Ege'de Barıs Yolunda Donmus Sorunlar

Transkript

1 EGE DE BARIŞ YOLUNDA DONMUŞ SORUNLAR 1- Sorunun Tanımı Ege Denizi Türkiye ve Yunanistan toprakları tarafından çevrilmiş yarı kapalı bir denizdir. Doğal olarak bu denizde yaşanan tüm sorunların tarafları da yine bu iki aktör arasında gerçekleşmiştir. Aslında Yunanistan ve Türkiye arasındaki sorunlar, ne Ege Denizi ile, ne de son onyıllarla betimlenebilecek bir zaman dilimi ile sınırlıdır. Ege sorunu iki aktör arasındaki diğer sorunlar gibi tarihsel sebeblere dayanmaktadır. Yunanistan yaklaşık dört yüzyıl Osmanlı egemenliği altında yaşamasından ve bağımsızlığını Mora Yarımadası nda ilan etmesinin ardından, iki ülke arasında kalan gerek kara, gerekse ada halkları geçen yüzyıllar içinde coğrafi, sosyal ve kültürel karışımlar göstermiş, özellikle ara bölgelerde tamamen heterojen bir sosyal yapı ortaya çıkmıştır. Yunanistan 1832 de bağımsızlığını ilan ettikten sonra merhale merhale Türkiye aleyhine topraklarını genişletmiştir. Osmanlı Devleti, büyük güçlerin de baskısıyla 1881 de Teselya yı, 1912 de Balkan Savaşı nın ardından Girit, Kiklat Adaları nın büyük bir kısmı, Kuzey Sporat Adaları ve Yunanistan ın kuzeyinde büyük bir kesimi Yunanistan a bırakmak zorunda kalmıştır. Böylece Yunanistan ülkesini iki kat arttırmıştır. Ardından Birinci Dünya Savaşı nda karşı saflarda yer alan iki aktörden Yunanistan, savaş sonunda Lozan da kuzeyden Doç. Dr., İstanbul Kültür Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi, İstanbul. ( c.yenigun@iku.edu.tr ). 707

2 geri kalan Trakya kısımlarını ve Ege de Türk karasuları içinde bulunan Boğazönü 1 ve Saruhan Adaları nı 2 ele geçirmiştir de İtalya tarafından işgal edilen Osmanlı Devleti ne bağlı olan 12 Ada olarak adlandırılan Menteşe Adaları da 3 İkinci Dünya Savaşı sonunda Yunanistan a savaş tazminatı olarak devredilmiş, Türkiye de bu konuda engelleyici herhangi bir diplomatik girişimde dahi bulunmamıştır. Esasında 1947 Paris Konferansı na Türkiye de davet edilmiştir. Çünkü uluslararası hukuka göre Uşi Antlaşaması uyarınca bu adalarda halen Türkiye nin hakkı olduğu düşünülüyordu. Fakat dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü savaşa katılmamaklılığımızdan dolayı Türkiye nin Paris Konferansı na katılmaması kararı alınmıştır diyerek fiilen bu hakkından vazgeçmiş, hukuken de bu adaların mecburen coğrafi olarak en yakında bulunan diğer ülkeye, Yunanistan a verilmesine de bir ses çıkarmamıştır. Ege Sorununun temelinde Yunanistan ın bu son iki yayılma hareketi yatmaktadır. Şu anki coğrafi durum ile siyasi harita anormallik göstermektedir. Türkiye nin 2-5 mil açığında bulunan yüzlerce ada ve adacık, anakarası mil uzaklıkta bulunan Yunanistan ın egemenliği altındadır. Bu sebeple sözkonusu adalar bazı hukukçular tarafından yanlış tarafta bulunan adalar veya yanlış/ters egemenlik altındaki adalar olarak adlandırılmaktadır. 4 Türk anakarasının hemen önünde olan bu adalar, Türkiye nin karasuları, kıta sahanlığı ve diğer deniz alanlarının oluşmasını engellemekte bu da iki ülke arasında askeri ve diplomatik sürtüşmelere yol açmaktadır. Özellikle son kırk yılda sözkonusu deniz sınırlarının yokluğundan dolayı, iki ülke birkaç kez savaşın eşiğine gelmiştir. Türkiye genel bir deniz hukuku oluşturmuş olan III. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi ni (III. BMDHS) Ege gibi yarı kapalı denizler için bir düzenleme getirmediğinden dolayı imzalamamıştır. Yunanistan anlaşabilmek için Türkiye nin bu sözleşmeyi baz olarak almasını ve dolayısıyla Ege Denizi ni de bir çeşit Yunan iç denizi olarak tanımasını istemektedir. Buna karşılık Türkiye ise imzalamadığı bir sözleşme ile bağlanamayacağını ileri sürmektedir. 1 Çanakkale Boğazı Adaları olarak da adlandırılan bu adalar Semadirek, Limni, Bozbaba Adalarıdır. Gökçeada, Bozcaada ve Tavşan Adaları Türkiye egemenliğine bırakılmıştır. 2 Doğu Ege Adaları olarak da bilinen bu adalar Midilli, Sakız, Koyun Adaları, İpsara, Antiipsara, Ahikerya, Fornoz, Sisam, Hurşit Adalarıdır. 3 Yunanlıların bu adalar grubu için 1908 de koydukları isim Dodeca-nisas tır. Adacık ve kayalıklar ile toplam 23 adadan oluşur. Bunlar Batnos, Nergisçik, Keçi Adası, Kilimli, Lemnos, Eşek Adası, Lipso, Bulamaç, Leryos, Kelelez, Kalolimnos, Keçi Adası, Ardıççık, Koçbaba, İncirli, Herke, Limoniye, İlyaki, Sombaki, Çoban Adası, İstanbulya, Ardaçık, Kerpe ve Rodos Adalarıdır. Meis ise bir Akdeniz adası olup daha sonra politik sebeplerle bu adalar grubuna masa başında eklenmiştir. 4 Toluner, S.: AET in Gümrük Sınırları ve Ege Sorunu, Rapor ve Tartışmalar, 1982, s

