GEÇ TUNÇ ÇAĞ DA DOĞU AKDENİZ TİCARET YOLLARI

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI GEÇ TUNÇ ÇAĞ DA DOĞU AKDENİZ TİCARET YOLLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Aylin Ü. ERDEM Danışman: Doç. Dr. Gülriz KOZBE İZMİR- 2002

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ GİRİŞ I. BÖLÜM Doğu Akdeniz Genel Coğrafyası II. BÖLÜM Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağ Siyasi Tarihi III. BÖLÜM Ticaret ve Ticaret Sistemleri A) Ticaretin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi B) Ticaret Sistemleri IV. BÖLÜM Doğu Akdeniz Ticaret Yolları A) Kara Ticaret Yolları ) Kuzey-Güney Doğrultulu Yollar

3 2) Doğu-Batı Doğrultulu Yollar B) Deniz Ticaret Yolları ) Olası Deniz Güzergahları ve Deniz Yolculukları ) Gemi Teknolojisi ) Liman Teknolojisi V. BÖLÜM Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağ Ticareti ve Ticaret Malları VI. BÖLÜM SONUÇ HARİTA, LEVHA, TABLO VE ŞEMALARIN LİSTESİ KISALTMALAR VE KAYNAKÇALAR

4 ÖNSÖZ Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağ ticareti birçok bilim adamının ilgisini çekmiş ve bu konuyla ilgili bugüne dek çok sayıda çalışma gerçekleştirilmiştir. Başta arkeologlar olmak üzere antropologlar, sosyologlar, ekonomistler ve hatta kimyagerler Doğu Akdeniz erken dönem ticareti üzerine yoğunlaşmışlar ve bu konuyla ilgili oldukça kapsamlı bilgiler ortaya koymuşlardır. Geç Tunç Çağ ticareti denince akla ilk gelen bölge Doğu Akdeniz Bölgesi dir. Nitekim Geç Tunç Çağ, söz konusu bölgedeki ticaretin en yoğun yaşandığı dönemdir. Özellikle farklı disiplinlerin bir araya gelerek bu bölgede çalışması, Geç Tunç Çağ ticaretiyle ilgili birçok problemin aydınlığa kavuşmasındaki en etkili sebeplerden biridir. Bu sayede Doğu Akdeniz ticareti çok farklı açılardan ele alınmış ve her bir bakış açısı yeni çalışma alanlarını doğurmuştur. Geç Tunç Çağ da Doğu Akdeniz Ticaret Yolları başlıklı konuyu, hocam sayın Doç. Dr. Gülriz Kozbe bana ilk önerdiğinde, arkeolojideki ilk yılımdan itibaren Van Bölgesi ndeki Ayanis kazılarında çalışmış olmamdan dolayı Doğu Akdeniz Bölgesi üzerine bir tez yapmak başlangıçta beni oldukça tedirgin etmişti. Ancak ilk araştırmalar sonucunda konunun çok yönlü oluşu beni etkiledi ve tez süresince çok zevk alarak çalıştım. Öncelikle beni böyle bir

5 çalışmaya teşvik eden ve çalışmalarımı her aşamada değerlendiren hocam sayın Doç. Dr. Gülriz Kozbe ye çok teşekkür ederim. Ayrıca Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi A.B.D. nda bu çalışmanın yapılmasına olanak veren hocam sayın Prof. Dr. Altan Çilingiroğlu na da minnettarım. Diğer yandan, çalışmalarım sırasında bana çeşitli konularda destek veren hocam sayın Yrd. Doç. Dr. Haluk Sağlamtimur a, Arş. Gör. Mehmet Işıklı ya, Arş. Gör. Fulya Dedeoğlu na, Arş. Gör. Mücella Erdalkıran a, Arş. Gör. Gürkan Ergin e, Metropolitan Müzesi nden Dr. Oscar W. Muscarella ya ve İsrailli bilim adamı Dr. Yehuda Dagan a da teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Bununla birlikte çalışmalarım sırasında konuyla ilgili hemen hemen tüm kaynakları edindiğim İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü nün katkılarını da inkar edemem. Son olarak benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen, çalışmamın her aşamasında bana sabır gösteren başta sevgili babam olmak üzere anneme, kardeşlerime ve can dostuma ne kadar teşekkür etsem azdır. Aylin Ü. Erdem Mayıs İZMİR

6 GİRİŞ Doğu Akdeniz, Akdeniz in doğusunda denize kıyısı olan ülkeler için kullanılan bir terimdir. Dolayısıyla Doğu Akdeniz Bölgesi Mısır, Levant, Kıbrıs ve Anadolu yu kapsayan coğrafi bir alanı içermektedir. Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağ ticaretiyle ilgili bilgilerin çoğu Amarna, Mari, Ugarit ve Boğazköy yazılı kaynaklarından gelmektedir. Tüm bu bölgelerden gelen arkeolojik bilgiler söz konusu dönemdeki ticaret ağının tam olarak anlaşılabilmesinde henüz yeterli değildir. Bugün bu konuyla ilgili bilgilerin ortaya çıkmasını, J. Vercoutter, J. Strange ve S. Wachsmann adlı bilim adamlarına borçluyuz. Doğu Akdeniz bölgesindeki ticarete ışık tutan başlıca arkeolojik kanıtlardan biri olan keramik çalışmalarını ise R. Merrillees, B. Kemp, V. Hankey, A. Leonard, L. W. Taylour ve daha sonra da M. Bell gibi bilim adamları gerçekleştirmiştir. Yazılı kaynaklardan Geç Tunç Çağ ticareti ve ticareti yapılan mallar hakkında da bilgi sahibi olmaktayız. Şarap, tahıl, baharat, kereste, değerli taşlar, kumaş, kumaş boyaları, altın, bakır ve kalay gibi madenler başlıca ticari malları oluşturmaktadır. A. Yannai ve E. H. Cline tarafından gerçekleştirilen son dönem çalışmaları 1 ise Akdeniz dünyasındaki ticareti ve ticaret mallarını oldukça iyi bir şekilde ortaya koymuştur. 1 A. Yannai, Studies on Trade Between Levant and the Aegean in the 14th to 12th Centuries B.C., Oxford 1983; E. H. Cline, Sailing the Wine-Dark Sea. International Trade and Late Bronze Age Aegean. BAR International Series 591, 1994.

7 Tunç Çağlar da Akdeniz dünyasında malların bir merkezden diğerine taşındığına dair çok sayıda arkeolojik kanıt ve yazılı kaynak bulunmaktadır. Arkeolojik kanıtlar, Akdeniz dünyasında taşınan malların, lüks objelerden günlük kullanım eşyalarına ve hammaddelere kadar çeşitlilik gösterdiği saptanmıştır. Geç Tunç Çağ Akdeniz dünyası; İtalya nın doğusundaki Sardunya dan Yunanistan, Girit ve Ege Adaları na, Anadolu nun kıyı kesiminden Kıbrıs, Levant ve Mısır a kadar olan bölgeleri içermektedir. Minos ve Miken uygarlıkları bu coğrafyanın merkezindedirler ve bu dünyayla ilgili ilişkileri gösteren önemli kanıtlar ortaya koymaktadırlar. Oldukça geniş bir alanı kaplayan Akdeniz dünyası birbirinden farklı birçok kültür bölgesini içerdiği için, Akdeniz bölgesiyle ilgili çalışmalar çok farklı kronolojileri de içermektedir. Buna bağlı olarak, konumuzu oluşturan bölgenin ticareti ele alınırken, diğer bölgelerle olan ilişkilere de değinileceğinden kronoloji, bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim Anadolu, Suriye, Kıbrıs, Ege ve Mezopotamya da, aynı tarihlere karşılık gelen dönemlerin farklı isimler aldığı görülmektedir. Dolayısıyla bu çalışmamızda, farklı bölgelerin kendilerine özgü olan farklı kronolojik terimlerin kullanılması tercih edilmiştir (Tablo 1). Anadolu da Geç Tunç Çağ olarak adlandırılan dönem, J. Mellaart tarafından M.Ö lü yıllara kadar getirilirken 2, S. Lloyd 1956 yılında yaptığı 2 Mellaart 1957, 58.

