Prof. Dr. Tamer İNAL E.Org. Şener ERUYGUR E.Tuğa. İlker GÜVEN

Transkript

1

2 BEYKENT ÜNİVERSİTESİ STRATEJİK ARAŞTIRMALAR DERGİSİ BEYKENT UNIVERSITY JOURNAL OF STRATEGIC STUDIES SAHİBİ / PROPRIETOR: Prof. Dr. Cuma BAYAT (Beykent Üniversitesi adına/ On The Behalf of Beykent University) GENEL YAYIN YÖNETMENİ EDITOR -IN-CHIEF: Yrd. Doç. Dr. Sait YILMAZ GENEL YAYIN YÖNETMEN YARDIMCILARI VICE EDITORS: Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Çağdaş GÜVEN Ahmet Gürkan ATAY YAYIN SEKRETERİ PUBLISHING SECRETARY Özlem SAĞAT YAYIN KURULU PUBLISHING BOARD: Prof. Dr. Erol EREN Prof. Dr. Haydar ÇAKMAK Prof. Dr. Ünsal OSKAY Prof. Dr. Mümin ERTÜRK Prof. Dr. Mustafa DELİCAN Doç Dr. Ertan EFEGİL Yrd.Doç.Dr. Sait YILMAZ Yrd.Doç.Dr. Muzaffer ÜREKLİ Yrd.Doç.Dr. Gonca BAYRAKTAR Yrd.Doç. Dr. Hatice Övgü TÜZÜN DANIŞMA KURULU ADVISOR COMITTEE: Prof. Dr. Tuncer ÇELİK Prof. Dr. Erol MANİSALI Prof. Dr. İ.Erdal KEREY Prof. Dr. Can İKİZLER Prof. Dr. Cemalettin TAŞKIRAN Prof. Dr. Selahattin SARI Prof. Dr. Tayyar ARI Prof. Dr. Muhittin KARABULUT Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Prof. Dr. Tamer İNAL E.Org. Şener ERUYGUR E.Tuğa. İlker GÜVEN Her hakkı saklıdır. Stratejik Araştırmalar Dergisi yılda iki kez yayımlanan, bilimsel hakem kurulu olan bir yayındır. Stratejik Araştırmalar Dergisinde yayımlanan makalelerdeki görüş ve düşünceler yazarların kişisel görüşleri olup, hiçbir şekilde Stratejik Araştırmalar Dergisinin veya Beykent Üniversitesi nin görüşlerini ifade etmez. Stratejik Araştırmalar Dergisine gönderilen makaleler iade edilmez. ISSN: Beykent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi Sıraselviler Cad. No: 111 PK:34437 Taksim/ İSTANBUL Tel: Faks:

3 ISSN: BEYKENT ÜNİVERSİTESİ STRATEJİK ARAŞTIRMALAR DERGİSİ BEYKENT UNIVERSITY JOURNAL OF STRATEGIC STUDIES Sayı/ Volume : 1 Numara/ Number : 1 Yıl- Bahar/ Year- Spring : 2008

4 Beykent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Dergisi üniversitemizin 3. Bilimsel Dergisi olarak bilimsel yayın literatürüne katılmaktadır. Üniversitemiz bir kent üniversitesinden bir dünya üniversitesi olma yolundaki vizyonu ve misyonu ile bu temel amacı doğrultusunda yürümektedir. Ülkemizin ihtiyaç duyduğu nitelikli insan gücünü yetiştirmenin yanı sıra, üstün nitelikli bilim adamları ile de dünya bilimine katkılar sağlamakta, bilimsel bilgiyi üretmekte ve bunları çağdaş dünya ile paylaşmaktadır. Beykent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi (BÜSAM) tarafından yayına hazırlanan Stratejik Araştırmalar Dergisi nin, üniversitemizin diğer bilimsel yayınları ile birlikte akademik yayın zenginliğimize önemli katkılar sağlayacağına eminim. Stratejik Araştırmalar Dergisi hakemli, ulusal ve uluslararası nitelikli bir dergi olarak yılda iki kez yayınlanacaktır. Stratejik Araştırmalar Dergisi; uluslararası ilişkiler, dış politika, ulusal ve uluslararası güvenlik alanında özgün çalışmaları amaçlayan bir dergidir. Aynı zamanda disiplinler arası çalışmalara da yer vermektedir. Derginin yer verdiği makalelerin gerçek bir bilimsel temele oturması ve yaygın başvurulan kaynak eser olması için özellikle hakemlerin seçiminde alanında uzman olan kişilere başvurulmakta ve yayına hazır hale gelene kadar uzun bir hazırlık döneminden geçmektedir. Dergi sadece uluslararası ilişkiler alanındaki ulusal ve uluslararası düzeyde akademik çevrelere değil, bilim dünyasının ayrılmaz parçaları olan başta dışişleri bakanlığı olmak üzere uluslararası ilişkiler alanındaki ilgili devlet kurumlarına, iş ve medya çevrelerine, bağımsız araştırmacılara ve alana ilgi duyan tüm entelektüellere hitap etmeyi hedeflemektedir. Bu amaçla, sadece doğru ve bilimsel bilgiyi aktaran değil, olayların ve olguların doğru anlaşılması ve analiz edilmesi yanında isabetli politikalar üretilmesine ilişkin gerekli bilimsel verileri sağlayan bir kaynak olmayı hedeflemektedir. Bir bilimsel derginin uluslararası bilim endekslerinde yer alması çok önemlidir. Bu amaçla ilk aşamada, beş yıl süreyle düzenli yayın yapmak suretiyle SSCI kapsamında izlenmeye girmeyi hedeflemekteyiz. Beykent Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı Sayın Adem ÇELİK in maddi ve manevi destekleriyle bu hedefi gerçekleştireceğimizden emin olarak yola devam edeceğiz. Kısa sürede dergiye yayınlanmak üzere pek çok makale gönderilmiş olması ve almış olduğumuz olumlu tepkiler yayın hayatında önemli bir boşluğu doldurduğumuz konusunda ki inancımızı takviye etmektedir. Stratejik Araştırmalar Dergisi nin bu ilk sayısına makale gönderen araştırmacı ve akademisyenlere, ayrıca çok kıymetli değerlendirmeleri ile gönderilen makalelerin bilimsel olarak yeterli seviyeye gelmesinde katkıda bulunan hakemlerimize teşekkürü bir borç biliyoruz. Dergimizin bundan sonraki sayılarına makale gönderecek değerli araştırmacıların çalışmalarını bekliyoruz. Saygı ve Sevgilerimle, Prof. Dr. Cuma BAYAT Rektör