3 Ege sorunlarının özü onyıllarca, Türkiye ve Yunanistan arasındaki diğer sorunlar gibi bu sorunların da güvensizlik üzerine gelişmiş olmasından ileri gelmektedir. Gerçekte genel olarak bakıldığında, sorunun temel kaynağının, Lozan Andlaşması nın iki ülke arasında güveni sağlamada yetersiz kalması ve Ege de kurulacak olan yeni denge sisteminde de her iki aktörün avantajlı bir statü kazanmak istemesi olduğu söylenebilir. İki ülke Ege sorunlarında uzlaşmazlık konularının neler olduğu konusunda bile anlaşamamaktadırlar. Yunanistan Ege de sadece kıta sahanlığı sorunu olduğunu iddia ederken, Türkiye 7 ayrı konudan oluşan bir sorunlar yumağı olduğunu ileri sürmektedir. Sorunların uzun yıllar devam etmesindeki bir diğer önemli sebep de, tarafların düzenlenmeye çalışılan görüşmelere önşartlı olarak gelmeleridir. Örneğin Yunanistan 2004 e dek Ege sorunlarını görüşmeye başlayabilmek için öncelikle Kıbrıs tan Türk Silahlı Güçlerinin çekilmesini talep etmekteydi. İki aktör anlaşma platformu konusunda da farklı yaklaşımlar içerisindedir. Yunanistan arasında sorunların çözümü için Uluslararası Adalet Divanı na gidilmesi gerektiğini savunurken, Türkiye sorunun özel ve iki taraflı olduğunu, bu yüzden ancak ikili anlaşmalarla çözülebileceğini ileri sürmekteydi. Sorunların bugüne dek çözülememesinin önemli bir nedeni de iki ülke halklarının sorunlar üzerindeki hassasiyetleridir. Her iki ülke halkları da 2000 li yıllara gelinceye dek öteki ile ilgili olan sorunlarda hükümetleri tarafından yapılacak pazarlık ve verilecek ödünleri ulusal davaya ihanet olarak algıladıklarından dolayı, dış politika karar alıcılarının hareket alanlarını sınırlamakta ve çözüm yolunda negatif bir etki yapmaktadırlar. Herşeye rağmen Türkiye ve Yunanistan Hükümetlerinin çözüm yolunda son on yılda katettiği merhale oldukça önemlidir. Mayıs 1999 da PKK lideri Öcalan ın yakalanmasının ardından iki ülkenin ilişkileri pozitif bir seyir üzerine oturmuştur. Bir yandan Türkiye terörizm ile mücadele konusunda bir anlaşma imzalanmasını, diğer yandan Yunanistan bu anlaşmanın turizm, çevre, kültür, ticaret ve bölgesel kalkınmayı da içeren geniş bir kapsama alınmasını önermiştir. Bu tarihten sonra iki ülke arasında en önemli sorun olan güven sorununu aşmak için Dışişleri Bakanları Siyasi Direktörleri arasında Güven Arttırıcı Önlemler (GAÖ) görüşmeleri başlamıştır. Mayıs 2004 de 16 yıl aradan sonra ilk defa bir Türk Başbakan, Recep Tayyip Erdoğan, ve 47 yıl aradan sonra ilk defa bir Türk Dışişleri Bakanı, Ali Babacan, Aralık 2007 de Yunanistan ı ziyaret etmişlerdir. Bunun pozitif bir sonucu olarak 709

4 Ocak 2008 de de 49 yıl aradan sonra yine ilk defa bir Yunan Başbakan, Kostas Karamanlis, Türkiye yi ziyaret etmiştir. 5 Mart 2002 den itibaren Ege sorunlarına çözüm bulmak amacıyla istikşafi (keşfetmeye yönelik) görüşmeler başlatılmış ve 2009 sonuna dek bu çerçevede 40 dan fazla görüşme yapılmıştır. Bu gelişmeler yeni Türk Dış Politikasının ritmik diplomasi kuralına uygun olarak gelişen bir seyir izlemiştir de başlayan GAÖ görüşmeleri oldukça olumlu sonuçlar vermiş ve 2009 a dek toplam 24 GAÖ üzerinde karşılıklı mutabakat sağlanmış ve 33 anlaşma ve protokol imzalanmıştır. 18 Kasım 2007 de Karacabey Gümülcine doğalgaz boru hattının açılması da Türk-Yunan diyaloğunun önemli bir kazanımı olmuştur. GAÖ görüşmeleri sırasında iki ülke Genelkurmay Başkanları, Savunma Bakanları ve Dışişleri Bakanları arasında doğrudan iletişim hatları kurulmuş, Kuvvet Komutanlıkları arasında karşılıklı ziyaretler ve subay ve bilgi değişim anlaşmaları imzalanmış, bir yıl sonraki tatbikatların karşılıklı bildirimi ve Eskişehir-Larissa Milli Hava Harekat Merkezleri arasında muharebe hattı kurulmuştur. 6 Askeri hatların ve yakınlaşmanın kurulması önemli bir dönüm noktasıdır; çünkü bu tarihe dek iki devlet arasındaki fiili ve anlık sorunlar ve krize götüren tırmanmalar genellikle askeri kaynaklı olmuştur. Kasım 2009 da Başbakan Erdoğan Başbakan Karamanlis e yazdığı 3 sayfalık mektupta kazan-kazan politikası doğrultusunda Ege Sorunlarını da kapsayan 4 ana başlıkta Üst Düzey İşbirliği Konseyi kurmayı önermiştir. 2- Sorunun Ortaya Çıkışı Yunan halkı balıkçılıkla uğraşan bir millet olmasına rağmen, bağımsızlığını ilan ettikten sonra, uzun bir süre bir donanma bile oluşturamamıştır. Buna karşılık Osmanlı Devleti, yıkılmasına on yıl kala bile dünyadaki sayılı deniz güçlerinden biriydi. Hatta bu dönemde dünyadaki iki torpido atan denizaltıların ikisi de Osmanlı Devleti ne aitti. Buna karşılık Yunanistan kuruluşundan beri, hep diğer Avrupalı güçler tarafından himaye edilmiş ve hatta genişlemesine yardım edilmiştir de Ruslar tarafından kışkırtılan ve isyan eden Yunanlılar, 1832 de bir Krallık kurmalarına rağmen 1913 e dek Danimarka asıllı krallar tarafından idare edilmiştir. Yunanistan I. Dünya Savaşı ndan sonra Türkiye nin kuzey kıyılarında bulunan adaları, 1947 de de güney kıyılarında bulunan adaları masa başında elde den önce Türkiye ye Başbakan düzeyindeki en son ziyaret, Başbakan Kostas Karamanlis in amcası Konstantin Karamanlis tarafından yapılmıştır. Karamanlis, dönemin Başbakanı Adnan Menderes in daveti üzerine Ankara ya gelmişti. 6 Türkiye ve Yunanistan Arasında Kabul Edilmiş Bulunan Güven Arttıcı Önlemler, T.C. Dışişleri Bakanlığı, GAÖ. 710