8 çalışmada bu dönemi M.Ö yılları arasına tarihlemiştir 3. Ancak 1958 yılında, Mellaart ve Lloyd, birlikte yaptıkları bir çalışmada Geç Tunç Çağı nı daha geç bir döneme çekmiş ve Batı Anadolu için (Beycesultan ve çevresi) bu dönemi M.Ö yılları arasında göstermişlerdir 4. E. Akurgal a göre ise M.Ö. II. binyıldan itibaren Orta ve Güneydoğu Anadolu da yazı kullanılmaya başlandığı için, bu bölgede M.Ö yılları arasındaki dönemi Geç Tunç Çağı olarak adlandırılması doğru değildir. Buna karşılık, yazıyı kullanma evresine henüz erişmemiş olan Troya VI uygarlığı (M.Ö ) için bu terim geçerlidir 5. Diğer yandan A. Dinçol, bu dönemi M.Ö yılları arasına yerleştirmekte ve Son Tunç Çağ adını vermektedir 6. Anadolu da Geç Tunç Çağ yaşanırken Kıbrıs ta Geç Kıbrıs olarak adlandırılan dönem yaşanmaktadır. Geç Kıbrıs Dönemi, V. Karageorgis ve A. Erzen e göre 7 M.Ö ye yerleştirilirken, F. Kınal a göre 8 M.Ö yılları arasına, Hanfmann a göre ise M.Ö yılları arasına tarihlendirilmektedir 9. Kıbrıs, kronolojik açıdan Anadolu yla bazı paralellikler gösterse de çoğunlukla Suriye ve Filistin bölgeleriyle benzer özelliklere sahiptir. 3 Aktüre 1994, Lloyd-Mellart 1958, Akurgal 1987, Dinçol 1982, Erzen 1979, Kınal 1967, Hanfmann 1952, 28.

9 Aynı dönem Suriye de Geç Suriye Dönemi olarak adlandırılmaktadır. Geç Suriye Dönemi Suriye de iki farklı evrede temsil edilmektedir. M.Ö yılları arasına tarihlenen ilk evrede, Suriye de, Mitanni Dönemi ve daha sonra da Mısır Üstünlük Dönemi söz konusudur. Geç Suriye Dönemi nde, Suriye nin büyük bir bölümünü etkisi altına alan Mitanni Devleti nin arşivi ile ilgili bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Habur Bölgesi ndeki Tell Brak yerleşimindeki bir Mitanni sarayından ele geçen tabletler Suriye ile ilgili yeterli derecede bilgi vermezler 10. M.Ö yılları arasına tarihlenen ikinci evre ise Suriye de, Mısır ve Hitit Beylikler Dönemi olarak adlandırılmaktadır 11. Geç Tunç Çağ da güneye bakacak olursak, Yakındoğu da uzun yıllar varlık sürdürmüş olan Mısır Devleti ni görmekteyiz. Burada kullanılan kronolojik terminoloji, diğer Yakındoğu bölgelerinden oldukça farklıdır. Bunun en büyük nedeni, Mısır ın hanedanlar tarafından yönetilmiş olması ve hemen hemen her hanedan hakkında yazılı kaynak bulunmasıdır. Buna bağlı olarak, firavunların tarihlendirilmelerinde çok fazla problem yaşanmamıştır. Her ne kadar firavun sülaleleri hakkında yoğun derecede bilgimiz olsa da, bazı papirusların günümüze eksik ulaşmasından dolayı bazı firavunların tarihleri tahmini olarak verilmek durumunda kalmıştır. Buna göre, Geç Tunç Çağ da Mısır a baktığımızda, bu dönem Yeni İmparatorluk Dönemi olarak adlandırılmakta ve Mısır ın 18., 19. ve 20. sülalelerine karşılık gelmektedir. Mısır ın Yeni İmparatorluk Dönemi ndeki 10 Klengel 1991, Klengel 1991,

10 firavunlar, Geç Tunç Çağ da Mısır Devleti ni geliştirmek için dönemin siyasi olaylarında oldukça etkili olmuşlardır. Ege ye baktığımızda ise Geç Tunç Çağ ın başlangıcını gösteren ve Thera Patlaması olarak adlandırılan önemli bir olay olmuştur. Thera Patlaması, büyük bir deprem ve volkan patlamasıdır. Bu patlama, Ege de Geç Tunç Çağ a geçiş sebeplerinden biri olarak ele alınmaktadır. Thera, Girit in kuzeyinde yer alan küçük bir adadır ve M.Ö lerde bu adada büyük bir volkanik patlama meydana gelmiştir. Patlamanın tarihi kesin olmamakla birlikte, patlamanın tüm Ege dünyasını etkilediği bilinmektedir. Patlamayla ilgili bilim adamlarının öne sürdüğü çok çeşitli tarihler vardır. Marinatos, 1939 yılında yaptığı çalışmada, patlamayı M.Ö yıllarına tarihlendirirken P. Kuniholm yaptığı araştırmalar sonunda patlamanın tarihini yaklaşık M.Ö yıllarına yerleştirmektedir 12. Arkeolojik kanıtlara dayanarak, Thera da ele geçen çanak çömleğin son tarihi için M.Ö yılı verilmektedir. Depremin Knossos Sarayı nda verdiği zarara ilişkin kanıtlar nedeniyle depremin Girit te de hissedildiğini biliyoruz. Depremden sonra Thera volkanı patlamış ve bu patlama Thera yı, çevresindeki adaları ve diğer kıyıları da etkilemiştir 13. Neticede Thera patlaması ve buna bağlı olarak Knossos Sarayı nın yıkılışı, Ege dünyasında Geç Tunç Çağ ın başlangıcı olarak kabul edilmekte ve M.Ö yılına tarihlenmektedir. Bu dönem, Girit te Geç Minos, Kıta 12 Kuniholm 1989,

11 Yunanistan da ise Geç Helladik Dönem olarak adlandırılmaktadır (Tablo 1). Sonuç olarak bu çalışmamızda Geç Tunç Çağ Dönemi için, M.Ö yılları arasındaki süreç kabul edilmiş ve bu süreç Deniz Kavimleri olayına kadar getirilmiştir. Çalışmamız sırasında, bölgelerarası ortak bir kronolojik terminoloji belirleme dışında karşılaşılan bir başka problem de, Doğu Akdeniz bölgesinin coğrafi sınırlarını tanımlamak olmuştur. Daha önce Doğu Akdeniz teriminin, Akdeniz in doğusunda kıyısı olan tüm ülkeleri ifade eden genel bir coğrafi terim olduğunu belirtmiştik. Ancak Geç Tunç Çağ da Doğu Akdeniz Ticaret Yolları başlıklı bu çalışmamızda Doğu Akdeniz ifadesi, yalnızca Levant kıyılarıyla ya da diğer bir deyişle Mısır sınırına dek ulaşan, İsrail, Filistin ve Lübnan boyunca uzanan kıyı şeridine sahip bölgeyle sınırlı kalacaktır. Dolayısıyla I. Bölüm de ele alınan Doğu Akdeniz Genel Coğrafyası başlıklı bölüm, tümüyle Levant kıyılarını içermekte, Mısır, Suriye, Anadolu ve Kıbrıs bu coğrafya içinde ele alınmamaktadır. II. Bölüm de ele alınan Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağ Siyasi Tarihi, tüm Doğu Akdeniz Bölgesi nin Geç Tunç Çağ da çizmiş olduğu siyasi portreyi anlayabilmek açısından gerekli görülmüştür. Söz konusu dönemdeki ticareti ve ticaret yollarını anlayabilmek için, öncelikle bölgeler ve devletler arası ilişkilerin boyutunu ve siyasi ilişkileri görmek yararlı olacaktır. Bu bağlamda, II. 13 Luce 1976, 9.