5 The Beykent University Journal of Strategic Research is being added to scientific publications literature as our university s third scientific journal. Our university is taking steps towards its main goal of progressing from an urban university to a world university. Besides meeting our country s need for quality human resources, Beykent University contributes to science at the global level via its extraordinary scientists who produce scientific knowledge and share it with the modern world. I am confident that, like our university s other scientific publications, the Strategic Research Journal of the Beykent University Strategic Research Center will be a valuable contribution to academic publications. The Strategic Research Journal will be published twice a year as a refereed, national and international journal. The Strategic Research Journal aims at publishing original studies in the fields of international relations, foreign politics, and national and international security. The Journal will also include interdisciplinary studies. To ensure that the constituting articles rest on sound scientific foundations and to render the Journal a resource of frequent resort the referees are chosen from among the experts in their fields, and the journal goes through a lengthy preparation process before it s ready to be published. The target group of the journal is not only the national and international academic communities in the field of international relations but also the pertinent state institutions - above all, the Ministry of Foreign Affairs - the business and media circles, the independent researchers, and all the intellectuals that are interested in the field. To this end, the Journal intends not only to transmit correct and scientific information but also to be a resource providing the necessary scientific data for the thorough understanding and analysis of events and phenomena, and facilitating the production of apt policies. It is vital for a scientific journal to be incorporated in international scientific indexes. Thus, as the first step, we aim to be included in the surveillance process within the framework of the SSCI by publishing regularly for five straight years. With the financial and moral support of Adem ÇELİK, the President of the Board of Trustees of Beykent University, we will confidently proceed to achieve this goal. We believe that we fill a significant gap in scientific publications. Our belief is justified by the many articles sent within a short period of time to the Journal for publication and by the positive feedback we received. We owe a debt of gratitude to the researchers and academics who sent their articles to this first issue of the Strategic Research Journal, and to the referees who contributed to the quality of the articles with their valuable comments. We look forward to receiving further studies from esteemed researchers for the upcoming issues of our journal. Prof. Dr. Cuma BAYAT Rector

6 Beykent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Dergisi ulusal ve uluslararası bilimsel literatüre önemli katkılar sağlamak üzere yayın hayatına başlamaktadır. Dergimizin ilk sayısında gerek olgusal gerek coğrafi olarak uluslararası ilişkiler alanında ancak disiplinlerarası nitelikte, değişik konularda seçilmiş makalelere yer verilmiştir. Rıza Sam, Türkiye'nin tarihsel süreç içerisinde konjonktürel dalgalanmalara bağlı olarak birbirinden farklı güç dengelerinde yer alışı ve politik açmazlarını ele almakta ve yeni dünya düzeni içindeki yerini sorgulamaktadır. Sait Yılmaz ise 21. Yüzyıl güvenlik ortamındaki güçler ve güç dengesinin teoriden pratiğe nasıl bir değişim izlediğinden yola çıkarak, bu trendlerin ulusal güç ve güç politikalarına etkilerini incelemektedir. Gökhan Akyan, uluslararası bir sorun karşısında analizciler ve karar vericilerin aksiyon stratejileri ve karar alternatifleri ile ilgili analitik yaklaşımlar ortaya koymaktadır. NATO, Türkiye ve AGSP ilişkilerini ele alan Mirelle Sadege, Türkiye nin dış politika önceliği açısından ABD ve AB arasındaki tercih çelişkilerini sorgulamaktadır. Kültürel emperyalizmin yeni uluslararası düzendeki konumunu inceleyen Suat Sungur ise küreselleşme, iletişim alanındaki teknolojik gelişmeler ve iletişimin küreselleşmesi konularını irdelemektedir. Engin Akgün, Çarlık Rusyası nın Türk haklarına uyguladığı baskı ve yaptırımlara yer verdiği makalesinde bu dönem ile ilgili önemli bir tarih sayfasını aralamaktadır. Hazar Bölgesi enerji kaynakları üzerinde oynanan oyunları inceleyen Çağrı Kürşat Yüce ise bölgede sürdürülen güç mücadelesinin sadece enerji yataklarından alınacak payları değil, bu havzada üretilecek enerjiyi dünya pazarlarına taşıyacak güzergâhlar üzerine de olduğunu söylemektedir. Ersin Özmen ise Sudan daki Darfur sorununa geçmişten bugüne dış güçlerin müdahalelerine de yer vererek geniş bir yelpaze ile yaklaşmakta ve Türkiye nin Sudan Darfur konusunda izleyebileceği dış politikaları değerlendirmektedir. Mesut Taştekin, AB Güvenlik Stratejisi Dokümanı nı analiz ederken bir yandan AB nin küresel bir aktör olma niyetini sorgulamakta diğer yandan Türkiye nin Avrupa güvenliğine yapabileceği katkılara değinmektedir. Sinan Çaya ise Türk Ordusu nun bütünleştirici rolünü ortaya koyarken farklı bölgelerden bireylerin sosyalleşmesi ve kişisel gelişmelerinde de önemli bir işlev edindiğini ifade etmektedir. Derginin akademik yayın hayatına kazandırılmasına destek olan başta Mütevelli Heyeti Başkanımız Sayın Adem ÇELİK ve Sayın Rektörümüz Prof.Dr. Cuma BAYAT olmak üzere üniversitemizin tüm akademik ve idari personeline teşekkür ederiz. Yrd. Doç. Dr. Sait YILMAZ Genel Yayın Yönetmeni

