mini gölge ovunumuz Gölge Oyununun Kökeni ve Evrimi: KARAGÖZ

Transkript

1 mini gölge ovunumuz KARAGÖZ Yazan : UĞUR GÖKTAŞ Tasvirler : Uğur Göktaş Koleksiyonu. Fotoğraflar : Selamet Taşkın Türk gölge oyununun vazgeçilmez unsurları Karagöz ve Hacivat. Karagöz and Hacivat, the indispensable characters of the Turkish shadow show. Gölge Oyununun Kökeni ve Evrimi: Gölge oyununun çıkış yeri hakkında günümüzde bir çok söylentiler vardır. En kuvvetli ihtimal M ısır dan çıkmış olabileceğidir. Yavuz Sultan Selim M ısır ı fethettiği zaman Memlûk sultanı Tumanbay ı 15 Nisan 1517 tarihinde idam ettirmişti. Nil nehri üzerinde Roka adasında bir sarayda bulunan gölge oyuncusu Tumanbay ı asılısını ve ipin iki kez kopuşunu canlandırmış, Yavuz Sultan Selim bu gösteriyi çok beğenmiş, gölge oyuncusuna bir çok hediyeler vererek onu dönüşünde yanında götürmüştür. 20 Haziran 1612 tarihinde de Mehmet Paşanın padişahın kardeşi Gevherhan ile düğünü için Mısır'dan gölge oyuncuları getirilmiş ve daha sonra bu gölge oyuncuları çeşitli yerlerde yaptıkları gösterilerle Türk gölge oyununa temel oluşturmuşlardır. kavuşturmalıyız. İlk aşama tanıtıcı ve öğretici kursların açılması olmalıdır. Geç- Yukarıda belirtilen somut kanıtlardanda anlaşılacağı üzere Mısır, Türk gölge oyunu üzerinde belirgin bir etki sahibidir. t 28 XVII. yüzyılda kesin biçimini alan Karagöz sonraki yüzyıllarda da halkın vazgeçilmez eğlence unsuru olmuştur. Özellikle Ramazan gecelerinde halka renkli dakikalar yaşatmış, Nasrettin Hoca, İncili Çavuş fıkralarının yanında bir de Karagöz fıkraları doğmuştur. Ayrıca halk doğrudan doğruya söyleyemediği dertlerini, şikayetlerini Karagöz tarafından dile getirmiş ve halledebilmiştir. Bu yüzden Karagöz, padişah ve nüfuzlu kişiler tarafından himaye edilmiştir. İmparatorluk devrinde Karagöz oyunlarına fazla rağbet edildiğinden, hükümet hayalcileri bir teşkilata bağlamış, bunları bir kâhya ile bir yiğitbaşının idaresi altına vermiştir. En kıdemli hayalci kâhyalığa seçilir, bu makam da belediye tarafından tasdik edilirdi. Son yüzyıllarda Karagöz ü modernize edebilmek için bir takım çalışmalar yapılmış ise de başarı kazanamamıştır. Bu yeniliklerden en önemlileri şunlardır : Ahmet Mithat Efendi'nin perde yerine buzlu cam kullanması, görüntülerin boylarının büyütülmesi, Kâtip Salih in ise : Oyun metinleri için Fransız komedilerinden yararlanması, mum yerine elektrik lâmbası kullanması 1910 senelerinde «Canlı Karagöz Sahnesi Kumpanyası» adlı bir topluluğun temsiller verdiğini örnek olarak verebiliriz. Karagöz ü modernize çalışmalarında bizce en çok oyun metinleri üzerinde durulması lâzımdır. Çünkü Karagöz yaşadığı devirlerde aktüel olayları ortaya koyarak varlığını sürdürmüştür. Bugün ise eski metinler üzerinden oyun oynatıldığı için Karagöz pek rağbet görmemektedir. Fakat onu yaşatmak görevi ne pahasına olursa olsun bizlerindir. Her Türk kendi içinden çıkan öz be öz ata yâdigârı san'atı için bir şeyler yapmaya mecburdur. Karagöz sırası geldiğinde halkımıza çok yardım etmiştir. Halkın bizzat kendi eli ile yapamadığı işleri Karagöz halletmiştir. Şimdi bizde bu şükran borcumuzu ödeyip, onu işlerliğine