12 Bölüm de değerlendirilen Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağ Siyasi Tarihi nde de Levant kıyılarına bağlı kalınmakla birlikte, bu ilişkilerin gerçekleştirildiği diğer bölgeler ve devletler hakkında da kısmen bilgi verilmiştir. Özellikle söz konusu bölgede uzun yıllar söz sahibi olan Mısır ve daha sonra bu bölgeye göz diken Hitit, yıllarca bu topraklar için mücadele vermişler ve bu mücadelelerini yazılı kaynaklara yansıtmışlardır. Dolayısıyla çalışmamızın asıl noktasını oluşturan Levant kıyılarındaki siyasi durumla ilgili en yoğun bilgiler Mısır ve Hitit yazılı kaynaklarından gelmektedir. Buna bağlı olarak söz konusu bölgenin siyasi tarihi çoğunlukla Mısır ve Hitit tarihiyle bağlantılı olarak ele alınmıştır. Siyasi tarih kadar önemli olan ve konunun şekillenmesinde yardımcı olabilecek bir diğer konu ise toplumlar arası ilişkilerden doğan ticaret olgusunu anlayabilmektir. Bilim adamları arasında tartışmalara neden olan asıl sorun, toplumlar arasında malların gidiş-gelişiyle ilgili faaliyetlerin tümü için ticaret tanımını kullanmanın ne kadar doğru olduğu sorusudur. Her türlü değiş-tokuş faaliyetlerini ticaret olarak tanımlandırmalı mı, yoksa bu tür erken faaliyetleri ayrı mı değerlendirmeli? Ticaret ve Ticaret Sistemleri başlıklı III. Bölüm de bu tür sorunlar, sadece Levant kıyılarına bağlı kalınmadan, ticaretle ilgili birçok teorik çalışma ışığında, Yakındoğu ve Avrupa ölçeğinde incelenmiştir. Tezimizin asıl konusunu oluşturan Doğu Akdeniz Ticaret Yolları, IV. Bölüm de ele alınmıştır. Kara Ticaret Yolları ve Deniz Ticaret Yolları olarak kendi içinde ikiye ayrılan bu bölümde, coğrafi sınırlandırmalar

13 değişmektedir. Kara ticaret güzergahları sadece Levant kıyılarını içerirken, deniz ticaret güzergahları doğal olarak tüm Akdeniz dünyasını içine almaktadır. Dolayısıyla kara güzergahları, batıda Levant kıyılarında başlamakta ve iç kesimde Mezopotamya ya bağlanan yolların geçtiği Fırat Nehri ne dek uzanmaktadır. Bu çerçevede, kara yolculuklarında yaşanan problemlere de genel anlamda değinilmiştir. Deniz ticareti ise Geç Tunç Çağ da Akdeniz dünyasında en yoğun kullanılan ticaret şeklidir. Gemi teknolojisinin ilerlemeye başlaması, söz konusu dönemde hem zaman, hem de işgücü açısından daha ucuz olan deniz yolu kullanımının yoğunlaşmasına neden olmuş ve hatta kara ticareti deniz ticaretinin ikinci evresi gibi şekillenmiştir. Tüm Akdeniz dünyasında ticari ilişkiler kurulmasını sağlayan deniz unsuru, söz konusu dönemde büyük önem kazanmış ve Mısır, Levant, Kıbrıs, Anadolu, Girit, Kıta Yunanistan ve Sardunya gibi birçok bölge, kısa zamanda birbirleriyle deniz aşırı ilişkilere girmişlerdir. Doğu Akdeniz dünyasının ticari ilişkileri, bu ilişkileri içeren yazışmalar ve çoğunluğunu bu yazılı belgelerden öğrendiğimiz değiş-tokuşu yapılan ticari mallar, V. Bölüm de Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağ Ticareti ve Ticaret Malları başlığı altında değerlendirilmiştir. Mezopotamya, Anadolu, Mısır ve Levant la birlikte Kıbrıs, Girit ve Ege yi de içine alan bu ilişkiler, Ugarit, Mari, Amarna ve Boğazköy arşivlerinden açık olarak öğrenilmektedir. Ayrıca Ulu Burun ve Gelidonya Batıkları da Geç Tunç Çağ Ticaretinin değerlendirilmesinde kullanılan en önemli arkeolojik kanıtlar olarak bu bölümde karşımıza çıkmaktadır.

14 VI. ve son bölüm olan Sonuç Bölümü nde ise Geç Tunç Çağ da Doğu Akdeniz Ticaret Yolları başlıklı tez çalışmamızın genel bir değerlendirmesi yapılmış ve Deniz Kavimleri olayının bölge ticareti üzerine olan etkisi genel olarak tartışılmıştır.

15 I. BÖLÜM DOĞU AKDENİZ GENEL COĞRAFYASI Arkeoloji çalışmalarında coğrafya oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Bir bölgenin ada veya kıta olması, dağlık veya ovalık olması ya da deniz kıyısına olan uzaklığı, o bölgenin hem siyasi, hem de ekonomik politikası hakkında belirleyici bir etkendir. Dolayısıyla bir bölgenin ekonomik ve ticari faaliyetleri, bölgenin coğrafyası ile yakından ilişkilidir. Bu bağlamda Levant kıyılarının coğrafyası göz önüne alındığında hem deniz kıyısında oluşu, hem de coğrafi olarak kolay ulaşılır olması ya da diğer bir deyişle bölgeler arası kara bağlantılarının mümkün olması erken dönem Levant ekonomisinde oldukça etkili olmuştur. Doğu da Mezopotamya ve Suriye, batıda Akdeniz, kuzeyde Anadolu ve güneyde Mısır topraklarıyla sınırlı olan Levant kıyıları, büyük uygarlıkların ortasında yer alan konumuyla oldukça önemli bir bölgedir (Harita 2). Doğu ve batı kültürleri kadar kuzey ve güney kültürlerinin de aktarıldığı bir köprü durumundadır. Bu bağlamda Akdeniz, Levant ve Ege arasında bir engel olmaktan çok, kültür transferinin yapıldığı bir deniz olma özelliğindedir. Kısaca Tunç Çağlar dan günümüze kadar Doğu ve Batı her zaman Doğu Akdeniz

16 topraklarında buluşmuş, birbiriyle çarpışmış veya kaynaşmıştır 14. Ayrıca Levant ın Mısır a sınır olan güney kıyıları da oldukça önemli bir konumdadır. Bu bölge, Akdeniz ile Kızıldeniz arasındaki kültürler için de bir köprü niteliğindedir (Harita 1). Doğu Akdeniz toprakları genelde çok yüksek dağlarla kaplı bir coğrafyaya sahip değildir. Daha çok kıyının hemen arkasında yükselen dağlar, iç kesimlere geçiş olanağı tanımaktadır (Harita 1). Kıyı kesiminin bu özelliği kuzeygüney yönünde geçişe olanak vermektedir. Bununla beraber Gazze kentinden itibaren daha güneyde bulunan bölge kayalıktır ve bu bölge Gazze Şeridi olarak adlandırılmaktadır. Doğu Akdeniz Bölgesi nin başlıca dağlarını Lübnan Dağları oluşturmaktadır (Lev. 1a-b). Kıyıya paralel olarak uzanan bu dağlardan, kıyıda yer alanı Lübnan, iç kısımda yer alanı ise Anti-Lübnan Dağları olarak adlandırılmaktadır. Hem genişlik, hem de yükseklik olarak bölgenin en önemli dağ kütlesi olan Lübnan Dağları 240 km. uzunluğunda ve 3,098 metre yüksekliğindedir 15. Lübnan Dağları na göre daha az bir yer kaplayan Anti- Lübnan Dağları nın ise en yüksek noktası Hermon Dağı olarak adlandırılmakta ve yüksekliği 2816 metrenin üstüne ulaşmaktadır. Bu dağların rüzgarlı taraflarında stepler varken, rüzgar almayan yerlerde özellikle doğu yamacında platolar bulunmaktadır. Anti-Lübnan Dağları nın arkasında ise hemen hemen çöl 14 Ehrich 1956, Roaf 1996, 121.

17 karakterinde olan step bölgesi yer almaktadır. Bu geniş bölgedeki volkanik kökenli kaya kütleleri bölgenin en belirgin özelliğidir 16. Doğu Akdeniz Bölgesi nin diğer bir önemli dağı Karmel Dağı dır. Akdeniz e çok yakın olan bu dağ, Hayfa Limanı nda bulunmaktadır. Kuzeybatıgüneydoğu doğrultusunda uzanan dağ, 26 km. uzunluğundadır ve 245 km. lik bir alanı kaplamaktadır. Denize çok yakın olması nedeniyle kıyı güzergahının Hayfa limanı noktasında iç kısma doğru yönelmesine sebep olmaktadır. Bu dağın hemen arkasında ise Cezrel Vadisi bulunmaktadır. Lübnan ve Anti-Lübnan Dağları arasında, kuzey-güney yönündeki bağlantıya olanak sağlayan ve geçiş veren Bekaa Vadisi bulunmaktadır. Dolayısıyla Lübnan ve Anti-Lübnan Dağları da, ticaret dahil bölgeler arası her türlü bağlantıda önemli bir engel teşkil etmezler. Bekaa Vadisi aşırı derecede kıvrımlı bir topografya sunmaktadır. En yüksek noktası olan Baalbek Bölgesi nin deniz seviyesinden yüksekliği yaklaşık 1600 m. kadardır. Bu yükseklik kuzeyden güneye doğru gidildikçe düşmekte ve hatta Ölü Deniz de (Lut Gölü) deniz seviyesinin altında yaklaşık -392 metreye dek inmektedir 17. Uzunluğu 121 km., genişliği ise 8-15 km. arasında değişen Bekaa Vadisi, Doğu Afrika dan Toroslar a kadar uzanan çöküntü bölgesinin bir parçasıdır. 16 Marquis 2000, Roaf 1996, 121.