5 ederek genişlemesini sürdürmüştür e dek Türkiye ve Yunanistan arasında Ege Denizi nde bazı balıkçılık sorunları hariç bir çatışma görülmemiştir. Ege Sorununun özellikle 1974 yılında patlak vermesinin üç ana sebebi bulunmaktadır: Birincisi, Kıbrıs ta süregelen Enosis emellerinin (Kıbrıs ı Yunanistan a bağlama) Ege Denizi ne yansımalarıdır. Yunanistan özellikle 20. yüzyılın başlarından itibaren Enosis üzerine politikalar izlemekteydi ve 1960 da Kıbrıs Cumhuriyeti ni kuran andlaşmalardan dört yıl sonra Kıbrıs Rumları, Ada Türkleri ne karşı toplu kıyım ve tehcir hareketlerine girişmişti. Enosis mantalitesi Ege Denizi nin zaten bir Yunan iç gölü olduğunu ve bu bütünlüğün Kıbrıs a doğru yayılmasını temel düşünce olarak kabul ediyordu. Ayrıca kuruluşundan beri beş merhale ile yayılmacı bir politika izleyen Yunanistan a karşı, Türkiye de alternatif bir diplomatik politika oluşturamamıştı. Özellikle 1947 de Oniki Ada nın Yunanistan a geçmesi, buna karşılık Türkiye nin bir protesto bile çekmemesi, Yunanistan ın bu cüretli tavırlarına daha da cesaret vermişti. Kıbrıs ta soykırımlar daha da artmış ve dayanılmaz bir hale gelmesinin ardından, ABD nin tüm engellemelerine rağmen, Türkiye 1974 de Kıbrıs Barış Harekâtı nı gerçekleştirmişti. Harekâtın başarıyla ve kısa zamanda tamamlanması, Yunanistan ı Türkiye nin hemen 2-5 mil açıklarındaki Yunan Adalarına da çıkarma yapacağı telaşına düşürmüştü. Bu harekât Yunanistan a göre 150 yıllık genişlemenin ardından bir geri-dalga sürecinin başlangıcı olabilirdi. Çünkü Enosis gibi Megola Idea da (Türkiye nin Ege bölgesinin Yunanistan a bağlanması) halen Yunan politikaları arasındaydı ve Megola Idea daki en önemli stratejik mevkiler, Türkiye nin hemen yanıbaşındaki adalardı. Bunun idrakinde olan Türkiye nin bu ortamda sözkonusu adalara da harekât yapması yakın bir ihtimaldi. Bu yüzden Yunanistan Ege deki varlıklarını koruma güdüsüyle, Kıbrıs gibi Ege Denizi sorunlarını da uluslararası boyuta çekmeye çalışmıştır. İkinci sebep, hemen hemen tüm dünya ülkelerinin katılımıyla oluşturulmak istenen deniz hukuku kodifikasyonu çalışmalarıdır yılları arasında I. ve II. BMDHS leri genel deniz hukuku sistemlerini kurma konusunda yetersiz kalmışlardı. Bunun üzerine III. BMDHS 1973 sonlarında başlayıp, 1982 sonuna dek süren uzun görüşmeler sonucunda ortaya çıkarılmış ve dünya devletlerinin çoğu tarafından genel bir kabul görmüştü. Ege nin hem coğrafi hem de siyasal konumuna uygun bir hukuk oluşturma çabasından dolayı, görüşmeler Yunan ve Türk delegasyonunun diplomasi savaşına dönüşmüştü. Yunanistan yarı kapalı denizlere özel bir statü getirilmesini engellenmesi ve 12 mil karasuları genişliğinin genel bir 711

6 hak olarak tanınması için uğraşırken 7, Türkiye de yarı kapalı denizlere özel statü getirilmesi ve kıyıdaş devletlerin karşılıklı rızasıyla sınırların oluşturulması yönünde lobi faaliyeti yürütüyordu. 8 Yunanistan ın 12 mil karasuları esasını savunması demek, Ege Denizi nin Yunan Denizi olmasını istemesi demekti. Türkiye nin daha önce masabaşında doğuya doğru genişleyen Yunanistan ın yine buna benzer bir manevra ya giriştiğini düşünmesi de Ege de askeri elektriklenmeye yol açmıştır. Diğer bir sebep de Türk ve Yunan siyasi hayatının askeri darbelerle kesintiye uğramasıdır de Albay Papadopulos, 1973 de de General Demetrius Darbeleri Yunan dış politikasında diplomasi yerine askeri çözümler in bir alternatif olarak sunulmasına sebep olmuş, bu da kendini Kıbrıs ta Enosis, Ege ve Anadolu üzerinde de Yunan Gölü ve Megola İdea politikalarına yeniden dönüş olarak göstermişti. Diğer yandan Türkiye deki 1960 darbesi, 1970 muhtırası ve daha sonraki dönemde 1980 Darbesi Türk dış politikasında diplomasi yerine askeri yöntemleri tercih etmenin ana sebebini oluşturmaktadır. 3- Sorunun Gelişimi: Ege deki sorunları Karasuları ve Kıta Sahanlığı, Egemenliği tartışmalı olan Adalar, Hava Sahası Sorunları (FIR ve Ulusal Hava Sahası) ve Adaların Silahlandırılması başlıklarında toplamak mümkündür. a) Karasuları ve Kıta Sahanlığı Teknolojinin gelişmesiyle deniz dibinden petrol çıkarmanın daha kolay hale gelmesinin ardından 1960 dan sonra tüm dünyada denizlerin ekonomik boyutu oldukça önem kazanmıştı. Yunanistan yılları arasında Ege de petrol aramak üzere birkaç şirkete petrol arama ruhsatı vermişti. Bu da Ege nin kıta sahanlığının tek taraflı olarak Yunan kıta sahanlığı olarak görülmesi demekti. Eğer Türkiye buna daha fazla ses çıkarmazsa bunun bölgede örf-adet kuralı olması kuvvetli bir ihtimaldi. Dünya deniz hukuku kodifikasyon çalışmalarının hız kazanmasından sonra Türkiye, kendisinin aleyhine olabilecek bu durumu 7 Yunanistan Temmuz 1974 de her devletin karasularını 12 mil olarak belirleme hakkına haiz olması gerektiğini belirten, ayrıca ada ülkesi ile ana kara ülkesinin birbirinden ayrılmaz birer parça olduğunu ve deniz alanlarının ölçümünde de eşit olduklarını vurgulayan yarı kapalı denizlere kararlarda yer verilmemesine dair birkaç öneri sunmuştur. III. UNConference on the Law of the Sea, Official Records, vol.xvii, s.110, Paragaf: arasındaki III. BMDHS görüşmelerinde Türkiye yine büyük bir hata yapmıştır. Maddelerin birer birer görüşülmesi sırasında tüm gruplar birbirleriyle lobi faaliyeti ve al-ver politikası yürütürken, Türk heyeti genellikle hukukçulardan oluşturulmuş olduğundan dolayı odaya kapanmış, hukuki metinler arasında kaybolup gitmiştir. Bunun sonucunda da uluslararası politikanın, uluslararası hukuku oluşturduğunun en iyi isbatı olarak Türk iddiaları III. BMDHS e girememiş ve 12 deniz mili karasuları iddiası genel bir hukuk kuralı olarak 3. maddede yer almıştır. Türk Heyeti başkanı Büyükelçi Namık Yolga ile yapılan Ropörtaj, Ankara, 14 Mart