2 «ÜST miş senelerde bu tip bir takım girişimler oldu ise de devamı gelmemiştir. Bende bu san atı bu maksatla açılmış olan bir kursa devam ederek öğrendim ve başkalarına da öğretmeye hazırım. Gölge oyununun tekniği: Teknik, Tasvir denilen görüntülerin hazırlanması ile başlar. Karagöz tasvirleri çoğunlukla Deve derisinden yapılır. Bugün deve derisi bulunmadığından genellikle manda ve dana derisi kullanılmaktadır Derinin işlenebilecek bir seviyeye gelmesi için başlıca şu işlemler uygulanır: Deri hayvanın sırtından yüzüldükten sonra, iyice yıkanarak temizlenir. Daha önceden bir tahta kutu içinde bol miktarda ekşitilmiş kepek, derinin tüylü kısmı üzerine iyice yedirilerek, rulo şeklinde sarılıp korumaya bırakılır. Deri kuruduktan sonra tüyleri temizlenir ve küçük parçalara ayrılır. Bir kap içersindeki ayran kıvamında kirece batırılarak gerilir. Kirece batırılmasındaki amaç, tasviri yapan kimseye hayvanda olması muhtemel bir mikrobun geçmemesi içindir. Bundan sonra özel olarak elde kırılan camlarla derinin üzerindeki bu kireç kazınır. Deri üzerine işlenecek model çizilir ve NEVREGAN denilen aletle işlenir. Bundan sonra boyama safhası gelir. Eskiden boya için kök boyalar kullanılırdı. Fakat kök boyalar şimdi bulunmadığından çini mürekkepleri kullanılmaktadır. Tasvirler boyandıktan sonra siyah mürekkeple kontür hatları geçilir ve parlak olmasını sağlamak için, üzerine çok az zeytinyağı sürülür. Sopa deliklerinin açılıp eklem yerlerinin bağlanmasından sonra tasvir yapım işi bitirilmiş olur. Karagöz'ün oynatımı için özel bir perdesi bulunur. Bu perdenin ölçüleri eskiden 2X2,5 metre idi Bugünkü boyu ise 110X80 cm. dir. Perdenin kıyıları çiçekli basmadan ayna denilen iç bölümü ise mermerşahiden yapılır. Perdenin ayna kısmının arkasında tasvirlerin ayak bölümlerinin girdiği, sabit olan ö- rüntülerin durmasını sağlayan hayal ağaçlarının yer aldığı, oyunda kullanılacak malzemelerin bulunduğu PEŞ TAHTASI (DESTGAH) denilen bir tahta bulunur. Karagöz oyununun kadrosu altı kişiden meydana gelir, bunların isimleri ve görevleri şöyledir : 1 H AYALİ: Karagöz oyununu tek başına oynatan ve seslendiren kimsedir. Karagöz oyununda bulunan yaklaşık 100 değişik karakterin yöre ağızlarını, şive bozukluklarını taklitlerini yapar. Hayali nin çok iyi Türk musikisi bilmesi ve üstün tûlûat yeteneğine sahip olması gerekir. Evliya çelebi seyahatnamesinde, meşhur Karagöz'cü Kör Hasanzade Mehmet in mevcut oyunlara ilaveten 300 oyun bildiğini, sadece Karagöz ve Hacivat'la aralıksız 15 saat Muhavere oynattığını yazar. 2 ÇIRAK : Hayali'nin yanında yardımcısı ve öğrencisidir. Ona oyun içinde her türlü yardımda bulunur. Tasvirlerin verilmesi, yeri geldiğinde tutulması onun ö- revidir. Mesleğinde olgunlaşınca peştemal kuşanarak usta sınıfına eçer. 3 SANDIKÂR : Çırağın yardımcısıdır. Geçecek faslın Tasvirlerini çıkarır, sopalarını geçirir, ipe dizer ve oyunda sırası elen tasviri çırağa verir. Perdenin kurulmasında yardım eder. Aşk ve sevginin Karagöz perdesindeki temsilcileri Çelebi ve Zenne. Çelebi and Zenne, the lovers of the Karagöz screen. Tasvir yapım ve oynatımında kullanılan malzemeler. Materials used in making the designs and operating the puppets. 4 YARDAK : Oyunda geçen türkü ve şarkıları okur. Bazı Karagöz cüler yardağın yanısıra oyuna saz heyeti ile çıkarlardı. 5 DAYREZEN : Dayre denilen özel aleti çalar ve oyunda geçen pastavları (Karagöz'ün Hacivat'a vurması sırasında çıkan ses) yapar. 6 HAMMAL : Karagöz oynatılacak yere Karagöz zembilini taşır. Oyunun Bölümleri: Oyun başlıca 4 bölümden meydana gelir. A MUKADDİME (GİRİŞ) : Boş olan perdeye göstermelik denilen görüntünün konması ile başlar. Daha sonra Göstermelik NAREKE denilen bir nev i kamışın cı- Konu ile ilgisi olmayan göstermeliklerden ev. Scenery depicting a house. I 29