18 Doğu Akdeniz Bölgesi nin en önemli nehirlerinden biri Asi (Orontes) Nehri dir. Asi Vadisi de tıpkı Bekaa Vadisi gibi Afrika dan başlayan ve Toroslar a uzanan çöküntü üzerinde yer almaktadır. Dolayısıyla söz konusu vadi, kuzey-güney arasında doğal bir geçiş oluşturmaktadır. Kaynağını Lübnan ve Anti-Lübnan Dağları arasındaki Bekaa Vadisi nin Lübnan Dağları na bakan yamaçlarından alan bu nehir, kuzeyde Antakya Ovası nda Akdeniz e dökülmektedir. Kuzeye doğru akan 380 km. uzunluğundaki nehrin kıyısında yer yer verimli ovalar bulunmaktadır. Ayrıca Suriye nin Hama, Humus ve Kadeş gibi önemli kentlerinden geçen bu nehir, kuzey-güney doğrultulu orta güzergahın oluşmasında oldukça önemli bir rol almaktadır. Lübnan Dağları ndan güneye doğru akan nehir ise Ürdün (Şeria) Nehri olarak adlandırılmakta ve güneyde Ölü Deniz e bağlanmaktadır. Şeria Vadisi içinde akan bu nehir de aynı çöküntü hattının üzerinde bulunmaktadır. Ürdün Nehri üzerinde daha kuzeyde, Galile Gölü adında bir göl bulunmaktadır. Ayrıca Levant ın kıyı ovalarında ve Lübnan da çok sayıda kısa ve düzensiz akan.nehir kolları da bulunmaktadır. Anti-Lübnan da, Barada veya Marada gibi birçok küçük su kanalları vardır. Suları çok az seviyede olmalarına rağmen, bölgenin tarımsal faaliyetleri yoğun bir şekilde bu kanallara bağlıdır 18. Doğu Akdeniz kıyıları Akdeniz ikliminin etkisi altındadır. Özellikle kış aylarının yumuşak geçmesi, Akdeniz in ılık sularının bir etkisidir. Ancak çok 18 Marquis 2000, 10.

19 nadir ve hafif geçen donlar da olabilir 19. İklimdeki aynı yumuşaklık batıdan doğuya doğru gidildiğinde de devam etmektedir. Ancak iç kısımlardaki yüksek dağlar ile Filistin Platosu bu yumuşak koşulların dışında kalmaktadır. Bu dağların hemen arkasında yer alan Gor Çukuru nda ve Lübnan ile Anti-Lübnan Dağları arasında bulunan Baalbek Bölgesi nde kuraklık çok fazladır. Fakat bu bölgelerin doğu yamacında yer alan dağlarda kuraklık daha da artmakta ve Ürdün ve Suriye de tamamiyle çöl iklimi bulunmaktadır. Bu alanlarda kuru tarım yapmak mümkün değildir. Bu yüzden ancak bu bölgelerdeki su kaynakları yerleşime olanak vermektedir. Levant kıyısında yıllık yağış miktarı kuzeyden güneye doğru azalmaktadır. Yağışlar normal olarak Ekim de başlamaktadır. Nisan a kadar devam eden yağışlar Nisan ayından sonra çok azalmakta ve yaz ayları kesinlikle yağışsız geçmektedir 20. İç kesimlerde yer alan dağlarda ise yağış miktarı çok daha fazladır 21. Sadece Gor Çukuru tamamiyle kurudur. Birkaç sulanan yer dışında burası taşlık çöl yapısındadır. Aynı tektonik çukurun güney devamı üzerinde yer alan Ölü Deniz de oldukça kurudur 22 (Lev. 2a). 19 Tunçdilek 1962, Filistin in güney bölümü hariç yağış miktarı 500 mm. yi geçmektedir. Beyrut ta 900 mm. ye varan yıllık ortalama yağış, Hayfa ve Yafa da 500 mm. kadardır. Gazze ye doğru yağış miktarı 300 mm. ye düşmekte ve El-Ariş te 75 mm. yi geçmemektedir (Tunçdilek 1962, 65). 21 Örneğin Kudüs teki yağış miktarı 725 mm. dir (Tunçdilek 1962, 65). 22 Ölü Deniz de yıllık yağış miktarı 75 mm., Galile Gölü nde ise 725 mm. dir. Fakat doğuya doğru olan bölgede yağışlar oldukça azalmaktadır. Arabistan ve Suriye Çölü nde yıllık ortalama yağış miktarı 50 mm. ye kadar düşmektedir (Tunçdilek 1962, 65).

20 Günlük sıcaklıkların yıllık ortalaması ise kuzeyden güneye gidildikçe artmaktadır. Kış aylarında kıyı kesim ılıkken, iç kesimler soğuktur ve çoğu kez karla kaplıdır. Sahilden uzaklaştıkça bu bölgelerde step iklimi hakim olmaktadır. Kışlar soğuk ve kuru geçer, donlar sıklaşır ve kar nadir de olsa görünür. Yaz döneminde ise kıyı kesiminde deniz ve kara meltemleri esmektedir. Özellikle ilkbaharda esen rüzgarlar çölden ve güneydoğudan bu bölgeye kuru ve tozlu bir hava getirmektedir 23. Kıyı kesim ile yüksek yamaçlar ve dağlık bölge üzerinde yer alan bitkiler tür olarak birbirlerine pek benzemezler. Kıbrıs, Filistin, Lübnan, Suriye ve Anadolu nun dar kıyı ovaları gibi alçak bölgelerde çok sayıda yeşilliğini sürekli koruyan çalı ve bodur ağaç tipi bitkiler yetişmektedir. Akdeniz florasının en tipik özelliği olan bu bitkiler maki olarak adlandırılmaktadır. Özellikle maki, hemen hemen bütün Akdeniz Havzası na yayılmıştır 24. Akdeniz ikliminde yetişen bu bitkiler yanında asma, buğday, zeytin ve çeşitli meyve ağaçları bulunmaktadır. Bölgenin daha nemli bölümlerinde ise ceviz ve kavak ağaçları yer almaktadır. Bununla birlikte Akdeniz bölgesinde, dikenli çalılar ve çalılıklar da bulunmaktadır Akdeniz in en kurak bölümlerinin karakteristik bir bitkisi olan kaktüsler, tür itibariyle çok çeşitli oldukları gibi bir hayli de yaygındırlar ve çoğu zaman bahçe ve tarlaların arasında çit vazifesi görmektedirler. Ayrıca Lübnan 23 Tunçdilek 1962, Tunçdilek 1962, 79.

21 Dağları üzerinde Mezopotamya ve Mısır da çok aranılan ve çok makbul olan sedir ve servi ormanları da yükselmektedir 25. Doğu Akdeniz kıyılarında görülen iklimsel uygunluklar özellikle yağışlar, buralarda tarımsal yaşantının oluşmasına sebep olmuştur. Paleoiklim verileri, Tunç Çağlardan beri, bölgenin iklimsel durumunda herhangi bir büyük değişimin olmadığını göstermektedir 26. Lübnan Dağları büyük ormanlarla kaplıydı ve ormanlar arasından akan ırmaklar tarım için gereken suyu temin etmekteydi. Ancak bu ormanlar günümüzde tükenmiş durumdadır. Dağlık bir bölge olan Fenike ye baktığımızda bu bölgede iki türlü tarım yapıldığı görülmektedir. Vadilerde ve alüvyonla kaplı ovalarda arpa, buğday gibi bitkiler, kayalık yerlerde ise hurma, asma, zeytin gibi ağaçlar yetiştiriliyordu 27. Fenikeliler in tarlalarını sürmek için kullandıkları aracın, hala Suriye de gördüğümüz ilkel sapanlardan faklı olmadığı kabul edilebilir. Söz konusu sapanlar insanlar veya eşek, öküz gibi hayvanlar tarafından çekiliyorlardı. Hatta Doğu Akdeniz kıyılarının bazı bölümlerinde kuru tarımın bile yapılabildiği görülmektedir 28. Çöllerin veya yarı-kurak bölgelerin varlığı düşünüldüğünde, Doğu Akdeniz kıyılarının ılıman iklimi ve bitki örtüsü, çoğu kez aldatıcı bir zenginlik 25 Günaltay 1947, Marquis 2000, Günaltay 1947, Childe 1983, 54.