7 engellemek amacıyla Kasım 1973 de Türk Petrolleri Anonim Ortaklığı na (TPAO) Ege de petrol arama ve işletme ruhsatları verdi. Bunun üzerine Yunanistan 7 Şubat 1974 de Türkiye nin vermiş olduğu ruhsatların Yunan karasularına girdiğini ve Türkiye nin ruhsatının geçersiz olduğunu bir nota ile bildirdi. 9 Türkiye de 27 Şubat 1974 deki karşı notasında bu kıyıların Anadolu nun tarihi ve doğal uzantısı olduğundan, Türk kıta sahanlığına ait olduklarını bildirdi. Hemen ardından da askeri gemiler eşliğinde Çandarlı petrol arama gemisi Ege ye yollamış egemenliklerini korumak üzere her iki ülkenin savaş gemileri karşı karşıya gelmiş, fakat bir çatışma olmamıştır. Bu arada Kıbrıs Harekâtı gerçekleştirilmiş, Türk-Yunan ilişkileri savaş pozisyonunda bekler hale gelmiştir. Bu sırada Yunanistan Türkiye yi Yunan karasularını işgal etmek le suçlayarak Uluslararası Adalet Divanı ve BM Güvenlik Konseyi ne (BMGK) şikâyet etmiştir. İki yıl sonra her iki kurumdan da çıkan kararlar, Yunanistan ın beklediği cevaplar olmamıştır. BMGK sorunun barışçıl yollardan çözümü için her iki tarafa da çağrıda bulunurken, Uluslararası Adalet Divanı 1978 deki açıklamasında Ege deki deniz sınırları sorununda ikili başvuru olmadığı gerekçesiyle kendisinin yetkisiz olduğunu beyan eden bir sonuç yayınlamıştır. Her iki kurumdan da tatmin edici bir sonuç alamayan Yunanistan sözkonusu ihtilaflı bölgelerde yeniden petrol arama ruhsatları vermeye başlamıştır. Bunun üzerine Türkiye daha önce 1973 de TPAO ya vermiş olduğu ruhsatlar doğrultusunda 1976 Nisan ve Mayıs aylarında Piri Reis ve MTA- Sismik-1 gemilerini yine fırkateynler eşliğinde Ege ye yollamıştır. 10 Yunan savaş gemilerinin yakın takibine rağmen, yine sıcak çatışma son anda önlenebilmiştir. Savaşa bu kadar yaklaşmış olmak iki tarafta da gerilim yaratmış, sonunda iki ülke 2 Kasım 1976 da Bern Deklarasyonunu yayınlamışlardır. 11 Buna göre her iki taraf da kıta sahanlığı konusunda bir çözüm buluncaya dek, Ege de herhangi bir sondaj girişiminde bulunmayacaklarını ilan etmişlerdir. Ayrıca Türkiye aksi halde bunu casus belli (savaş sebebi) sayacağını ilan etmiştir. Taşöz Adası nın 10 mil açığında petrol bulunmasının ardından Papandreu Hükümeti 1981 de ABD, Kanada, Batı Almanya ortaklığıyla kurulan North Aegean Petroleum yılları arasindaki tüm Türk- Yunan görüşme metinleri, basın açıklamaları ve notaları için bkz: Leanza, U., Sico, L., Ciciriello, M.C.: Mediterranean Contineal Shelf, Delimitations and Regimes International and National Sources, Vol.2, Book IV, 1988, s Yenigün, C.: 12 Mil Karasuları Meselesi ve Ege Sorunu. Sönmezoğlu, F. (Der.) Değişen Dünya ve Türkiye, 1996, s Karamanlis ve Ecevit Hükümetleri döneminde yapılan antlaşma, NATO Genel Sekreteri Joseph Luns aracılığıyla gerçekleşmişti. 713

8 Company (NAPC) aracılığıyla Prinos yataklarından petrol çıkartmaya başlamıştır. 12 Ayrıca petrol arama ruhsatlarını da yenilemesi üzerine, Türkiye Bern Deklarasyonu ve casus belli yi bir nota ile hatırlatmış ve askeri gemilerini yine Ege ye yollamıştır. Bunun üzerine Yunanistan Ege de force majeur (tehlikeli bölge) ilan etmiştir. Fakat 4 yıl sonra Ekim 1985 de Yunanistan yine force majeur u kaldırıp, Taşöz Adası nın doğusundaki bölgede arama işlemlerine tekrar başlamıştır. Türkiye nin ikazı üzerine yine geri çekilen Yunanistan iki yıl sonra yine 28 Mart 1987 de de sondaja başlayacağını açıklamıştır. Bunun üzerine Türkiye Sismik-1 araştırma gemisini yine savaş gemileri eşliğinde Ege Denizi ndeki ihtilaflı sulara göndermiştir. Yunanistan sonunda ihtilaflı bölgeden çıkarak faaliyetleri durdurmak zorunda kalmıştır de Yunanistan artık Bern in geçerliliğini yitirdiğini açıklamış fakat yine Türkiye nin karşı notası ile karşılaşmıştır. Yunanistan 20 Ekim 1993 de Taşöz açığındaki petrol yatakları için buranın Taşöz ün kıta sahanlığı olduğunu, eğer ihtilaf varsa Uluslararası Adalet Divanı na gidilmesi gerektiğini açıklamıştır. Kıta sahanlığı ve karasuları bitişik deniz sınırları olduğundan Ege Denizi nde bu iki sorun da birbirine girift olarak gelişme göstermiştir. Yunanistan 17 Eylül 1936 tarih ve 230 sayılı kanunu ile, Yunan karasularını 6 mil olarak kabul etmişti. Türkiye de 1964 Karasuları Kanunu ile 6 mil karasuları sınırı uygulamaya başlamıştır. Daha sonra Yunanistan karasularını 12 mile dek genişletme hakkını veren III. BMDHS ni de imzalamış 13 ve Ege Denizi hariç, diğer denizlerde 12 mil karasuları kuralını uygulamaya başlamıştır. Türkiye de Akdeniz ve Karadeniz de 12 mil karasularını uygulamaya başlamasına rağmen, Ege nin özel statüsü nden dolayı Ege de halen 6 mil karasularını uygulamaktadır. 14 Bern Deklerasyonu ve Ege de onyıllardır uygulanan 6 mil karasuları örf-adet hukukuna 15 rağmen, Yunanistan 1995 te yayınladığı bir bildiri ile Ege de 12 millik bir karasuları genişliğinin kendi hakkı olduğunu iddia etmiş, fakat bu hakkı şimdilik saklı tuttuğunu ileri sürmüştür. Türkiye Yunanistan ın bu ilanından bir hafta sonra, Yunanistan ın Ege deki karasularını 12 mile çıkarmasını casus belli saydığını hatırlatmış ve TBMM de 8 Haziran 1995 de bir bildiri yayımlamıştır: 12 O dönemde 1 günde varil petrol çıkarılmaktadır. Başbakanlık Basın-Yayın Enformasyon Müdürlüğü: Ege Bunalımı, 1987, s Yunanistan Parlamentosu III. BMDHS ni 31 Mayıs 1995 de onaylamıştır. 14, Aegean Maritime Boundaries: Issues and Solutions, Turkish Review of Balkan Studies, No: 6, 2001 Annual, s Halen 2 devlet arasında bir anlaşma olmamasına rağmen Yunanistan ın 60 yıldır, Türkiye nin de 40 yıldır uyguladığı 6 millik karasuyu genişliği bölgede bir örf-adet hukuku oluşturmuştur. 714