3 Naresı ile tanınan Tuzsuz Deli Bekir, uyur gezerliği ile tanınan Tiryaki, gevzekliği ile tanınan Lâz, yaygaracılığı ile tanınan Beberuhi. Tuzsuz Deli Bekir, known for his bellicose yell; Tiryaki, the opium addict, who walks in his aleep; the Laz (Black Sea Turk), known for his garrulousness; and Beberuhi, the crybaby. zırtıtı sesi ile sağa sola götürülerek kaldırılır. Göstermelik, seyircide bir merak ve seyirciyi oyuna hazırlamak için konur. Göstermelikler konu ile ilgili ve ilgisiz olmak üzere ikiye ayrılır. Konu ile ilgili olanlar: Tahmis, Şirinin köşkü, Kayık, Meyhane vb. İlgisiz olanlar : Limon ağacı, Vak vak ağacı, Çalgıcı kadınlar, Ev, Deniz Kızları vb. Daha sonra seyirciye göre sol taraftan Hacivat def'in tartımına uygun olarak bir semai söyleyerek perdeye gelir. Semai bittikten sonra Hacivat bir perde gazeli okur. Temâşâ-yî hayâl erbâbına özge temâşâdır. Meâline ehline ma lüm olur sırr-i muammâdır. Ne anlar câhili nâdân olan sırr-i muammâdır. Bakar zâhir gözüyle sanki mirât-ı mücellâdır. Verâsın fehm ü idrâk eyleyen yârâna aşk olsun. Değildir ehl-i irfâna hafi zâhir hüveydâdır. Misâl etmiş onu Şeyh Küşteri gülzâr-ı dünyâya Anınçün sâbıkaa zıil-i hayâl ile müsemmâdır. Ul-ül-ebsâr olan çeşm-i faziletle nigâh eyler Cihâna ibret gözüyle bakmayan a'mâdır. Günümüz Türkçesine çevirirsek : Hayâl oyunu erbabına göre bir seyirdir çözülmesi zor bîr sırdır, anlamını ancak ehli anlayabilir. Bilgisizler çözülmesi zor sırdan ne anlar? Parlak aynaya bakar gibi onun dış görünüşüne bakarlar. Onun arkasındaki sırrı anlayan dostlara aşk olsun, bilgili kişilere gizli değildir, açık ve meydandadır. Şeyh Küşteri onu dünya gül bahçesine benzetmiş; onun için eskiden «Hayal gölgesi» diye adlandırılmıştır. Gözü olanlar, yani görmeyi bilenler, dünyaya bilgili gözlerle bakar, dünyaya ibret gözü ile bakmayan aslında kördür. Görüldüğü üzere perde gazelleri felsefi ve tasavvufi anlam taşıyan parçalardır. Perde gazeli bittikten sonra Hacivat kendine bir arkadaş arar. Bu sırada Karagöz aşağıya gelir ve kavga ederler. Hacivat kaçar, Karagöz de kendi kendine bir tekerleme söyledikten sonra gider. 2 MUHAVERE (SÖYLEŞİ) : Muhavere genelikle fasılla ilgisi olmayan (İlgili olanlarda vardır). Hacivat ile Karagöz arasında geçen karşılıklı bir konuşmadır. Fakat bazen bunun dışına da çıkıldığı olur. Muhavereye Karagöz ve Hacivattan başka kişiler de katılabilir. 3 FASIL : Oyunun esas konusunu teşkil eden bölümdür. 17. yüzyıla kadar bir kopukluk görülürse de 17. yüzyıldan sonra kesin biçimini almıştır. Bu bölümde Karagöz ve Hacivat ın yanısıra bir çok modellerde perdeye gelir. 4 BİTİŞ: Çok kısa bir bölümdür. Hacivat: Yıktın perdeyi eyledin viran varayım sahibine haber vereyim heman Der ve gider. Karagöz : Her ne kadar sürc-i lisan ettikse af ola Der ve gider. Karagöz oyunlarının dağarcığı: Karagöz oyunları Kar-ı kadim (eski zaman işi) ve Nev icad (Yeni yazılan) olmak üzere iki kısımdır. Eski Ramazan gecelerinde Kâr-ı kadim olan 28 oyun oynatılırdı. Bu sayı kadir gecesi hariç Ramazan gecelerinin sayısına denkti. İlk gece Mandra son gece ise Meyhane oyunlarını oynatmak adetti. Karagöz oyunları oynatıldıkları yüzyılların aktüel oyunlarına değinmekteydi. Örneğin : Esir pazarlarında köle ve cariye alım satımını (Ağalık) oyununda büyüye ait halk inanışlarını (cazular) oyununda, Boğazıçinin günlük olaylarını (Kayık) oyununda, Define arayıcılığını (Mal çıkarma) oyununda, Tahtakalede- 30