22 ve bolluk izlenimini yaratmaktadır. Ancak gerçekte, kıyıların kaynakları kısıtlıdır. Buğday, üzüm ve zeytinden oluşan kendine yeterlilik amaçlı tarım, ancak kıyı şeridinin dar ve bölük pörçük arazilerinde veya iç bölgelerin kısmen daha fazla yağış alan bazı tepelerinde uygulanabilmektedir. Tahıl verimi genelde düşük, ancak ağaç dikimi kayda değer seviyelerdedir 29. Önceleri oldukça zengin olan ormanların ise büyük bir bölümü yok olmuştur. Binaların ve gemilerin yapımında kullanılan en iyi keresteyi sağlayan sedir ağaçları, Lübnan ın bol su alan eteklerinde oldukça fazla sayıda bulunmaktadır (Lev. 2b). Levant kıyılarındaki mineraller, Kıbrıs ve Anadolu ya göre çok daha azdır. Lübnan Dağları nda değerli metallere ait küçük depozitler bulunmuştur, ancak bunların hiçbiri çok zengin cevherler değillerdir. Sonuç olarak, denizler, dağlar ve çöller arasında kalan Levant Bölgesi, belirli yerleşim şekilleri, vejetasyon ve kültürlerin belirlenmesinde oldukça etkili olmuştur. 29 Huot-Thalmann-Valbelle 2000, 242.

23 II. BÖLÜM DOĞU AKDENİZ GEÇ TUNÇ ÇAĞ SİYASİ TARİHİ Yakındoğu nun Geç Tunç Çağ daki siyasi durumuna baktığımızda, bu dönemde siyasi dengelerin değişmeye başladığını görmekteyiz (Harita 3a-b). Özellikle Anadolu da bu dönemin hemen öncesinde, artık yeni bir güç belirmeye başlamış ve Hitit Devleti kurulmuştur. Böylece yüzyıllardır tek bir çatı altında toplanamayan ve küçük prenslikler şeklinde yaşayan Anadolu halkları ilk kez bir devlet organizasyonuna sahip olmuşlardır. Güneyde ise Mısır, dönemin en güçlü ve en zengin devletlerinden biridir. Batıda, Ege Havzası ndaki Kıta Yunanistan da küçük ama zengin bir krallık, adını en ünlü kentleri olan Mycenae dan alarak Miken (Akha) Uygarlığı nı yaratmıştır. Dönemin sonlarına doğru üstünlüğünü Mikenler e kaptırsa da, Ege de M.Ö. II. binyılın ilk yarısında en önde gelen deniz krallığı, Girit in Minos Uygarlığı ydı. Bununla birlikte yine batıda, Hitit Devleti ile Miken Uygarlığı arasında kalan Batı Anadolu topraklarında küçük küçük krallıklar söz sahibidir. Anadolu nun güneyinde ise, merkezi Habur Nehri Vadisi olmak üzere Kuzey Suriye ve kısmen Filistin topraklarında da artık yeni bir hareketlenme belirmiş ve Hurri kökenli halklar burada Mitanni Devleti ni Mitanni Krallığı nın kuruluşu ile ilgiler bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Krallığın ilk ortaya çıkışı ile ilgili tarihsel bilgiler, Eski Hitit Krallığı nın Kuzey Suriye deki Hurri akınlarına karşı verdiği mücadelelerle ilgili bilgilerden oluşmaktadır. Eski Hitit kayıtlarında bu olayların anlatıldığı dönem Mitanni gücünün artmaya başladığı dönem olmalıdır. Bununla birlikte, Mitanni ismi Akkadça metinlerde Hanigalbat veya Haligalbat olarak karşımıza çıkmaktadır (Wilhelm 1989, 7). Tüm bu isimler Akkadça metinlerde Fırat Vadisi ve Dicle nin yukarı kolları arasında kalan

24 kurmayı başarmışlardır. Güneydoğuda Mezopotamya topraklarında ise Assur ve Babil devletleri söz sahibidir. Bu dönemde söz konusu devletler arasındaki asıl denge Mısır, Hitit ve Assur arasında sağlanmaktaydı. Suriye deki Mitanni Devleti, bu devletler arasında kilit bir noktada bulunduğu için, varlığını ancak belirttiğimiz devletler arasında kurduğu politikalara göre devam ettirebiliyordu. Ege deki Minos ve Miken uygarlıkları ise hiçbir zaman siyasi çekişmelerin arasında yer almamış, varlıklarını tümüyle ticari ve ekonomik olarak hissettirmişlerdir. Levant kıyı şeridi ise, bu dönemde çok sayıda kent devletleri tarafından idare edilmektedir. Özellikle bu dönemde, Mısır ve Hitit devletleri, kendi varlıklarını devam ettirebilmek için Doğu Akdeniz kıyılarına göz dikmişler ve bu toprakları ele geçirebilmek için uzun yıllar mücadele etmişlerdir. Dolayısıyla Doğu Akdeniz kıyılarının siyasi tarihi incelenirken, daha çok Mısır ve Hitit yazılı kaynaklarından yararlanılmıştır. bölgeyi nitelemek için kullanılmıştır. Söz konusu bölgenin kuzey sınırlarını çizebilmek oldukça güçtür. Büyük olasılıkla Mitanni veya Hanigalbat Ülkesi, kuzeyde Tur Abdin ve Diyarbakır Bölgelerini, daha kuzeyde Işuwa (kabaca Elazığ civarı) ve Alşe (Klasik dönem kayıtlarında Arzanene olarak geçen ve Dicle nin kuzeyinde kalan bölge) ülkelerini de kapsamaktadır. Tüm bu topraklar Mitanni Devleti nin kontrolü altındaydı. Kayıtlarda Mitanni, Hanigalbat ve Nahrina isimlerinin yanı sıra Hitit kayıtlarında olduğu gibi Hurriler ve Hurrilerin Ülkesi ifadeleri de yer almaktadır. Hurri ismi, 17. Sülale Dönemi ne ait Mısır kayıtlarında da karşımıza çıkmaktadır. Mısır da bu isimle ilgili örnekler, ilk önce Suriye ve Filistin deki yerel beylik ve prensliklerin savaşları ile ilgili bilgi veren bir metinde, ikincisi ise Mısır ın Filistin ve Fenike topraklarına yönelik seferleri ile ilgili kayıtlarda yer almaktadır. Bir çok Akkadça metinde Mitanni kralı ünvanı kullanılırken bazılarında Hurrilerin kralı ifadesine de rastlanılmaktadır. Mitanni kralı başkent Waşşukkanni de yaşamaktaydı. Bu ismin Orta Assur Dönemi nde Uşşukani ye ve sonra da Şikani ye değin değiştiği düşünülmektedir. Buna bağlı olarak bugünkü Ra s al-ain veya

25 Geç Tunç Çağ ın en erken dönemlerinde Ege deki büyük siyasi birimlerinden biri olan Minos, yaklaşık M.Ö. 15. yüzyılın ikinci yarısından sonra, denizlerdeki daha önceye varan ticari ve siyasi egemenliğini kaybetmiştir 31. Minos uygarlığının bölgedeki etkin yerini 32, M.Ö yıllarında deniz egemenliğini ellerinde tutan Kıta Yunanistan daki Mikenler almıştır 33. Girit teki Minos Uygarlığı nın en büyük kenti Knossos un yıkılmasından sonra Miken, Ege dünyasının en üstün gücü olmuştur. Mısır, Suriye ve Filistin pazarlarında artık Minos tan çok Miken malları bulunuyordu 34. Aslında Mikenler, daha M.Ö. II. binyılın ortalarından başlayarak Doğu Akdeniz ve Anadolu kıyılarında ticaret kolonileri kurmaya başlamışlardı. Böylece Ege Havzası ndaki tüm Minos kolonilerinin yerini artık Miken kolonileri almış ve tüm mallar Girit yerine Kıta Yunanistan dan çıkmaya başlamıştır 35. diğer bir görüşe göre ise Tell Fakhariyah ile özdeşleştirilmektedir (Liverani 1962, , Klengel 1992, 84-99). 31 Boardman 1964, 39; Finley 1970, Yakındoğu nun hemen hemen tüm merkezlerinde Girit etkisini görmek mümkündür. Bu kültüre ait en önemli buluntu grubunu oluşturan gri keramikler bu kültürün en önemli temsilcilerindendir. Bununla birlikte Girit sanatkarlarının, kendi vatanlarından çok dışarıda, Kıta Yunanistan da ve belki de Mısır da çalışmış oldukları da bilinmektedir. Amarna Sarayı nın süslemeleri, konularını doğadan alan Minos duvar resimlerinden etkilenmiş görünmektedir (Alexiou 1991, 71). 33 Higgins 1997, Dunbabin 1957, 17; Boardman 1964, 39, Higgins 1997, 15.