9 Türkiye nin dünya denizlerine Yunan karasularından geçerek ulaşmasına yol açacak böyle bir durumu kabul etmesi asla düşünülemez. Türkiye nin Ege de hayati menfaatleri vardır. TBMM Yunanistan ın Lozan da kurulmuş dengeyi bozacak biçimde Ege deki karasularını 6 dm nin ötesine çıkarma kararı almayacağını ümit etmekle birlikte, böyle bir olasılıkta ülkemizin hayati menfaatlerini muhafaza ve müdafaa için Türk Hükümeti ne askeri bakımdan gerekli görülecek olanlar da dahil olmak üzere tüm yetkilerin verilmesine ve bu durumun Yunan ve dünya kamuoyuna duyurulmasına karar vermiştir. Hemen ardından AB de casus belli tartışmasına karışmıştır dan beri üyeleri arasında 12 mil karasuları sınırı uygulamasına geçmiş olan AB de de AB nin deniz sınırlarının 12 mil olduğunu ve Ege Denizi nde de 12 mil karasuyu prensibini kabul ettiğini açıklamıştır. Günümüzde taraflar arasında bir andlaşma yapıl(a)madığı için Ege Denizi nde karasuları, kıta sahanlığı ve açık deniz sınırları hala belirlenebilmiş değildir. Zaman zaman iki aktör arasında başka sebeplerle de olsa bu anlaşmazlık su yüzüne çıkmakta, hatta bazen iç siyaset malzemesi olarak dahi kullanılmaktadır. İki taraf da devletin deniz ülkesi olan karasularını korumak adına 1976 dan beri ihtilaflı bölgelerde savaş uçakları tarafından itdalaşı (dog-fighting) yapmaya devam etmektedirler. Her iki taraf da zaman zaman can ve mal kayıpları vermektedir AB Helsinki Zirvesi nde Türkiye ye aday adaylığı verilirken Türkiye Yunanistan ile ihtilaflı deniz sınırlarını 2004 sonuna dek, ikili olarak çözemezse Uluslararası Adalet Divanı na gitmeyi kabul eden bir sözleşmeye imza atmıştır. Bu 30 yıllık Yunan talebinin kabul edilmesi demekti. Bu beş yıl içinde de sorunlar ikili görüşmelerle çözümlenemiştir. Fakat Türkiye nin hem komşularla sıfır problem politikası, hem de karasuları konusunda proaktif bir politika izlemesi sayesinde, Yunanistan konuyu Adalet Divanı na halen götürmemiştir den itibaren iki devlet arasındaki en önemli eksiklik giderilmeye başlanmıştır: Güvenin tesisi. Taraflar birbirine daha çok güvenmeye başlamasından dolayı, hala sorunu ikili platformda çözmeye uğraşmaktadır. Yani Türkiye, sessizce Yunanistan ı kendi tezine çekmiş ve görüşmeler devam etmektedir arasında daha önce konuşulmamış olan 8, 9 ve 10 mil karasuları düşüncesi de alternatif olarak görüşülmeye başlanmıştır. 16 Katsoufros, T.: Ege Deniziyle ilgili Türk- Yunan Uyuşmazlıkları. Vaner, S. (Der.): Türk-Yunan Uyuşmazlığı, 1990, s , Yunanistan ile Casus Belli den Turkuaz Evrimine, Anlayış, Ekim 2008, S: 65, s

10 Türkiye için en önemli sorun karasuları (siyasi) sorunu olmasına karşılık, Yunanistan için en önemli sorun kıta sahanlığı (ekonomik) sorunudur. Bunu farketmiş olan Türkiye, kıta sahanlığının çözümü konusunda son yıllarda önemli politikalar üretmeye devam etmektedir. 21 Haziran 2006 da İstanbul da Cambridge Energy Research Associates in düzenlediği Enerji Güvenliği Garantisi Toplantıları nda Enerji Bakanı Hilmi Güler Ege de birlikte petrol ve doğalgaz aramayı teklif etmiş ve hatta Karadeniz de Yunanistan a petrol ve doğalgaz arama ruhsatları verilebileceğini gündeme getirmiştir. Karşılıklı anlayış ve güvenin artmasından sonra, Türkiye 2 Şubat 2008 den itibaren Saros Körfezi nde Gelibolu açıklarında 7 ayrı bölgede petrol aramalarına başlamıştır. Gökçeada nın 6 millik karasularında değil, Türk anakarasından itibaren 6 millik bir alanda arama ruhsatlarının çıkarılmış olması da, Türkiye nin Yunanistan ile karşılıklı güveni arttırma ve çözüm üretme amacını geliştirmeye önem verdiğinin bir göstergesi olarak görülmelidir. Tüm bu gelişmelere rağmen, zaman zaman Ege semalarında it dalaşları yaşanınca, Temmuz 2009 da Yunan Dışişleri Bakanı Sözcüsü Delavekuras ın açıklamasında olduğu gibi, Yunanistan ın tarihi tezine geri döndüğü ve kıta sahanlığının çözümünün Uluslararası Adalet Divanı nda çözülmesi gerektiğini hatırlattığı görülmüştür. Fakat herşeye rağmen siyasi tarafların kıta sahanlığı ve karasuları konusunda barışçıl yöntemlerle çözüm istedikleri ve askeri yöntemlere başvurmak istemedikleri de açıktır. Ağustos 2009 da Meis Adası na 3 mil uzaklıktaki Karaada yı görüntülemeye giden ve Yunan Sahil Güvenlik Botu tarafından gözaltına alınan 4 Türk gazeteci, Dışişleri Bakanlıkları arasında kurulan telefon hattını kullanılması sonucu 45 dakikada serbest bırakılmış ve olayın krize dönüşmesi engellenmiştir. b) Egemenliği Tartışmalı Olan Adalar (Gri Bölgeler) Bu konu Lozan dan beri varolmasına rağmen, çatışma konusu olarak ortaya çıkması fiilen 1995 Aralığı na rastlar. Resmi olarak ise Türkiye Eylül 1996 da hem uluslararası kamuoyuna hem de Yunanistan a Ege de hükümranlığı kime ait olduğu belli olmayan adalar olduğunu ilan etmiştir. Aralık 1995 de Figen Akat adlı Türk gemisi Bodrum- Kalolimnos arasındaki bölgede bulunan Kardak Kayalıkları na bindirdikten sonra, Yunanistan ve Türkiye burasının kendi ülkesi olduğundan hareketle gemiye kurtarma teklifinde bulunmuştur. Geminin Yunan makamalarını reddedip Türk yetkililerden yardım alması üzerine, sözkonusu kayalıkların egemenliği konusunda iki ülke arasında tartışma başlamıştır. Her iki tarafın 716

11 kayalıkların kendisine ait olduğunu gösteren tarihsel dökümantasyon ve haritaları ileri sürmesinin ardından görüşmeler kilitlenmiştir. Yunanistan 29 Ocak 1996 da iki parçadan oluşan Kardak Kayalıkları ndan doğusundakine askeri bir tim çıkarmış, her iki kayalığa da Yunan bayrağı çekilmiş ve askeri uçaklar bölgede uçuşlara başlamıştır. Türkiye nin notasına rağmen, Yunan Dışişleri Bakanı, Yunan bayrağının indirilmeyeceğini ve Kardak ın müzakere konusu dahi yapılmayacağını bildirmiştir. Bunun üzerine 31 Ocak gecesinde Türk Sualtı Taarruz ve Sualtı Savunma Timleri (SAT ve SAS) Yunan askerlerinin bulunmadığı Batı Kardak Kayalığı na çıkarak Yunan bayrağını indirerek Türk bayrağını çekmiştir. O günün sabahında ABD nin de arabulucuğu ile her iki taraf askerlerini kayalıklardan çekmiş 18, fakat egemenlik konusunda siyasal bir anlaşma sağlanamamıştır. Bu sırada AB Parlamentosu sözkonusu Kayalıklar ın Yunanistan a ait olduğunu ve dolayısıyla bu kayalıkların AB nin dış deniz sınırı olduğunu yayınlamıştır. Bugün halen her iki taraf da Kayalıklar ın kendisine ait olduğunu iddia etmeye devam etmektedirler. Eylül 1996 da Türkiye NATO Deniz Tatbikatı na Ege nin güneyinde bulunan Gavdos adacığını da dahil edince, Yunanistan bir nota ile burasının kendi ülkesi olduğunu bildirmiştir. Türkiye de cevaben Gavdos un da Kardak gibi egemeliği muğlak olan bir ada olduğunu, hatta 17 adacık ve kayalığın da hükümranlığının tartışmalı adalar olduğunu notalamıştır. Zaten bu adaların hiçbiri meskun olmadığı için üzerinde yaşayanlardan bu adaların tarihçesi ve egemenliği konusunda da bir fikir ileri sürmek mümkün değildir. Bu açıklamadan sonra Yunanistan Kardak hariç sözkonusu adaları iskâna açmıştır. Türkiye Gavdos adacığını tatbikattan çıkarmasına rağmen, halen Ege de egemenliği tartışmalı veya hiç kimseye ait olmayan adalar olduğunu iddia etmektedir. Türkiye nin egemenlik konusunda ileri sürdüğü iddialar şu şekildedir. Türkiye nin Lozan Andlaşması ile vazgeçmiş olduğu adalar, isimleri tek tek zikredilen ada ve adacıklar ile 13 Şubat 1914 tarihinde Yunan işgali altında olup da yine isimleri tek tek sayılarak Yunanistan a terkedilen adalardır. Bunların dışında kalan ada ve adacıklar daha once Türk egemenliği altında olup halen Türk egemenliğinin devam ettiği adalardır. Egemenlik ve ülke gibi bir devletin en önemli konusu ile ilgili her türlü toprak parçası, sadece o bölgede bulunuyor diye bir başka devlete devredilmiş sayılamaz; buraların teker teker isimleri zikredilir. Bu yüzden andlaşmalarla devredilmeyen adalar üzerinde Yunanistan ın bir hakkı 18 Kurumahmut, A.: Ege de Temel Sorun Egemenliği Tartışmalı Adalar, 1998, s