4 ki kahve döğücülerini (Tahmis) oyununda, İstanbul'un muhteşem düğünlerini (Büyük evlenme) Oyununda görürüz. İstanbul sokaklarında dolaşan tipler Karagöz perdesinde zihniyetleri, kendi kıyafetleri ile gözümüzün önüne gelirler. Karagöz oyunları bir çok araştırmacılar tarafından (Selim Nüzhet Gerçek, Nurullah Tllgen, Metin And) gruplara ayrılmıştır. Bunları hepsini birleştirerek veriyoruz. 1 Karagöz ün bir iş tutması ile ilgili oyunlar: Yazıcı, Kayık, Salıncak - Ahçılık. 2 Karagöz bazen bir yarışma ile iş bulur : Şairlik. 3 Karagöz ün yasak yerlere girmesi ile ilgili oyunlar: Hamam, Bahçe Abdal Bekçi, Kanlı Nigâr. 4 Karagöz'ün kendisini zor bir durum içinde bulduğu oyunlar: Sahte Gelin, Meyhane, Yalova Satası, Mandra. 5 Efsane ve Halk hikayelerinden alınan oyunlar: Ferhat ile Şirin, Tahir ile Zühre, Leylâ ile Mecnun. Bunların yanısıra Karagöz'de bir takım tûluât, adepte ve yeni yazılan oyunlar mevcuttur. Karagöz'de Kişiler ve Kişileştirme : Karagöz oyununda başlıca 350 tane figür vardır. Göstermelikler ve aynı cins karakterler çıkarılırsa 100 tane an S karakter mevcuttur. Bunlar yine kendi aralarında gruplara ayrılmıştır. 1 Asıl K işile r: Hacivat Karagöz. 2 Kadınlar. Bütün Zenneler. 3 İstanbul lehçesi ile konuşanlar.- Tiryaki, Beberuhi, Çelebi. 4 Anadolu dan gelenler: Lâz, Himmet Aga, Hüsmen Ağa, Kayserili, Kürt. 5 Anadolu dışından gelenler: Arnavut, Acem, Arap, Muhacir, Çerkez. 6 Müslüman olmayanlar: Rum, Ermeni, Frenk, Yahudi, Haham. 7 Özürlü K işile r: Hımhım, Kekeme, Kambur, Aptal-Deli. 8 Kabadayı ve sarhoşlar: Külhanbeyi, Kopuk, Zeybekler, Efeler, Matiz Tuzsuz Deli Bekir, Sarhoş. 9 Eğlendirici K işile r: Çengi, Köçek, Çalgıcılar. 10 Olağan üstü K işile r: Cinler, Cazular, Ejderhalar. 11 İkinci derece önemli kişiler: Mahalleli, İmam, Ahçı, Satıcılar, Çocuklar, Ferhat, Şirin. Karagöz'de Kişilerin tanımlaması başlıca 3 yoldan olur. Bunlar: A Görünüş ve dış özellikleri: Kişilerin dış görünüşlerinin başında giyim ve kuşamları gelir. Kişilerin giyimlerinden hangi yöreden geldiklerini, toplumsal sınıflarını öğrenebiliriz. Bunların yanısıra o kişinin alışkanlıklarını da öğrenebiliriz. Tiryaki'nin elinde çubuğu, Lâz'ın kemençesi, Sarhoş'un şişesi, Matiz'in tabancası vardır. B Kişilerin konuşması : Konuşma kişileri tanımlamanın en önemli yoludur. Cesurluğu ile tanınan İzmir efesi ve korkaklığı ile tanınan Yahudi. The Zeybek of İzmit, characterized by fearlessness; the Jew, known for his cowardice; İmparatorluğun çeşitli kesimlerinden gelen kişiler, Türkçe yi geldikleri yörenin ağızı ile konuşurlar. C Kişilerin belli olaylar karşısındaki davranışları: Bu onların özelliğini belirler. Tiryaki'nin tam Konuşmanın ortasında uyuduğunu, Lâz'ın aceleci ve geveze oluşunu Yahudi nin korkak ve pazarlıkçı oluşunu örnek olarak verebiliriz. Karagöz oyunlarının başlıca kişileri: 1 KARAGÖZ : Karagöz okumamış kültürsüz bir halk adamıdır. Eğitim görmüş ve Türkçeyi bozuk konuşan kişilerin konuşmaları ile alay eder. Her şeye karışır. Her işine burnunu sokarak kendini zor durumda bırakır. Hiç bir zaman neş'esini kaybetmez. Sesi kalıncadır ve giyimine Kırmızı renk hakimdir. 