26 Arkeolojik kanıtlara göre, M.Ö. 16. yüzyılda Miletos ta yerleşmiş olan ve Homeros ta Akhaioi (Akha=Ahhiyawa) 36 adı altında anılan Akhalar ın diğer bir deyişle Mikenler in izlerine, Batı Anadolu kıyısındaki birçok merkezde rastlanmıştır 37. Kazı ve araştırmalar, Miken deniz ticaretinin boyutlarını, özellikle Levant ülkeleri 38 ile olan ilişkilerini bize sağlam belgelerle sunmuştur. Ancak Anadolu toprakları üzerinde karşımıza çıkan Miken etkinlikleri ve özellikle ticaret yollarının ve yerlerinin saptanması, başlangıçtaki araştırma ve kazıların yetersizliği yüzünden, Yunanistan daki gibi bilgilere olanak vermemiştir yılından sonra Anadolu-Miken ilişkilerini içeren birtakım çalışmaların yapılmaya 36 Ahhiyawa ve Akha eşitliği konusunda, uzun yıllardan beri tartışmalar devam etmektedir. Ancak yaygın olan ve kabul edilen görüş bu eşitliği doğrulamaktadır (Ten Cate 1974, 141). Bununla birlikte bu konuyla ilgili tarihi-coğrafya problemleri hala sürmektedir. Hitit metinlerinde adına sık olarak rastladığımız Ahhiyawa nın lokalizasyonuyla ilgili çeşitli görüşler vardır. Bu tartışmaların bir tarafında Forrer, Hrozny, Kretschmer ve Schachermeyr yer alırken, diğer tarafında Sommer, Goetze ve Friedrich bulunmaktadır. Ahhiyawa nın, Anadolu da Pamfilya dan Kilikya, Troas ve hatta Trakya ya kadar uzanan birbirinden çok farklı bölgelerde, Anadolu dışında ise Kıta Yunanistan ve Ege adalarında lokalize edildiği görülmektedir (Ten Cate 1974, 143; Gates 1995, 294). 37 Batı Anadolu da kendini daha çok keramik buluntuları ile gösteren bu kültür, Batı Anadolu'nun kuzeyinde Troya, Pitane (Çandarlı), Elaia (Kazıkbağları), Myrina (Aliağa), Kyme (Nemrut-Çakmaklı Köyü), Phokaia (Eski Foça), Larisa (Buruncuk), Çerkez Sultaniye ve Panaztepe gibi yerleşim yerlerinde saptanmıştır. Batı Anadolu'nun orta kısmında Smyrna, Klazomenai, Erythrai, Kolophon, Epheus, Kuşadası-Yılancıburnu, Sardes, Gavurtepe, Baklatepe, Limantepe ve daha iç kısımdaki Beycesultan'da ele geçerken daha güneyde Milet, Didim, İasos, Müsgebi, Asarlık, Knidos, Çömlekçiköy, Stratonikeia, Mylasa, Aphrodisias, Telmessus ve Myndos yerleşim yerlerinde bulunmuştur (Mee 1978, ; Özgünel 1983, ). 38 Suriye-Filistin kıyılarında ve hinterlandında, Ugarit (Ras Şamra), Megiddo (Tell El Mütesselim), Sidon (Sayda), Alalakh (Tel Açana), Jerablus (Kargamış) gibi birçok yerleşim yerinde Miken keramiğine rastlanmıştır (Hankey 1967, 110).

27 başlandığını görmekteyiz. Buna en iyi örnek ise 1955 yılında başlayan Milet kazılarıdır 39. Ege de bu tür geniş çaplı ticaret olayları organize edilirken ve hatta Levant kıyıları kadar uzak noktalarla bile bağlantı sağlanabilirken, Orta Anadolu da belki de deniz kültüründen uzak olmanın yarattığı olumsuzluklar yüzünden bu topraklardaki küçük prenslikler, uluslararası ticarete, en azından deniz ticaretine, yoğun olarak katılamamışlar; ancak burada güçlü bir devlet kurmayı başarmışlardır. Buradaki prenslikler her ne kadar Yakındoğu nun uluslararası deniz ticaretine katılmamış olsalar da, en erken dönemlerden beri bildiğimiz obsidyen ticareti 40 ve M.Ö. II. binyılın başından beri yoğun olarak gördüğümüz Assur Ticaret Kolonileri 41 ile bu topraklarda gelişmiş ve Mezopotamya ile bağlantı kurabilmeyi başarmış bir kara/kervan ticaretinin varlığını kanıtlamaktadır. Ege ve Orta Anadolu gibi her iki farklı coğrafyada bu tür farklı kültürlerin oluşması, bu topraklarda kurulan uygarlıkların niteliklerini de belirlemiş ve devletler bu niteliklerle birebir uyum içersinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Buna bağlı olarak tamamen karasal özelliğe sahip kimliğiyle karşımıza çıkan Hitit Devleti, kurulduğu andan itibaren, coğrafyanın kendine yüklediği bu niteliği zorlayarak, kendisine deniz aşırı ülkelerle ticaret yapmayı sağlayacak olan topraklara ulaşmayı hedef görmüş ve bunu elde edebilmek için 39 Özgünel 1983, Renfrew 1966, Ayrıntılı bilgi için bakınız: M. T. Larsen, The Old Assyrian City-State and Its Colonies, Kopenhag 1976.

28 askeri seferlerini bu noktalarda yoğunlaştırmıştır. Bununla birlikte Hitit Devleti nin bu karasal ülke olma özelliğini sadece coğrafi açıdan değerlendirmemiz de yanlış olur. Özellikle üç tarafı denizlerle çevrili olan bu toprakların, deniz aşırı ticarette söz sahibi olamamasının belkide en önemli nedeni, coğrafyadan çok siyasi nedenlerdi. Batıda Ahhiyawa ve Arzawa krallıkları ile kuzeyde Kaşka (=Kaşga) kavimleri 42, bu devletin bu bölgelerde tam bir kontrol sağlamasına engel olmuştur. Güneyde Kizzuwatna Krallığı 43 bu dönem deniz ticaretine katılmakla birlikte, bunu zaman zaman Hitit Devleti adına gerçekleştiriyor olmalıydı. Bu bakımdan, Hitit Devleti kuruluş aşamasını tamamlar tamamlamaz, ekonomik gücünü arttırmak için zengin bölgelere yönelik bir genişleme siyaseti 42 Bryce 1998, 207 vd. 43 Kizzuwatna, antik Kilikya Bölgesi olarak tanımlanır. Yazıtlarda geçen Adaniya Ülkesi nin (=Adana) ise bu krallığın merkezinde olduğu ileri sürülmektedir. Tarsus ta Hitit Devleti nin krallık dönemine ait bir krali mühür bulunmuştur. Söz konusu mühür üzerindeki yazıt bölgede henüz bir krallık kurulmadan önce bu toprakların erken dönem Hitit kayıtlarında Adaniya Ülkesi olarak adlandırıldığını göstermiştir. Bölgenin siyasi bağımsız bir birim olarak ne zaman ortaya çıktığını bilmiyoruz. Bunun I. Mursilis in ardılı Hantili döneminde gerçekleşmiş olabileceği yorumu yapılmaktadır. Bilindiği gibi bu dönemde Hitit yoğun olarak Hurri saldırıları ile uğraşmak zorunda kalmıştı. Kizzuwatna nın erken dönemi ile ilgili bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Bu konuda en önemli kaynak Telipinu Fermanı olarak bilinen belgedir. Bu belgede erken dönem Hitit krallarının ülkelerinin sınırlarını denize değin dayandırdıklarından söz edilmektedir. Bu da en azından Kizzuwatna nın belirli kısımlarında Hitit kontrolünün sağlandığı durumunu gösterebilir. Kizzuwatna ilk kez Hitit kayıtlarında Mursilis nin ardılı Zidanta döneminde bir siyasi güç olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemde Kizzuwatna kralı Pillya nın Hitit ile bir anlaşma da yaptığını bilmekteyiz. Bunu izleyen bir çok anlaşma Kizzuwatna nın bağımsız bir siyasi oluşum olduğunu göstermektedir (Beal 1986, ).