12 bulunmamaktadır. Bunun karşılığında Yunanistan tarafından Kardak civarında olan adaların kendisine İtalya tarafından devredildiğini ileri sürdüğü 1932 tarihli metin bir andlaşma değildir; imza, onay ve tescilden geçmemiştir. Bu yüzden bölgede ismi anılarak Yunanistan a devredilenler hariç diğer adacık ve kayalıklar, eskiden beri buraların sahibi olan Türkiye ye aittir. Gri Bölgeler sorununun ortaya çıkmasının ardından Yunan Ege Bakanlığı ve Milli Savunma Bakanlığı işbirliğiyle Türkiye nin hemen güney ve batı sahilerinde 11 adacığı iskâna açmıştır. 19 Sözkonusu adacıkların iskâna açılmasının ana sebebi Yunanistan ın da bu adalar üzerinde egemenlik sorunu olabileceğini ve buraların egemenliği konusunda oraya yerleştirdiği Yunan vatandaşlarını ileri sürerek avantajlı duruma geçeceğini düşünmesidir. Ayrıca III. BMDHS e göre eğer bir ada meskûn ise karasuları ve kıta sahanlığı olabilir, aksi takdirde sadece ada o ülke sınırlarındandır ama karasuları gibi siyasal, kıta sahanlığı gibi ekonomik bir getirisi yoktur. Yunanistan ın sessizce iskân projesiyle beraber, sorun halen çözümsüz olarak beklemektedir. c) Hava Sahası Sorunları (FIR ve Ulusal Hava Sahası) 1950 yılında uluslararası hava yolculuklarında güvenliğin sağlanması için birçok ülkenin katılımı ile İstanbul da Avrupa ve Orta Doğu FIR ları (Flight İnformaition Region = Uçuş Bildirim Bölgesi) oluşturulmuştur. Buna gore bir ülkenin hava sahasından geçecek olan sivil uçaklar o devlete uçuşla ilgili bilgileri vermekle yükümlüdürler. Bu alanlar 1952 Paris Toplantısı nda taraflarca kabul edilmiştir. İstanbul ve Atina FIR ları belirlenirken Türkiye nin Batı sınırı ifadesi kullanılmasına rağmen, Yunanistan Atina FIR ı için Yunanistan ın doğu sınırı ifadesini devreye sokmaya çalışmaktadır. Böylece Yunanistan tüm Ege Denizi nin üzerini Yunan FIR ı olarak göstermeye çalışmakta ve Türkiye den uçuş bilgisi istemektedir. Bu yüzden bölgeden geçen Türk yolcu uçaklarının bilgisini diğer ülkelerin yaptığı gibi Yunanistan a vermemektedir. Bu durumda Türk uçakları zaman zaman Yunan uçaklarının tacizlerine maruz kalmaktadır. Ayrıca Paris FIR Andlaşması sadece sivil uçaklar için yapılmış bir düzenleme olmasına rağmen Yunanistan Ege üzerinde seyreden Türk savaş uçaklarından da uçuş bilgisi istemekte, Türkiye de bu bilgiyi vermeyince zaman zaman Türk ve Yunan savaş uçakları arasında it dalaşı yaşanmaktadır. 19 İskan planına dahil edilen adacıklar şunlardır: Tokmakia, Paşa, Vatos, Bulamaç, Kalolimnos, Nimos, Küçük Kerpe, Sikliye, İpsili, Karaada, Gavdopula. Kurumahmut: a.g.e., s

13 1974 Kıbrıs Harekâtı ndan sonra Türk NOTAM - 714, Yunan NOTAM ve 1152 ile tüm Ege Hava sahası karşılıklı olarak tehlikeli ilan edilmiş, Türkiye de İstanbul FIR ını tek taraflı olarak batıya kaydırmıştır. Ayrıca İzmir de kurulan NATO gücü SHAPE e bağlı Güneydoğu Avrupa Kara Kuvvetleri Komutanlığı nda Ege hava ve deniz denetimi Yunan Genaral Yardımcısı na bağlı olarak kurulmuştu Harekatı ndan sonra Yunanistan NATO dan ayrılmış ve Ege nin NATO nezdinde hava ve deniz denetimi de fiilen (de facto) Türkiye ye geçmiştir. Bu durum 1980 e dek böyle süregelmiş bu yıl Rogers Planı gereğince Türkiye sözlü şartlarla Yunanistan ın NATO ya dönmesine izin verdikten sonra ve Ege deki NOTAM lar karşılıklı olarak kaldırılmıştır. Esasında Rogers Planı da darbe dönemlerinin Türk Dış Politikasında ne kadar zarar verdiğinin ve halen çözülememiş sorunların sebebi olduğunun en önemli örneklerinden biridir. Çünkü diplomatik olarak 6 yıl evvel NATO dan çekilen ve yeniden geri dönmek isteyen Yunanistan dan, Türkiye veto kullanmaması karşılığında çok önemli siyasi kazanımlar elde edebilirdi. Bugün Türkiye nin AB ye girebilmek için nasıl uğraştığı gözönüne alınırsa Soğuk Savaş döneminin en önemli uluslararası örgütü olan NATO ya dönmek için Yunanistan ın birçok ödün verebileceği rahatlıkla tahmin edilebilir. Fakat Türkiye deki askeri mantalite ve diplomasi eksikliği (veya diplomasi bilgisinin hiç olmaması) sonucunda General Rogers, Türkiye nin, Yunanistan ın NATO ya dönmesini veto etmemesi karşılığında, Ege FIR hattı ve komuta-kontrol yetkisinin Türkiye ye verileceğini vadetmiş ve Türkiye de vetosunu kullanmamıştır. NATO toplantısından sonra ortadan kaybolan Rogers ı bulmayan Türk yetkililer, ortada yazılı bir belge de olmadığından bir oldu-bitti ye getirildiklerini ancak anlamışlardır de Ege de tam da Türkiye nin istediği bir şekilde çözümün eşiğine gelmekle beraber, askeri yönetimin bir mirası olarak FIR hattı ve komutakontrol sorunu çözülememiştir ve halen de sorun olmaya devam etmektedir. Yunanistan Ege Denizi üzerindeki ulusal hava sahasını 3 mil olarak kullanırken 1931 de Ege Adaları etrafında 10 mile çıkarmış, Limni Adası üzerinde de 3000 mil 2 bir hava kontrol alanı ihdas etmiştir deki Montrö Görüşmesinde de Limni üzerindeki 3000 km 2 hava denetim dairesinin haksız bir uygulama olduğunu kabul etmiş ve bu uygulamasına son vermiştir. Fakat aynı yıl 44 yıldır kullandığı 10 millik hava sahasını da dünyaya ulusal hava sahası olarak ilan etmiştir. Fakat bugüne dek Yunanistan ın bu ilanını hiçbir ülke de facto olarak da, de jure olarak da tanımamıştır yılında Türkiye, 1945 Şikago Sivil Havacılık 719