2 H ACİVAT: Karagöz'ün tam zıttı karakterdir. Öğrenim görmüştür. Medrese lisanı ile konuşur. Her çeşit bilim ve san'- at tan az da olsa bir şey anlar. Herkesin gönlüne göre şerbet verir. Aracılık yolu ile para kazanmasını sever. Giyimine Yeşil rejık hakimdir. 3 ÇELEBİ: Kimi oyunlarda zengin bir kimse, kimi oyunlarda ise kadınların sırtından geçinen bir tip olarak tanınır. Elinde daima lâle veya pardesü bulunur. Giyimine Kahverengi hakimdir. 4 ZENNE : Perdenin vazgeçilmez süslü giyimli hafif meşrep tiplerindendir. Zennelerin giyim ve kıyafetleri her yüzyıl için değişik olmuştur. Tanzimattan önce ferraceli olan Zenneler, Tanzimat'tan sonra ise başı açık zenne figürleri mevcuttur. Giyimlerinde çok renklilik görülür. 5 TİRYAKİ: Afyon yutup pineklemekle ömrünü geçiren bir tiptir. Konuşmaların tam ortasında kendinden geçerek uyur. Eğlencelerin vazgeçilmez unsurudur. Giyimine Mavi renk hakimdir. 6 BEBERUHİ: Altı kulaç lâkâbı ile tanınır. Cüce, Ağızı kalabalık, yaygaracı, boyuna göre yakışık almayacak işler yapan bir tiptir. Giyimine Mavi ve Kırmızı renkler hakimdir. 7 TUZSUZ DELİ BEKİR : Elinde daima içki şişesi ve kama bulunur. Nara atarak perdeye gelir. İşler dolanbaçlı ve karışık bir hal alınca işleri halleder ve düzeltir. Giyimine Mavi renk hakimdir. B İB L İY O G R A F Y A 1 Selim Nüzhet Gerçek, Türk Temaşa San atı, Cevdet Kudret, Karagöz, Nurettin Sevin, Türk Gölge Oyunu, Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu, Metin And, Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, Ünver Oral, Karagözname, Sabri Esat Siyavuşgil, İstanbul da Karagöz, Karagöz'de İstanbul, Nurullah Tilgen, Karagöz, Reşat Oğuz, Karagöz'de Halk Türküleri ve Hikâyeleri, Profösör Yakop, Türklerde Karagöz, Evliya Çelebi, Seyahatname, Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, Hellmut Ritter, Karagöz, Turkısh schattensfiele I-II-III ) y 31

5 KARAGÖZ: TURHEV J natioaal SHADOW THEATER Photographs : Selamet Taşkın. Designs : The Uğur Göktaş Collection. By Uğur GÖKTAŞ A lthough the origin of the Turkish shadow play is still a subject of speculation today, there is high probability that this form arose in Egypt. When the Ottoman Sultan Selim I conquered Egypt in 1517, the Mameluke Sultan Tumanbay was executed by hanging. In a shadow-show dramatization of the hanging in a palace on the Nile, the puppeteer deliberately had the rope snap in two on the first attempt, to the great amusement of Selim, who showered the puppeteer with gifts and took him along on his return to Istanbul. In the early seventeenth century, Egyptian shadow puppeteers were also brought from Egypt to perform at the wedding of one of the Sultan's brothers. Exhibiting their skills later in various parts of the Empire, these puppeteers laid the foundations of the Turkish shadow theater. Karagöz shadow theater acquired a definite form in the seventeenth century, and, in later centuries, became an indispensable part of public entertainment. It was especially popular during the nights of Ramazan, the