29 izlemeye başlamıştır. Bu noktada, Geç Tunç Çağ ın hemen öncesine bakacak olursak, bu dönemde, Hitit devletinin bilinen ilk kralı (Tablo 2) I. Hattusilis e (M.Ö ) ait olan yazılı belgelerden edindiğimiz bilgilere göre, bu kralın ilk seferleri Kuzey Suriye bölgelerine olmuştur 44. Suriye de henüz Mitanni Devleti kurulmadan önce bu topraklarda güçlü kent devletleri veya prenslikler bulunmaktaydı. Söz konusu kent devletleri, ticaretle uğraşan zengin ülkelerdi 45. Nitekim Hitit üstünlüğünün Anadolu platosu ve Kilikya da kurulmasından sonra Hitit in yayılım hedefi ve ilgisi, Kuzey Suriye ye ve özellikle Fırat Nehri ile Akdeniz arasında kalan bölgede yoğunlaşmıştır. Bu bölge bilindiği gibi tarımsal açıdan verimli olmasının yanında bir çok ticari ve askeri güzergahın da üzerinden geçtiği bir bölge durumundadır. Mari belgelerinden bildiğimiz kadarıyla bölgede Halep, Alalakh, Kargamış, Ebla, Ursu ve Hassu gibi küçük fakat önemli kent devletleri bulunmaktaydı. Hitit kralı I. Hattusilis in M.Ö yılı civarında Kuzey Suriye ye yönelik askeri seferlerinin öncelikli hedefi, ele geçirmeyi başardığı Alalakh 46 kenti olmalıdır. Hitit Devleti nin Güneydoğu Anadolu bölgesi üzerinde sağlayacağı kontrol, birkaç yolla Suriye ye girişi sağlıyordu. Bu yollardan biri, daha sonra Kilikya Kapısı olarak bilinen ve Hititler tarafından 44 Bryce Bunlar arasında Katna, Yamhad, Kargamış, Ursu, Hazor, Dor gibi kentler sayılabilir (Klengel 1991, 50 vd.) 46 Hatay ilinin kuzey doğusundaki Amik Ovası nda, Türkiye-Suriye sınırında bulunan ve bugünkü adı Tel Açana olan yerleşim yeridir ile yıllarında British Museum adına Sir L. Woolley başkanlığında bir ekip tarafından kazılmıştır. Bu yerleşim yeri, M.Ö. II. binyıl Yakındoğu kronolojisinin ve özellikle de Amuk kronolojisinin oluşturulmasında önemli bir yer tutmaktadır. Alalakh ta M.Ö yılları arasında kesintisiz bir yerleşim söz konusudur (Woolley 1955, 399).

30 düzenli olarak hem ticari hem de askeri amaçlarla kullanılan yoldur. Bu yolun Hattusilis in askerleri tarafından alındığı kesindir. Hititli askerler, Anadolu da Toros Dağları ndan ve daha sonra da modern Beilan Geçidi nden geçerek Suriye içlerine girmişlerdir 47. Hattusilis, ilk önce Kilikya Kapısı ndan Akdeniz e girmiş, buradan da ticaret yolları aracılığıyla Halep e ulaşmış ancak burası ilk hamlede ele geçirmek için çok güçlü olduğundan Alalakh a yönelerek bu kenti ele geçirmiştir 48. Alalakh kentinin ele geçirilişi bu bölgedeki en büyük başarıdır. Alalakh, Kuzey Suriye kapılarının kilidi ve ticaret yollarının kesişim noktası durumunda olduğu için Doğu Akdeniz in önemli ticaret merkezlerinden biridir. Özellikle Levant ve Mezopotamya ile Anadolu, Mısır ve Ege arasındaki kültür alışverişinde önemli bir rol oynamaktadır. Hattusilis in bu seferi sayesinde Hitit Devleti nin Akdeniz ticaretine katılması sağlanmış ve devletin ekonomisi oldukça gelişmiştir. Alalakh ın ele geçirilmesiyle birlikte daha güneydeki bölgeler de Hitit kuvvetlerine açılmış oluyordu 49. Hattuşa saray arşivlerinde bu kentin kuşatılması ve tahribi ile ilgili metinlerde kente yardımcı olan Hava tanrısının oğulları ifadesi ile tanımlanan bir müttefik gruptan söz edilmektedir. Bunların Hurriler 47 Bryce 1998, Hitit in bu kentteki yıkımına ait izler, Alalakh ın VII. yapıkatında gözlenmektedir. Bu yapıkatındaki Yarim-Lim Sarayı bu yıkımı açıkça göstermektedir (Na aman 1976, 141; Na aman 1979, ; Macqueen 1996, 36). Ancak D. Collon, 1977 yılında yayınladığı makalede Na aman a karşı çıkmış ve Yarim-Lim Sarayı nın hangi krallar dönemine ait olabileceğini yeniden gözden geçirmiştir (ayrıntılı bilgi için bak: D. Collon, A New Look at the Chronology of Alalakh Level VII: A Rejoinder, AS 27, 1977). 49 Dinçol 1982, 29; Akurgal 1987, 56.

31 olabileceği düşünülmektedir. Aynı Hitit kralının daha sonraki yıllıklarında ülkesi Hitit e, Hanigalbat-Mitanni Ülkesi nden yapılan saldırılardan söz edilmektedir. Düşman oldukça güçlü olmalıdır. Bu kayıtlara bağlı olarak yapılan yorumlara göre başkent Hattuşşa dışında tüm Hitit Ülkesi bu saldırılardan etkilenmiş olmalıdır 50. Bu gelişmeleri izleyen yıllarda Hitit Devleti nin, özellikle Kappadokya Bölgesi ile güney ve güneydoğudaki bölgelerde kontrolü tamamen sağlaması gerekiyordu. Bu durum Kuzey Suriye nin kontrol altına alınmasını zorunlu kılıyordu. Bu doğrultuda hareket eden Hattusilis, Alalakh kentine çok uzak olmaması gereken ve kesin lokalizasyonu bilinmeyen Zaruna kentini de ele geçirdikten sonra Adalur (Amanos) Dağları nı aşarak ilerlemesini sürdürür. Bu aşamada Hitit ordusu Hassu kentinin birlikleri ile karşı karşıya gelir. Bu birlikler ayrıca Halep kentinden de yardım almaktadırlar. Konu ile ilgili bir kehanet metninde sadece Hassu kentinden değil, bir de bir Hurri kentinin varlığından söz edilmektedir. Bu kent birlikleri ile yapılan savaştan zafer ile ayrılan Hitit birlikleri Orontes veya Afrin Irmağı olarak tanımlanan Paru/una Irmağı nı aşarak Hassu kentini de ele geçirmiştir 51. Hitit Devleti nin, Kuzey Suriye ye yönelik izlediği siyasi ve askeri politikalarda, zorunlu olarak ele geçirilmesi gereken en önemli merkez Halep idi. Bu kentin sahip olduğu avantajlar ve stratejik konumu, onu Hitit Devleti nin 50 Ayrıntılı bilgi için bak. H. Otten Keilschriftttexte der Kampagne 1957 in Boğazköy Mitteilungender Deutschen Orient 91, 1958, Bu kentten ele geçirilen zengin ganimet listesinde Allatum, Adalur, Lilluri ve Hepat gibi önemli Hurri tanrılarının kült objelerinin Hitit merkezlerine taşındığından söz edilmektedir. Bu aynı zamanda Hitit dünyasına Hurri kültürünün taşınmasının da erken işaretlerinden kabul edilir (Klengel 1992, 81-82).