7 The Beykent University Strategic Research Journal started its publication life to make significant contributions to the national and international scientific literature. The first issue of our journal includes articles of several topics in the field of international relations with an interdisciplinary approach. Rıza Sam examines the locus of Turkey in various balances of power, depending on conjunctural fluctuations, as well as the political impasses of the country, and probes Turkey s place in the new world order. Taking as his point of departure the shift from theory to practice of the powers and the balance of power within the context of the 21 st century security, Sait Yılmaz investigates the effects of these trends on national power and power politics. Gökhan Akyan introduces analytic approaches pertaining to the action strategies and decision alternatives of analysts and decision makers in the face of an international problem. Discussing NATO, Turkey and ESDP relations, Mirelle Sadege questions Turkey s dilemmas of preference between USA and EU with respect to the country s foreign policy priorities. Focusing on cultural imperialism in the new international order, Suat Sungur examines globalization, the technological developments in the field of communications, and the globalization of communication. In his article on the pressures and sanctions Tsarist Russia put on the Turkic people, Engin Akgün sheds critical light on that historical period. Çağrı Kürşat Yüce studies the games played over the energy sources of the Caspian Region, and argues that the ongoing power struggle in the region concerns not only the shares to be gained from the energy deposits, but also the routes along which the energy to be produced in this basin would be transported to world markets. Ersin Özmen s expansive analysis of the Darfur problem in Sudan includes a look at the historical interventions of external forces, and assesses the possible foreign policies Turkey can adopt with respect to the Darfur problem. In his analysis of the EU Security Strategy Document, Mesut Taştekin examines the intention of the EU to become a global actor and discusses the contributions Turkey can make to the European security. Asserting the unifying role of the Turkish Army, Sinan Çaya points out the critical function the Army serves with respect to the socialization and personal development of individuals from different regions. We thank all the academic and administrative personnel of our university, foremost Adem ÇELİK, the President of the Board of Trustees, and Prof. Dr. Cuma BAYAT, our Rector, for supporting us in bringing our journal into the world of academic publications. Assistant Prof. Sait YILMAZ Editor in Chief

8 , BU SAYININ HAKEMLERİ (REFREES OF THIS ISSUE) Prof. Dr. Cemalettin TAŞKIRAN...Kırıkkale Üniv. (Uluslararası İlişkiler) Prof. Dr. Erol EREN...Beykent Üniv. İİBF (İktisat) Prof. Dr. Cafer Tayyar ARI...Uludağ Üniv. (Uluslararası İlişkiler) Prof. Dr. Muhittin KARABULUT...Beykent Üniv. IIBF Prof. Dr. Beril DEDEOĞLU...Galatasaray Üniv.(Uluslararası İlişkiler) Prof. Dr. Mustafa DELİCAN...Beykent Üniv. (Uluslararası İlişk.) Prof. Dr. Haydar ÇAKMAK...Gazi Üniv. (Uluslararası İlişk.) Prof. Dr. Ünsal OSKAY...Beykent Üniv. (ileşitim) Sinema-TV Prof. Dr. İlter TURAN...Bilgi Üniv. (Uluslararası İlişk) Prof. Dr. Mehmet ERDOĞAN...Beykent Üniv. (Matematik) Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL...Mimar Sinan Üniv.Fen-Edeb. (Tarih) Prof. Dr. Esat ARSLAN...Çağ Üniv. (Uluslararası İlişkiler) Doç. Dr. Hasan ÜNAL...Bilkent Üniv. (Uluslararası İlişk.) Doç. Dr. Veysel KILIÇ...Beykent Üniv. (İngiliz Dili Edebiyatı) Doç. Dr. Mesut Hakkı CAŞIN...Yeditepe Üniv. (Uluslararası İlişkiler ) Doç. Dr. Ertan EFEGİL...Beykent Üniv. (Uluslararası İlişkiler ) Yrd. Doç. Dr. Sait YILMAZ...Beykent Üniv. (Uluslararası İlişkiler) Yrd. Doç. Dr. Gonca BAYRAKTAR..Beykent Üniv. (Uluslararası İlişkiler) Yrd. Doç. Dr. Neziha MUSAOĞLU...Beykent Üniv. (Uluslararası İlişkiler) Yrd. Doç. Dr. Muzaffer ÜREKLİ...Beykent Üniv. (Uluslararası İlişkiler)

9 İÇİNDEKİLER/ CONTENTS Sayfa No Yeni Dünya Düzeninde Denge Arayışları, Çatışan Dengeler Ve Türkiye nin Politik Açmazları Rıza SAM Uluslararası İlişkilerde Güç ve Güç Dengesinin Evrimi Sait YILMAZ Teorik Karar Alternatifleri ve Aksiyon Stratejilerine Matematiksel Yaklaşım Gökhan AYKAN Türkiye, NATO ve AGSP Mireille SADÈGE Kültürel Emperyalizmin Ötesi: Küreselleşme, İletişim ve Yeni Uluslararası Düzen Suat SUNGUR Çarlık Rusyası nın Türk Halklarına Yönelik Politikası ve Bu Bağlamda Uygulamaya Koyduğu Yaptırımlar Engin AKGÜN Hazar Enerji Kaynaklarının Türk Cumhuriyetleri İçin Önemi ve Bölgedeki Yeni Büyük Oyun Çağrı Kürşat YÜCE Sudan ın Darfur Bölgesi Sorunu Ersin ÖZMEN On The Strategy Document Of The EU And Turkey Mesut TAŞTEKİN The Military As An Ongoing Nation-Builder In Turkey Sinan ÇAYA

