sirke ile karıstırılmasıyla hazırlanan ve dışarıdan kullanılan ilaç şeklidir; bilesimine, kreolin, kursun asetat gibi maddeler de katılabilir. Liniment: Katı ve sıvı yagların, esansların, balsamların ve sabunların birisini veya bir-kaçını alkolde eritilmis ya da sulu bir sıvıda sübyelestirilmis halde ihtiva eden, dısarıdan kullanılan, surup veya daha koyu kıvamlı ilaç seklidir. Macun: Katı ve sıvı ilaçlarla hazırlanan, hamur kıvamında ve agızdan kullanılmaya mahsus ilaç seklidir. Merhem: Bal mumu, lanolin, gliserin, reçine, vazelin gibi maddeler veya bunların karısımlarıyla hazırlanan, tekdüze, pütürsüz, deri ve mukozalara uygulanan ilaç seklidir. Pasta (Pat, Paste): Içeriden ve dısarıdan kullanılan, merhemden daha katı kıvamlı ve daha az yaglı ilaç seklidir. Enva: Parçalanmıs veya parçalanmamıs haldeki çesitli bitki kısımlarının (çekirdek, çiçek, kabuk, kök, meyve, odun, tohum, yaprak, yumru gibi) birbirleriyle veya diğer maddelerle olan karısımlarıdır. Enva genellikle infüzyon ve dekoksiyon şeklinde kullanılır. Sıvı İlaç Şekilleri Çözelti, enjeksiyonluk çözelti, kolloid çözelti, süspansiyon, karısım, bulamaç, jel, tentür, aromatik su, özsu, alkola, damla, sübye, surup, akışkan özüt, eliksir, errin, kollutuar, müsilaj, kollodyon, posyon, aerosol gibi çok sayıda ilaç şekli vardır. Aerosol: Uygun bir çözücüde çözdürülmüs etkin madde ve itici gazdan oluşurlar; kullanılan meme ve basınç, ilacın damlacık büyüklüğünü ve dağılımını etkiler. Aromatik su: Aromatik (hos kokulu) sular; bitkilerin suda çözünebilen uçucu ve ko-kulu kısımlarıyla (eterik yaglar, esanslar diye bilinir) hazırlanan ilaç seklidir. Bulamaç: Daha koyu kıvamlı olması dısında, karısıma benzeyen, yeteri kadar çözün-memis maddeleri süspansiyon halinde tutan sulu, sıvı bir ilaç seklidir. Çözelti: İlaçların (çözünen veya dagılan madde olarak bilinir) su, alkol, sulu-alkol, yag ve diger çözücülerde çözdürülmesiyle hazırlanan ilaç şeklidir. Karısım (mikstür): İki veya daha fazla sayıda sıvı ya da katı etkin maddeyi ihtiva eden, içeriden ve dısarıdan kullanılabilen ilaç seklidir. Müsilaj: Katı bir maddenin sıvı faz içinde dağılması ile hazırlanan ilaç şeklidir; jelatin, kitre zamkı, arap zamkı, nisasta ve benzeri dogal maddeler, sentetik (polivinilalkol gibi) ve yarı-sentetik selüloz türevleri (karboksimetilselüloz, metilselüloz gibi) ile hazırlanır. Şurup: Şekerin sudaki yoğun veya hemen hemen doymuş çözeltisine şurup adı verilir. TF 1974 de basit şurup 64 g şekerin 36 g suda eritilmesi ile hazırlanır; ağırlık/ağırlık esasına göre %65 liktir. Tentür: Bitkisel ve hayvansal ilaçlı maddeler ile madensel ve organik maddelerin alkol, sulualkol, eter, alkollü-eter gibi çözücüler kullanılarak çözünebilir kısımlarının çözdürülmesiyle hazırlanan, genellikle renkli (kâfur tentürü renksiz) sıvı ilaç şeklidir. 6