32 gözünde Büyük Krallık konumuna getirmiştir. Halep in ele geçirilmesi artık metinlerde de ifade edildiği gibi kutsal bir görev haline gelmiştir. Bu başarının Hattusilis e ait olduğu düşünülemez. Onun bölgeye yönelik son başarılı seferinde hedef Hahhum kentiydi 52. Hattusilis ten sonra başa geçen oğlu I. Mursilis döneminde de (M.Ö ) daha çok güney seferlerine yoğunluk verilmiş ve önce Halep daha sonra Babil kentleri ele geçirilmiştir. Halep in Hititler in egemenliğine girmesi sonucu, Önasya daki güç dengesi Hitit lehine değişmiş ve aynı zamanda ticaret yollarının denetimi de bu devletin eline geçmiştir. Halep düştükten sonra 53, aynı bölgede egemen olan Hurrili prensler de Hitit ordusu karşısında tutunamayınca, Mursilis Fırat ı izleyerek ünlü Babil seferini gerçekleştirmiş; Babil e kadar gelerek bu kenti ele geçirmiştir. Mursilis in Babil seferinden sonra 150 yıllık Hammurabi Sülalesi yıkılmış ve ortaya çıkan boşluktan yararlanan Kassitler bu kenti ele geçirmiştir 54. I. Mursilis in Babil seferi ile Fırat Havzası nda sağladığı 52 Mari arşivlerinde de adına rastladığımız Hahhum kenti, Eski Assur döneminde kullanılan en önemli ticari güzergahlardan biridir. Tarihi lokalizasyonuyla ilgili çeşitli görüşler vardır. Ancak en yaygın görüşe göre, Elazığ-Malatya yakınlarındaki Harput ile özdeşleştirilmektedir (Orlin 1970, 53). 53 Halep ın fethi onunla ittifak olan Hurriler için de kötü bir gelişmeydi. Nitekim Mursili bu gelişmenin ardından tüm Hurri kentlerini yerle bir ettiğinden söz etmektedir. Bu ifade çok net değildir. Söz konusu bu kentlerin köy tipinde Hurri yerleşimleri olabileceği yorumu yapılmaktadır. Bunun dışında, burada Fırat ın doğusundaki büyük Hurri merkezlerinin mi kastedildiği tartışma konusudur. Hangi olasılık olursa olsun bunu izleyen dönemde Hurri topraklarında Hitit kontrolünün sağlandığı konusunda kesin veriler yoktur. Olasılıkla bu yıkım I. Mursilis in M.Ö yılında Babil Ülkesi ne yönelik seferi ile bağlantılı bir gelişme olmalıdır (Klengel 1992, 85). 54 Gurney 1973, 250; Saggs 1984,

33 başarı Hurri saldırıları ile tehlikeye girmiş ve bunun sonucunda Hitit Devleti, aktif dış siyasetini bölgede devam ettirmiştir. Diğer yandan Halep, Hitit e karşı bağımsızlığını tekrar kazandığı gibi Hitit kontrolünde olan Kizzuwatna Ülkesi de Hitit e karşı politika izlemeye başlamıştır. Hitit devleti sınırlarını bu derecede genişletirken Mısır Devleti nde iç karışıklıklar söz konusuydu. Mısır ın doğu ve kuzey kısımları Hiksoslar ın 55 istilasına uğramış ve Mısır firavunları bir yüzyıl boyunca, Yeni İmparatorluk Dönemi 56 başlayıncaya dek Hiksoslar la mücadele etmişlerdir. Hitit ve Hurriler, Orta Fırat ve Akdeniz arasında kalan önemli topraklar için üstünlük mücadelesine devam ederlerken Mısır da da bir yönetim değişikliği söz konusudur. Bu dönemde Mısır yönetiminde söz sahibi olan Hiksoslar ı saf dışı eden yeni bir hanedanlık gündemdedir. Bu şekilde Mısır ın parçalanmışlığına da son verilir. Bu gelişmelerden kısa bir süre sonra Mısır tıpkı eskisi gibi bölge üzerinde söz sahibi bir güç durumuna gelmiştir M.Ö. 17. yüzyıl boyunca Mısır Devleti nde varlıklarını sürdüren Hiksoslar ın kim olduklarına dair kesin bir bilgi yoktur. Bununla beraber Yeni İmparatorluk Dönemi nde kraliçe Haçepsut un Beni-Hasan daki kitabesi, bunları Amu yani Suriyeli Sami kavimler olarak göstermektedir. Bu kavmin Hurriler le akraba oldukları, Suriye ve Filistin yoluyla güneye doğru olan akınlarında, buralarda bulunan Samiler le karışmış oldukları da ileri sürülmektedir (İnan 1992, 90). 56 Yeni İmparatorluk adı verilen dönem, Eski Mısır tarihinde en önemli yeri teşkil etmektedir. Bu dönem, 18, 19 ve 20. Sülaleler in başta bulunduğu dönemler olan M.Ö arasında yaklaşık 500 yıl kadar sürmüştür (İnan 1992, 99). 57 Baines-Malek 1986, 38.

34 Hitit Devletin de de, I. Mursilis ten hemen sonra bir kargaşa dönemi başlamış ve bu dönem M.Ö yılında tahta oturan Şuppiluliuma ya kadar sürmüştür. Hitit İmparatorluk Dönemi ne kadar olan süre zarfında, Mısır topraklarında büyük değişiklikler olmuş ve Mısırlılar nihayet Hiksos saldırılarından kurtulmuşlardır. Yeni İmparatorluk Dönemi nin (Tablo 3) başlamasıyla birlikte, 18. Sülale nin 58 firavunları, ülke içindeki düzeni sağladıktan sonra, sınırlarını genişletmeye çalışmışlardır. Onların ilk hedefi, Hiksoslar ın geliş yolları olan Filistin i askeri kontrol altına almak ve böylece Mısır topraklarını tehlikeden kurtarmaktı. Bu yüzden Yeni İmparatorluk Dönemi ndeki dış siyaset, Filistin ve Suriye üzerine yoğunlaşmıştır. M.Ö yıllı civarında batıya doğru yayılım içersinde olan Mitanni Devleti nin de asıl amacı, I. Mursilis in fethinden sonra bağımsızlığını kazanan Şarra-el, Abba-el ve Ilimilimma gibi kralların yönetiminde varlığını güçlendirerek devam ettiren Halep Krallığı nı kontrol altına almaktır. Bu politikanın ardında yatan asıl gerçek, batıdaki Ama u ve Niya gibi küçük yerel beylikleri ele geçirerek Mukiş Bölgesi nde (Alalakh ve civarı) 59 kontrolü sağlamak ve Akdeniz kıyılarına ulaşmaktır. Bu sırada Halep te, arkasında olasılıkla Mitanni unsurunun da olduğu tahmin edilen bir isyan patlak vermiş ve bu isyan son Halep kralı olan Idrimi yi oldukça zor durumda bırakmıştır. Bu gelişmeden yararlanan Mitanni 58 M.Ö yılları arasına tarihlenen 18. Sülale Dönemi nde toplam 14 firavun başa geçmiştir. Bu sülalede kadınların önemli rolleri olmuş; gerek hükümdar olarak gerekse ana-kraliçe mevkiinde devletin yükselmesi için çalışmışlardır. (İnan 1992, 100). 59 Goetze 1975, 4.

35 kralı Parrattarna, ülkesinin sınırlarını Akdeniz kıyılarına ulaştırmayı başarır. Idrimi, Mitanni kralı ile yaptığı antlaşma sonucu Alalakh ın yönetimine Parratarna nın istediği bir vekil atamak zorunda kalmıştır. Parrattarna nın kontrol altına aldığı bölge sadece Mukiş Bölgesi nden ibaret değildi. Aynı zamanda Mitanni kontrol alanı içersinde Niya ve Ama u gibi yerel prenslikler de bulunmaktaydı. Yapılan anlaşmalarla ve gelişmelerle Halep in de uzun süre kaçışı mümkün görünmemekle birlikte geç dönem Hitit metinlerinde Halep hala güçlü ve bağımsız bir krallık durumundadır. Yapılan anlaşmalarla Halep kralı Idrimi nin eli ayağı bağlanmıştı ve belki de Mitanni kralına haraç ödemek zorunda bile kalmıştı. Bu olumsuz koşullara rağmen Idrimi nin hala dış politikada bağımsız hareket ettiğine dair bazı veriler de söz konusudur. Bu konuda en önemli kanıt Idrimi nin Kizzuwatna kralı Pilliya ile yaptığı anlaşmadır. Bu anlaşma metni, Kizzuwatna nın hala Hitit kontrolünden uzak olduğunu göstermesi açısından da önemlidir 60. Coğrafi konumu sebebiyle Levant, çevresindeki devletlerden en güçlü olanının kontrolü altına girmeye veya bu devletlerin rekabet ve çarpışma alanı olmaya mahkumdu. Bu ülkelerdeki prenslikler ancak çevrelerinde bulunan devletler güçlü olmadıkları veya bu devletlerin güçleri arasında eşitlik bulunduğu zamanlarda az çok bağımsızlık kazanabiliyorlardı 61. Lübnan da kıyıya dik olarak uzanan dağlar, kara yoluyla bir limandan diğerine gidilmesinde zorluk 60 Beal 1986,