10 KAPSAM/ SUBJECTS Uluslararası İlişkiler/International Relations Ulusal Güvenlik / National Security Uluslararası Güvenlik / International Security Güvenlik Bilimleri / Security Sciencies Terör / Terror İstihbarat / Intelligence Uluslararası Kuruluşlar / International Institutions Teknoloji / Technology Uluslararası İlişkiler Teorileri / Int. Relations Theories Orta Doğu / Middle East A.B.D. / U.S.A. AB ve Avrupa / EU and Europe Afrika / Africa Avrasya / Euroasia - Kafkasya / Caucasus - Orta Asya / Central Asia - Rusya / Russia Asya- Pasifik / Asia-Pasific Latin Amerika / Latin America Kıbrıs / Cyprus Diaspora / Diaspora Teoloji ve Sosyo-Kültürel Konular / Teology and Socio-Cultural Issues Lojistik / Logistics Ekonomi Politik/Political Economy Ekonomi Politik /Political Economy Küreselleşme / Globalization Lojistik / Logistics Enerji ve Su Konuları / Energy and Water matters Kurumlar ve Bölgesel Çalışmalar / Instutions and Regional Studies Uluslararası Hukuk/International Law Uluslararası Çatışma Konuları / Int. Conflict Issues Uluslararası Adalet / International Justice Uluslararası Sorun Çözme / Int. Dispute Settlement Uygulamalı Araştırmalar/Applied Research Strateji ve Karar Vermede Matematiksel Yaklaşım / Math Approach to Staretgy and Decision Making Uluslararası Sorunların Analizi / Analysis of International Affairs Harekat Araştırması / Operational Resarch Vak a Analizleri/Case Analysis

11 Stratejik Araştırmalar Dergisi / Journal of Strategic Studies 1 (1), 2008, 1-26 BEYKENT ÜNİVERSİTESİ/ BEYKENT UNIVERSITY YENİ DÜNYA DÜZENİNDE DENGE ARAYIŞLARI, ÇATIŞAN DENGELER VE TÜRKİYE NİN POLİTİK AÇMAZLARI Rıza Sam ÖZET Günümüzde her ülke, birbirinden farklı güç merkezlerinin yoğun rekabeti nedeniyle periferide kalmamak için güç istenciyle hareket etmektedir. Bu istenç, çoğu kez kendini bir refleks olarak ortaya koymaktadır. Kendini koruma arzusunun ön planda olduğu böyle bir refleksin süreç içerisinde beklenilmeyen sonuçlarıyla da karşılaşılmaktadır. Güç istenciyle hareket eden her ülkenin böyle beklenilmeyen bir sonuçla karşı karşıya kalmasında, kısaca çoğu kez kötü ve daha kötü bir tercihte bulunmasında riske girmenin riskleri ve riske girmemenin risklerinin farkındalığının baskı ve basıncı büyük rol oynamaktadır. Bu çalışmada Türkiye'nin tarihsel süreç içerisinde konjonktürel dalgalanmalara bağlı olarak birbirinden farklı güç dengelerinde yer alışı ve politik açmazları ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler: Batılılaşma- Siyaset, Güç Dengeleri, Denge Açmazları, Güç İstenci. ABSTRACT In the present era marked by intensive competition between different power centres, every country acts with will to power in order not to stay in the periphery. This will to power is often manifested as a reflex. Unexpected consequences of such a reflex in which the desire of self-protection is foregrounded, may unfold in the process. The pressure and strain that stem from the realization of the risks of taking risks and the risks of not taking risks lead every country (acting with the will to power) face an unexpected consequence that often compels it to choose between bad and worse. This study aims to examine Turkey s changing situatedness within various power groups and its political impasses due to conjunctural fluctuations throughout history. Keywords: Westernization- Politics, Power Balances, Balance Impasses, Will of Power. 1.GİRİŞ Günümüzde pek çok aktör tarafından birbirinden farklı düzeylerde resmi veya gayri resmi olarak koalisyonlara, ekonomik işbirliğine ve savunmaya yönelik Yrd. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, nrsam1635@yahoo.com

12 Yeni Dünya Düzeninde Denge Arayışları, Çatışan Dengeler Ve Türkiye nin Politik Açmazları girişimlerde bulunulmaktadır. Böyle bir girişimde, bazı ülkeler, bir taraftan, hem ekonomik refahlarını hem de savunmalarını arttıracak organizasyonlarda yer almak suretiyle, rakipleriyle yarışta üstün bir konuma gelmekte; diğer taraftan da, dokunulamaz bir zırha bürünebilmektedirler. Bu bağlam içerisinde meydana gelen oluşumlar, bir süre sonra, güç eşitsizliğinin de önemli tetikleyicileri haline gelmektedir. Doğal olarak, oluşan bu güç dengeleri karşısında güçsüzlüğünü yaşamak istemeyen her ülke, konjonktürel dalgalanmalara bağlı olarak umduğu faydayı temin etmek üzere, istese de istemese de bir oluşum içinde bulunmaya kendini zorunlu hissetmektedir. Bu anlamda, günümüzde birbirinden farklı güç merkezlerinden ve bu güç merkezlerinin birbirleriyle çok değişkenli rekabetinden bahsedilebilir. Deyim yerindeyse dünya, adeta güç dengelerinin doğurduğu dengesizlikleri aşmak ve yeni bir denge tesis etmek isteyenler için birbirinden farklı kamplara bölünmüştür. Özellikle Weimar Üçgeni, Şanghay Altılısı, Asya Kaplanları, Avrasya Balkanları, Avrupa Birliği vb. oluşumlar, bu farklı kamplara ya da kutuplara bölünmüşlüğün bir ifadesi olarak örnek gösterilebilirler. Anılan oluşumlar, içinde yer alanlara belli kazanımlar sağlamakla birlikte, zaman zaman kaybettirdikleriyle de dikkat çekmektedirler. Örneğin böyle bir birliktelikte umulan fayda temin edilemediğinde veya birliğin yapısının genişlemesi söz konusu olduğunda, hiç arzu edilemeyen durumlara da zımni evet demek zorunda kalınabilmektedir. Bu durum, istenilmeyen bir karara baskı ve basınç altında imza atmak zorunda kalındığında, tarihsel, coğrafi ve kültürel bir geçmişin ve birlikteliğin bulunduğu soydaşların, akrabaların ya da yakınların küstürülmesi tehlikesini de potansiyel olarak bünyesinde barındırmaktadır. Bunun yanı sıra, bazen de konjonktür değiştiğinde, birliğin ya da oluşumun var olma nedeni ortadan kalkmaktadır. İşte o zaman da birlik içindeki herkesin, birbirlerine yük olduklarını haykırmaya ve geçimsiz bir tavra bürünmeye başlamaları suretiyle hiçbir sakınca görülmeksizin, ya yeni bir oluşumu yapılandırmaya ya da 2 Stratejik Araştırmalar Dergisi 1 (01), 2008,1-26