traditional Islamic month of fasting. Unique Karagöz humor developed, and the shadow show became a vehicle through which the people could express the complaints and grievances that they were not allowed to discuss openly. For this reason, Karagöz was patronized by the sultan and influential people, and the puppeteers were organized by the government into a guild under the administration of a warden approved by the municipality. In later periods there were efforts to modernize Karagöz. In the nineteenth century, for example, Ahmet Mithat Efendi replaced the curtain with frosted glass and increased the size of the puppets. Kâtip Salih, using electric lamps in place of candles, adapted the texts of French comedies in his Karagöz company which flourished in the 1910 s. Among the innovations, however, those involving the texts have been the most important. Karagöz sustained its popularity over the centuries by portraying current events; thus, when the old texts are employed today, they arouse little interest. Karagöz shadow-show technique begins with the preparation of the designs that appear on the screen, traditionally made of camel hide but now usually replaced by cowhide. After the hide is processed, the design is applied with a special knife called a nevregan. Today the traditional natural dyes have been superseded by India ink. After the dyes have been applied, the contours of the designs are outlined in heavy black, and olive oil is rubbed over the entire surface to give a sheen. These screens, which were formerly 2x2,5 meters, are 110x80 cm. today. The crew of Karagöz puppeteers included the creator, who had to be able to imitate the local dialects or speech defects of 100 different characters, his apprentice, the apprentice's assistant, the singer, a sound-effects man and a porter who carried all the equipment required for the play from place to place in a big basket. The play itself consists of four parts : 1) an introduction in which a preparatory scene is first shown on the previously empty screen and then removed to the raw strains of a reed flute, followed by Hacivat s recitation, to the beat of a tambourine, of a mystico-philosophical gazel, and ending with a squabble between Hacivat and Karagöz, who has in the meantime joined Hacivat on the screen; 2) a conversation between Hacivat and Karagöz, the major characters; 3) the main play itself; and 4) a short closing in which Hacivat accuses Karagöz of having destroyed the screen and goes off to inform the owner while Karagöz begs the spectators forgiveness for all the slips of the tongue committed by the characters. The cast of Karagöz shadow theater is composed of a total of 350 characters including, besides Hacivat and Karagöz, a number of women, several characters who speak the Istanbul dialect, several Anatolian types, some non-anatolian types including an Albanian, a Persian, an Arab, a Circassian and others, some non-muslim characters such as Greeks, Armenians and Jews, characters with defects (a hunchback and a stutterer, for example), drunks and bullies, entertainers, supernatural figures (fairies and dragons) and secondary characters such as imams, cooks, streethawkers and children, or figures, such as Ferhad and Şirin, from traditional Middle Eastern stories. l