14 Sözleşmesi nin karasuları alanı ile ulusal hava sahasını eşit olarak kabul ettiğini, tüm dünya ülkelerinin de buna uyduğunu ve hatta Yunanistan ın da bu sözleşmeye taraf olduğunu hatırlatarak, Ege adalarının çevresindeki Yunan hava sahasını karasularına eşit olarak 6 mille sınırlı olarak kabul ettiğini açıklamıştır. Bu konuda da iki taraf arasında bir mutakabat sağlanamayınca sıcak çatışmanın eşiğine gelinmiştir. Türkiye adaların üzerindeki 6 mil ile 10 mil arasındaki bölgeden savaş uçaklarını geçirirken, Yunan savaş uçakları da ateş açmamasına karşılık, çok yakından geçiş ve hedef kilitleme şeklinde taciz uçuşları yapmaktadır den beri iki ülke savaş uçakları arasında gerçekleşen dog-fighting sırasında her iki taraftan da uçak düşme olayları vuku bulmuştur. Yunanistan İstanbul-Atina FIR hattını Türk-Yunan hava sınırı olarak göstermeye çalışmaktadır. Halbuki FIR hattı karasularının da dışında bazı kesimlerde açık deniz kesimine doğru 22 mil açıktan geçerken, bazı bölgelerde de Türk karasuları üzerinden geçmektedir. Her iki konudaki anlaşmazlık zaman zaman savaş sloganları ile süslense de bugüne dek sornunun sıcak çatışmaya dönüşmesi engellenmiştir den itibaren Türk-Yunan ilişkilerinde görülen gelişme Ulusal Hava Sahası ve FIR hattı konusundaki anlaşmazlıklara da pozitif olarak yansımıştır. Her ne kadar Mayıs 2006 da Rodos un 35 mil güneyinde iki ülkenin F-16 jetlerinin çarpışması ve Yunan pilotun ölümü gibi tatsız olaylar yaşansa da, bu tip olayların siyasilerin haberi olmadan askeri dalaşmalar sonucunda olduğu ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Çarpışmanın hemen ardından Yunan Genelkurmay Başkanlığı, Türk savaş uçağının uçuş planı sunmadığını ve bu yüzden Yunan savaş uçağı tarafından sıkıştırıldığını açıklamıştır. Yakın zamanda kurulan telefon hattı ve diplomasisi ile konu siyasiler tarafından yumuşatılmış ve bir krize dönüşmesi engellenmiştir. Son yıllarda gelişen ilişkilerin hava sahası sorunlarına pozitif yansımasının en önemli göstergesi, Aralık 2007 de Yunan hükümeti nin Türk savaş uçaklarının Ege yi ortadan ikiye bölen 25. meridyenin batısına geçmesine artık itiraz etmeyeceğini açıklaması olmuştur. 20 Yunan hükümetinin Ege adaları üzerindeki 6-10 millik aralıklarda uçuş yapan Türk jetlerine de taciz uygulanmayacağını açıklaması, her iki ülke halkları tarafından olumlu karşılanırken, Yunan pilotlarının yıllık brifinglere katılmayı reddederek kararı protesto ettikleri görülmüştür. Bu olaydan da anlaşıldığı üzere, her iki hükümetin Ege de barış ve güven ortamı istemelerine 20 Eleftherotypia, 16 Ocak

15 karşılık, askeri makamların uzun süredir devam eden askeri yöntemlerden vazgeçmek istemediklerini ve belki de it-dalaşının anlık ve askeri kültürlerden kaynaklanan sorunlar olduğu anlaşılmaktadır. d) Adaların Silahlandırılması Yunanistan adalara 1953 lerden sonra gizlice silah, 1964 den sonra da asker yığmaya başlamıştır. Türkiye nin 1964 ve 1969 daki notalarına karşılık, Yunanistan her iki notaya da adalarda böyle bir faaliyet olmadığı cevabını vermiştir Kıbrıs Harekâtı ndan sonra adalara yığınak, daha da hız kazanmış, 1975 deki Montrö Görüşmelerinde Yunanistan ilk defa adaları askerileştirdiklerini ve bunun Lozan a aykırı olduğunu fakat Türkiye ye karşı bir saldırı düşünmedikleri için bir sorun olmadığını belirtmiştir de PASOK Partisi adaların artık hukuken askerileştirilebileğini ve bunu da yaptıklarını ilan etmişlerdir. Buna dayanak olarak da şartlar değiştiği zaman andlaşmaların da hükmü değişir (rebus sic stantibus) hükmünü ileri sürmektedir. Ayrıca Yunanistan a göre Kıbrıs Harekâtı ndan sonra tüm adalar için meşru savunma hakkı devreye girmiştir. Türkiye nin 1982 ve 1985 de silahlandırılan ve askerle doldurulan bu adaların derhal boşaltılmasını ve Lozan ve Paris Andlaşmaları na uygun hale getirilmesini notalamasına rağmen, Yunanistan bugüne dek bu çağrıya uymamıştır. Hem her iki tarihte, hem de 1995 ve 1997 yıllarında bu silahlandırmaya karşılık Türk siyasilerinin adalara çıkarma yapılabileceği yönünde yaptığı açıklamalara rağmen herhangi bir sıcak çatışma vuku bulmamıştır. Bugün 1923 Lozan ve 1947 Paris Andlaşmaları na rağmen Yunanistan, Türkiye nin hemen kıyılarında olan Boğazönü Adaları, Saruhan Adaları ve Menteşe Adaları (Oniki Ada) olarak üç ayrı grupta tanınan adaların tamamını askerileştirmiş, helikopter ve askeri uçak pistleri inşa etmiş durumdadır. 21 Tablo.1: Türkiye ve Yunanistan a Göre Ege Denizi nde Varolan Sorunlar Listesi TÜRKİYE YE GÖRE EGE SORUNLARI Karasularının 6 d.m. Üzerinde Genişletilmesi Kıta Sahanlığı Sınırları Gri Bölgeler Adaların Silahlandırılması Komuta-Kontrol Sorumluluk Sahası YUNANİSTAN A GÖRE EGE SORUNLARI Kıta Sahanlığı Sınırları Gri Bölgeler Komuta-Kontrol Sorumluluk Sahası 21 Her üç ada grubu için ileri sürülen Türk tarafının tezleri için bkz: Kurumahmut: a.g.e., s