13 Rıza Sam kendilerini daha huzurlu hissedebilecekleri başka bir organizasyona yönelebilmeleri söz konusudur. Elbette, bunu yaparken, yönelmek istedikleri organizasyonlara kendilerinin ne denli gerekli olduklarının zeminini tercih edilebilme gerekçesi olarak önceden planlanmış birlik inşası faaliyetine girmiş bulunmaktadırlar. Kısaca, her oluşum ya da birliktelik dikensiz bir gül bahçesi vaat etmemektedir. Bu çalışmada, gerek Osmanlı dönemi gerekse Cumhuriyet dönemi Türkiye sinden günümüze gelinceye kadar geçen süre içerisinde dünyadaki güç dengelerinin doğurduğu güç eşitsizlikleri ve dengesizliklerinin aşılması için denge arayışları ve her denge arayışının kendi içerisindeki açmazları ortaya konulmaya çalışılacaktır. 2. BATILILAŞMA SİYASETİNİN FARKLI GÜÇ MERKEZLERİ ÜZERİNDEN YÜRÜTÜLMESİ Denilebilir ki, Osmanlı Devleti tarih sahnesine çıktığı andan itibaren ilk siyasi yenilgisini alıncaya kadar geçen süre içerisinde, kendi içine kapanan ve kendisiyle yoğun bir hesaplaşmaya giren Batı yı ve Batı da meydana gelen yenilik ve değişmeleri şaşkınlık içerisinde karşılamaktan uzak bir tavır sergiliyordu. Güç dengeleri tersine dönünce, Osmanlı Devleti, Batı daki yenilik ve değişmelerin boyutunu ciddi bir biçimde fark etti ve Batı karşısında yitirdiği gücünü tekrar toparlayabilmek için, dünya dengeleri içerisindeki yerini koruyabilmek üzere, kendini güçlü kılabileceğini düşündüğü, askeri alanda birtakım tedbirler alma yoluna gitti. Batı nın üstün olduğunun zoraki onayı, 1596 Eğri Seferi nde Avrupa daki yeni ateşli silahlar devriminin tüfekleriyle karşılaşmada şaşkınlık içerisinde kalınması sırasındadır, denilebilir. Anılan tarih, Osmanlı maliyesinin ve devlet ekonomisinin çöktüğü, askeri teknolojinin ve sanayideki gelişmelerin izlenememesi nedeniyle Osmanlı nın savaş sanayisi ile birlikte askerlik alanında gerilediği bir tarihi işaret etmektedir (Berkes, 2002: 76-77). 3 Journal of Social Sciences 1 (01), 2008,1-26

14 Yeni Dünya Düzeninde Denge Arayışları, Çatışan Dengeler Ve Türkiye nin Politik Açmazları Osmanlı Devleti nin sürekli gerilemesinin ve çözülmesinin bir türlü durdurulamaması, onun, Batı nın gelişen ezici üstünlüğü karşısında tutunamamasına ve Batı ile girişeceği güç ilişkilerinde çok zor anlar yaşamasına neden olmuştur. Bu bağlamda, Batı nın askeri alanda ezici üstünlüğünü hissettirdiği 1683 Viyana bozgunu, bu zor anların bir başlangıcı olarak nitelendirilebilir. Bu tarihten sonra 26 Ocak 1699 da imzalanan Karlofça Barış Antlaşması ile Osmanlı Devleti için bir devrin bittiği ileri sürülebilir. Çünkü Osmanlı İmparatorluğu ilk kez, açıkça kesin bir savaşta yenilmiş bir devlet olarak barış imzalamış ve uzun süredir Osmanlı idaresinde bulunan ve Dar-ül İslam ın bir parçası sayılan geniş toprakları terk etmek zorunda kalmıştır. Bunun yanı sıra, 1718 Pasarofça Antlaşması yla Osmanlı Devleti kendi denetiminde olan ve yapılandırmış olduğu daha başka toprakları da yitirmiştir. Nitekim, Karlofça ve Pasarofça Antlaşmalarını izleyen diğer antlaşmaların hemen sonrasında merkezi hükümetin hem taşra üzerindeki otoritesi gittikçe zayıflamış hem de İmparatorluğa bağlı eyaletler bir bir bağımsızlıklarını ilan etmeye başlamıştır. İşte tam bu sırada Büyük Petro idaresindeki Rusya, Osmanlı Devletinin önünde enerjik bir Batılılaşma ve Modernleşme programının bütün zafiyetlerden sıyrılabilme ve tekrar rakipleri ile mücadelede denk bir güç olarak kendi dinamikleri ve yeteneklerini ortaya koyabileceği (Lewis,1993:38-46) örnek bir ülke olarak durmaktadır. Böylelikle, Osmanlı Devleti, tekrar güçlü günlerine dönebilme ümidiyle Batılılaşma serüvenine, Batı Avrupa karşısında geri kalmışlığını yoğun olarak eksikliğine bağladığı askeri-teknik reformlarla kapatmaya çalışmakla adım atmış oluyordu (Ortaylı, 2001: 18). Ancak Batılılaşma yolunda atılan bu adımlar, farklı güç dengelerinin birbirleri üzerindeki hiyerarşik güç eşitsizliklerinin stratejik önemi dikkate alınarak gerçekleştirilmiştir. Bu çerçevede Osmanlı Devleti nin Batılılaşma hareketlerine, Batı içinde farklı çıkar merkezlerinin bulunması nedeniyle, bu merkezler arasındaki çıkar 4 Stratejik Araştırmalar Dergisi 1 (01), 2008,1-26

15 Rıza Sam ayrılıklarını değerlendirerek ve bunları birbirine karşı kullanarak girdiği söylenebilir. Nitekim farklı zaman dilimlerinde birbirinin aynı olmayan Batılı ülkelerin yanında Osmanlı Devleti nin yer alması, Batılılaşma siyasetinin farklı güç merkezlerinin (Gevgilili, 1990: 69) egemen konumuna gelmelerine göre gerçekleştirildiğini doğrulamaktadır. Bu bağlamda birbirinden farklı anlamda ve doğrultuda Batılılaşma dan bahsedilebilir. İlk önceleri toprak yitimiyle başlayan güç kaybını durdurabilmek amacıyla askeri ve teknik alanda yapılmaya çalışılan yenilikler, zamanla boyut değiştirerek, Batı daki güç merkezlerinin amaçlarına hizmet eden bir araç konumuna getirilmiştir. Özellikle zaman zaman ortaya çıkan veya suni olarak yaratılan krizlerde, krizlerin başarıyla yönetilememesi durumunun yaşanılması, beraberinde birinin diğerine karşı denge amacıyla kullanılan farklı güç merkezlerine ciddi tavizler verilmesine yol açmıştır. Bunun nedeni Batı daki hızlı değişime ayak uyduramaması ve yenilikleri, kendi kültür dinamiklerine bağlı olarak gerçekleştiremeyişinden ileri gelmektedir. Sonuç itibariyle, her denge arayışı, siyasi yapının her geçen gün önüne geçilemeyen bir güç yitimiyle daha da dengesizliğe bürünmüştür. Yaşanılan bu durum, siyasi arenada iktidar eyleyenleri, dışlanmamak için Avrupalılık ve Batılılık aidiyet duygularını yüklenebilen sembollere yönelmeye ve onlara bel bağlamaya fazlasıyla motive etmiştir. 3. BATILILAŞMA SİYASETİNİN MODERN İMAJLARLA DESTEKLENMESİ Batılı devletlerin önlenemeyen yükselişi, beraberinde, onlara dünya egemenliği ve zenginliğini getirmiştir. Dolayısıyla böyle bir güç karşısında güçsüzlüğünü yoğun olarak yaşayan ülkeler, semboller üzerinden, ne derece Batılı olduklarını ispat edebilmek için birbirleriyle yarışa girmişlerdir. Bu sayede, yaşanılan güçsüzlüğün modern imajların kullanılmasıyla kapatılması söz konusudur. Bu bağlamda birbirinden farklı dönemlerde siyasi arenada hükümet 5 Journal of Social Sciences 1 (01), 2008,1-26

16 Yeni Dünya Düzeninde Denge Arayışları, Çatışan Dengeler Ve Türkiye nin Politik Açmazları eyleyen iktidar sahiplerinin farklı bir modern imajla sahneye çıkması, bir anlamda, Batıdaki güç dengelerinin değişimine yönelik uygulanan bir strateji olarak düşünülebilir. Örneğin Lale devrinde İbrahim Müteferrika ya matbaanın kurdurulması ve üç yüzyıl geriden de olsa Avrupa daki yayınların basılarak ve çevrilerek takibine çalışılması ile, bir bakıma, Batı zihniyetinin aktarımının sağlanılmak istendiği söylenebilir. Bunun yanı sıra Batı ya elçiliklerin açılması ve oraya, yenilikleri takip etmesi için elçilerin gönderilmesiyle de (Ülken, 1999: 25-26), Batı nın gözünde onun zihni takipçiliğinin yapıldığı, modern imajlarla pekiştirilmek ve bir izlenim uyandırılmak istenmiştir. Ayrıca, Batı ya ve Batılı yaşantıya duyulan özlem ve hayranlığın doruklarda seyretmesiyle, bu dönemde, adeta Nedim in şiirlerinde anlattığı biçimde yaşamaya büyük bir çaba sarf edilmiştir (Küçükömer, 1989: 50-51). Daha sonraları izleyen dönemlerde de gazetecilikle birlikte Tercüme Odaları ndan yetişen ve geleceğin ilk Avrupa dilini öğrenen ve kendini yetiştiren aydınlar sayesinde, Avrupa edebiyatı ve fikir dünyası ile tanışılmıştır (Berkes, 2002: 199). Gerçi her girişim kendini güvence altına alabilmek amacıyla yapılsa da, sonuçta Batı dan alınan her unsuru, hiç sorgulamadan bir üstünlük edasıyla ve teslimiyetçi bir tavırla insanların kendi bireysel ve kültürel özlerini köreltme pahasına kullanmaları ve bunda bir sakınca görmemeleri, hem kendine hem de kültürüne yabancı bir yığın kimliğin baskın bir konuma gelmesine uygun bir zemin hazırlamıştır. Fakat bütün olumsuzluklara ve sorun yaratıcılığına rağmen, Batının her defasında yaşanan açmazların aşılmasında daha da güçlenmiş bir şekilde kendini gösterdiğine tanık olunmaktadır. Bu durum, Batının kendi içinde çelişkiler yaşadığı dönemlerde de değişmemiştir. Örneğin, Batı da Fransız ihtilali ve onun getirdiği hürriyet, kardeşlik ve eşitlik vb. kavramların tarihsel ve kültürel doku ile ilişkisi kurulmadan, temelsiz, sloganvari kullanımlarından kaynaklanan olumsuzlukların dahi yine Tıbbiye, Mülkiye ve Harbiye nin açılmasıyla ve bu okullar aracılığıyla modern Batılı düşüncenin Türk 6 Stratejik Araştırmalar Dergisi 1 (01), 2008,1-26

17 Rıza Sam toplumuna girişinin sağlanılmasında (Davison, 1963: 59-80) bir an bile tereddüt edilmediği fark edilebilir. Hatta Tanzimat dönemi ayrıntılı bir şekilde incelendiğinde, yapılan merkeziyetçi düzenlemelerin açık bir şekilde Fransız devlet sistemi kopya edilerek gerçekleştirildiği (Arai, 1992: 2), rahatlıkla görülebilir. Cumhuriyet dönemi Türkiye sinde özellikle geçmişi bir saplantı konusu haline getirebilecek her türlü eğilimin radikal olarak karşısında durulmuş ve geçmişe dönük özlemlerden tamamen bağımsız bir gelecek kavrayışına geçilmiştir. Gerçekleştirilmesi istenen en temel ideal ise, saplantısız, açık bir kültür sahibi (fikri ve vicdanı hür) ve etkin yurttaşlardan oluşan modern bir toplum inşa etmektir. Doğal olarak, kurulacak böyle bir politik toplum, herhangi bir kök saplantısı üzerine inşa edilemezdi (Öğün, 2000: ). Bu anlamda, Kurtuluş Savaşı ndaki siyasal rejim tartışmaları içinde bir şekilde biçimlenmeye başlayan, ancak 1930 larda kesin formülasyonunu kazanan Kemalizmin, topyekün ve ödünsüz bir Batılılaşma programını bünyesinde barındırdığı söylenebilir (Köker, 2000: 234). Bu durum, Cumhuriyetin kendisinin Batılılaşma projesinin resmileşmesindeki son noktayı oluşturmasından (Tachau, 1962: 176) ileri gelmektedir. Böyle bir düşünüş tarzı ve yapılanma içerisinde de toplum hayatında yenilikler aracılığı ile meydana getirilmek istenen değişimlerin yoğun bir muhalefetle karşılaşmaları ve değişim ajanlarının tutucu güçlerin hedefi olmaları engellenmeye çalışılmış ve her fırsatta tutucu muhalefetin karşısına farklı bir argümanla çıkılmıştır. Bütün bu girişimler, yoğun muhalefetin ve geleneğin etkisini kırma amacına yöneliktir. Özellikle, 1929 yılında Cumhuriyet Gazetesi nin düzenlediği Miss Turkey yarışması, bu yönde atılan önemli bir adımdır, denilebilir. Türkiye de ve çoğunluğu İslam olan bir toplumda ilk kez böyle bir yarışma düzenlenmesinin anlamı, ticari olmaktan ziyade siyasal bir olaydı; bir bakıma yenilik getirmenin Avrupa ya ve uygar dünyaya benzemenin bir başka yoluydu. İlki 1932 de 7 Journal of Social Sciences 1 (01), 2008,1-26

18 Yeni Dünya Düzeninde Denge Arayışları, Çatışan Dengeler Ve Türkiye nin Politik Açmazları ikincisi 1952 de yarışmaya katılan Miss Turkey ler Dünya Güzellik Kraliçesi unvanını elde etmişlerdir. Burada güzellik yarışmalarıyla gerçekleştirilmesi düşünülen şey, kısmen de olsa kent alt-orta sınıfının iffet taslamasını zayıflatmak ve bu sınıftan kadınlar arasında bir güven duygusu yaratmaktır. Bununla birlikte, 1932, 1934 ve 1935 te kadınlara tanınan bir takım haklarla da onların politik arenada yer almaları sağlanmıştır. Ayrıca, sanayi teşvik konusu ile devlet, yerli kapitalistler yaratmaya koyulmuştur. Memleketin tam anlamıyla Avrupalı hayat tarzına alıştırılması yönünde yoğun çaba harcanmıştır. Öyle ki; opera ve bale grupları oluşturulmuş ve bunlar, Avrupa dan getirilen yönetmenlerce yönetilmiştir. Bu arada melodileri kederli olan Türk Müziğinin dinamik ve devrimci Türkiye için yetersiz kaldığı düşünülmüştür. Bu amaçla, söz konusu eksikliği giderebilmesi için Ankara Radyosu na Klasik Batı Müziği yayını yapması (Ahmad, 1995: ) ısrarlı bir şekilde önerilmiştir. Ancak, Batı kültürüne aşina olunması yönünde alınan bu tedbirler, geniş halk kesimlerine hitap etmiyordu. Dolayısıyla yenilik yolunda yapılan her atılım ve adım, beklentileri boşa çıkarıyordu. Gerçi, moda ve tüketim maddeleri üzerinden bir aşinalık sağlanıyordu; ama bu giyilen elbisenin sırıtışına engel olmuyor ve onu kullananı gülünç olmaktan kurtarmıyordu. Bu bağlamda, yenilik ve değişmelerin planlandığı şekliyle seyri, sadece batıcılar ve modernleştiriciler için söz konusudur, denilebilir. Aslında buradaki en önemli sorun, modern imajların modern fikirlerden daha önemli olmasından kaynaklanmaktadır. Yaşanan sorun, imajlar aracılığı ile gündeme gelen modern kimliklerin esasında aşırı gerçekçi mahiyette; yani sahici gibi görünen, ancak sahteciliği ve inşa edilmişliği barındıran kimlikler (Kadıoğlu, 1999: 31-32) olmasından ileri gelmektedir. Göz önünde bulundurulmayan şey ise, Batı Avrupa tarzı modernleşme ve ulus devlet oluşumunda, burjuvazinin yani kapitalizmin gelişimi ile ilintili olduğudur (Zolberg, 1987: 54). Dolayısıyla gerçek temeller üzerine kurulmayan, 8 Stratejik Araştırmalar Dergisi 1 (01), 2008,1-26

19 Rıza Sam yukarıdan aşağıya bir dayatma ile inşa edilen kimliklerin yaşama şansı bulunmamaktadır. 4. DÜNYA SAVAŞI SONRASI GÜÇ DENGELERİNDE ATLANTİK PAKTI NDA YER ALINMASI II. Dünya Savaşı sonrasındaki gelişmeler, Türkiye açısından bir yandan ciddi tehlikeler oluştururken, diğer taraftan tehdit olarak algıladığı unsurlara karşı koyabileceği fırsatları da beraberinde getirmiştir. Özellikle hiçbir yükümlülüğü yok iken Kore deki savaşın durdurulabilmesi için asker gönderilmesiyle belli bir Batılı oluşum içerisinde bulunabilmenin gerekli alt yapısı oluşturulmuştur. Bilindiği üzere Avrupa da Sovyet emperyalizmi ve üstünlüğü belirmeye başladığı andan itibaren, Avrupa nın Sovyetlerce yutulması tehlikesi gündeme gelmiştir. Özellikle Sovyetlerin İran a yerleşme çabaları, Türkiye yi tehdit edişi, Avrupa da Sosyalist Blokun kuruluşu, Fin-Sovyet İttifakı, Yunanistan üzerinde baskılar kurulması vb. gelişmeler, ABD nin Avrupa dan çekilmek yerine, ona daha da kuvvetli sarılmasına neden olmuştur. Bundan dolayı ABD, 1947 Mart ında Truman Doktrinini, 1947 Haziran ında da Marshall Planını ortaya atmıştır. Truman Doktrini, Amerika nın Sovyet tehdidine maruz kalan ülkeleri destekleme kararını ve Marshall Planı da hür Avrupa yı ekonomik bakımdan kalkındırma ve güçlendirme kararını ifade ediyordu (Armaoğlu, 1993: ). İşte bu noktada Sovyet tehdidine karşı Kuzey Atlantik Paktı nın (NATO) Varşova Paktı karşısında Amerika nın da katkıları ve desteğiyle güçlendirilmesi sağlanıyordu. Türkiye nin bu süreçte Kore ye asker göndermekle yapmış olduğu diplomatik manevra da, bir süre sonra bütün itirazlara rağmen İtalya ve ABD nin önderliğinde ve ikna ediciliğinde, NATO vizesiyle, fedakarlığının bir karşılığı olarak ödüllendiriliyordu. Bir anda Türkiye, Batı nın en önemli müttefiki haline gelmiştir. Çünkü Sovyet tehdidine karşı en önemli kalkan konumundadır. 9 Journal of Social Sciences 1 (01), 2008,1-26

20 Yeni Dünya Düzeninde Denge Arayışları, Çatışan Dengeler Ve Türkiye nin Politik Açmazları Türkiye nin NATO üyeliğine, biri akılcı diğeri duygusal olmak üzere iki açıdan yaklaşılabilir. Akılcı açıdan NATO, Türkiye nin Sovyet saldırmacılığına karşı bir güvence olarak görülmüştür. Ayrıca bu sayede Batı dan Türkiye nin modernleşmesini mümkün kılacak yardımı ve borç para akışını sağlama bağladığı da düşünülmekteydi. Duygusal açıdan ise, Türkiye nin nihayet Batılı uluslar tarafından eşit koşullarda kabul gördüğünün bir işareti olarak yorumlanmıştır (Zürcher, 2002: 342). NATO nun ABD nin desteği ile kurulduğu ve bu güvenlik birliğine Türkiye nin kabulünde ABD katkıları düşünüldüğünde, Demokrat Parti nin önde gelenlerinin sloganlarını ABD ye endeksli olarak dillendirme çabaları da, oldukça anlamlı hale gelmektedir. Özellikle Türkiye de bir kuşak içinde ve her mahallede bir milyoner yaratılacağı vaat edilerek, ülkenin Küçük Bir Amerika yapılacağı vurgulanmaktadır. Neden Büyük Bir Türkiye değil de Küçük Bir Amerika yaratılmak istenmesinin altında ise, rotanın Batılılaşma serüveninde ABD ye çevrilmesi bulunmaktadır. Yani bundan sonra Batı Avrupa da umduğunu bulamayan Türkiye nin Batı olarak Amerika yı hedeflemesi ve yeni dünya düzenindeki dengeler içerisinde Amerika ya yaslanarak ve bu arada Küçük Bir Amerika olarak yer alma isteği söz konusudur. Böylelikle, bir zamanlar Batı Avrupa ya neden olabileceği hoşnutsuzluk ihtimaline maruz kalmamak için gösterilen sempati, bu kez ABD ye hem de onun uydusu olarak gösterilmektedir. Bu sempatinin, genelde Batı nın, özelde ise petrol şirketlerinin çıkarlarına hizmet ettiği söylenebilir. Çünkü 1952 de NATO ya kabul edildiği tarihten itibaren, Türkiye nin adeta mümkün olan her yerde, Batı davasının savunuculuğunu yaparak, Batılı gibi görünme ve değerlendirilme beklentileri, bir anlamda, yerini bizim Batılı olup-olmamamızdan çok, Batı nın bizden ne kadar fazla kazanç elde edebileceği bir oluşuma terk etmiştir. Nitekim bir Pentagon uzmanı olan Wolfowitz raporunda şöyle demektedir: Türkiye ye yeniden bir müttefik olarak davranmamız gerekmektedir. Çünkü, düşmanımızın 10 Stratejik Araştırmalar Dergisi 1 (01), 2008,1-26