16 Arama ve Kurtarma Yetki Bölgesi 10 d.m.yunan Hava Sahası FIR Hattı 4-Dünya Açısından Önemi Sorun, deniz sınırları ile ilgili olduğunda esasında tüm dünya ülkelerinin sorunu haline dönüşmektedir. Çünkü uluslararası deniz hukukuna göre devletin deniz ülkesi olan karasuları, ikinci ve üçüncü ülkeler için kara hukukuna göre daha esnek bir hukuki yapıya sahiptir. Bu esnekliğin 2 önemli noktası bulunmaktadır. Birincisi diğer ülke gemileri karasularından kıyı devletinin belli haklarını ihlal etmediği sürece, izin almadan geçiş hakkına sahiptir (Zararsız geçiş). İkincisi de boğazlardan da diğer devletlerin gemileri yine belli şartları yerine getidiği müddetçe geçiş yapabilir (Transit geçiş). Fakat eğer kıyı devleti herhangi bir sebepten dolayı bir gemiyi durdurmak istiyorsa uluslararası hukuku da kullanarak, örneğin denize zararlı madde attığını veya deniz kaynaklarından numune aldığını iddia ederek durdurabilir; ticari gemileri yargılayabilir, askeri gemilerden de hemen karasuları dışına çıkmasını isteyebilir veya geçişini yasaklayabilir. Bu sebeplerden dolayı askeri ve ticari donanmaları güçlü olan devletler, daima açık deniz alanlarının geniş tutulmasından yana olmuşlardır. Ege de karasularının dar tutulması demek, açık deniz alanının geniş olması demektir ki bu hem diğer ülkeler, hem de Türkiye için Ege de Yunan kontrolünün takılmaksızın seyir yapabilmek demektir. Nitekim Türkiye nin en önemli iddialarından biri de bu gerçekliğin üzerine kurulmuştur: Ege de karasularının 12 mile çıkartılması Yunan adaları Türk anakarasının önünü kapattığı için, Türk karasularının (yani Türk ülkesinin) % 8.8 den % 8.3 e düşmesi, Yunan karasularının (yani Yunan ülkesinin) % 35 den % 63.9 a yükselmesi, uluslararası suların ise % 56.2 den % 26.1 e düşmesinr sebep olacaktır. 22 Bu da tüm dünya ülkelerinin geçişlerinin sadece bir kıyı ülkesinin, Yunanistan ın denetimi altına girmesi manasına gelecektir. Ege sorunları coğrafi yapısı gereği iki aktörlü olması gerekirken, başlangıcından beri genellikle 3 veya daha çok aktörlü olmuştur. AB, Ege ile alakalı tüm sorunlarda gerek tarihsel, gerekse örgütsel sebeplerle daima Yunanistan yanında yer almış ve uluslararası kamouoyunda Yunanistan lehine bir meşruiyet oluşturma kaygısı içine düşmüştür de AB Parlametosu na sunulan ve oybirliğiyle kabul edilen Foucade Raporu ile Yunan kıta 22 Yenigün, C.: Türkiye ve Yunanistan Arasında Ege deki Deniz Sorunları, Yalçınkaya, A. (Der.): Türk,Yunan İlişkileri ve Kıbrıs Sorunu, 1998, s

17 sahanlığı ve karasuları konusunda, 1996 Kardak Raporu ile de Gri Bölgeler konusunda Yunanistan ı destekleyici raporları kabul etmiş ve yayınlamıştır. Türkiye her iki durumda da AB ye konunun bir tarafı olmadığı cevabını vermişse de, bugün AB dış politikada supranasyonel bir niteliğe dönüşmştür. Bu sebeple bundan sonra olabilecek herhangi bir Ege Sorunu nun öncekilerden çok farklı boyut ve daha farklı aktörlerle oynanacağı büyük bir ihtimaldir. Ege sorununun dünya açısından bir başka önemi, uluslararası hukuk ve diplomasi dengesi arasında yatmaktadır yılları arasında oluşturulan deniz hukuku kodifikasyonu sırasında, Türkiye tüm taraflara Ege gibi yarı kapalı denizler için özel bir statü getirilmesi konusunda büyük çabalarda bulunmuş, fakat Yunan lobisinin içinde bulunduğu ülkeler grubu karşısında başarı sağlayamamıştı. Bu durumun bir sonucu da halen Ege de deniz sınırlarının belirlenememesi olarak ortaya çıkmıştır. Bugün Ege den geçen tüm gemiler bu belirsizliğin tehlikelerini de üzerlerine almaktadırlar. Bu da deniz hukukunun oluşumu sırasında diğer ülkelerin Ege yi görmezden gelmelerinin bir diyeti olarak da düşünülebilir. Çünkü çözülememiş ve yarım asıra yayılan bu sorunun muhtemel bir çatışmaya dönüşmesi durumunda tüm dünya gemilerinin Ege ve Karadeniz i kullanabilmesi oldukça tehlikeli bir hale gelecektir. 5- Sonuç: Barış Yolunda Güven Ege probleminin ana sebebi sorunun ve bölgenin iki aktörünün tarihsel deneyimlerinin de etkisiyle birbirlerine güvenmemeleri olmuştur. Türklerin 400 yıl boyunca Yunanistan a hakim olması Yunan hükümetlerinde hem korku yaratmaktadır; hem de Türkiye ye karşı yürütülen cesaretli politikalar, populist politikalar olarak kabul görmektedir. Genel Yunan anlayışına göre madem ki Türk kıyılarına dek olan tüm adalar Yunanistan a aittir, Ege Denizi doğal bir Yunan Denizi dir. Buna karşılık Türkiye için de, Yunanistan son 170 yılda Türkiye aleyhine 5 merhaleden oluşan yayılmacı bir politika izlemiştir. Megola İdea ve Enosis ise tamamlanamamış, fakat Yunan planlarında daima yeralan yayılma politikalarının son evreleridir. Yunanistan, Türk kıyılarına 2 mil kalana dek yayılmacı bir politika izlemiştir ve Ege Denizi bu yayılmanın doğal engelidir. İşte her iki aktörün diğer dış politikalarının da dolaylı olarak etkilediği Ege Sorunları, dünya çatışma alanları arasında bulunmaya bu korku ve düşüncelerin etkisiyle yakın zamana dek devam etmiştir. Çatışma sorununa çare bulmak için her iki aktörün sorunlara bakış perspektiflerini diplomatik, profesyonel ve anlaşmacı bir 723

18 platforma taşımaları, öncelikli şart olarak kabul edilmeliydi. Gerçekten de 2003 den itibaren bu mantalite her iki tarafta da gelişmiş, özellikle 2004 de deniz sınırları sorunlarına çözüm bulunamamakla birlikte en azından taraflar arasında barış ve anlaşma düşüncesi gelişmiştir. Bu sebepledir ki her iki taraf da önceden bu konuda anlaşma imzalamış olsalar dahi, Uluslararası Adalet Divanı na gitmemişler, hala özellikle karasuları ve kıtasahanlığı sorununu kendi aralarında çözmeye çalışmaktadırlar. Yunanistan ın kıta sahanlığı haricinde Ege de bir sorun olmadığını iddia etmesi, diğer sorunların kendi istediği şekilde bölgede bir örf adet hukuku oluşturması amacı da çözüm arayışlarını uzun süre tıkayan önemli bir engel olmuştur. Bunu farkeden Türkiye de fırsat buldukça bu sorunların varolduğunu ispatlamaya çalışmıştır. Tarafların iddiaları ne olursa olsun de facto olarak Ege de birbiri içine geçmiş bir sorunlar grubu bulunmaktadır ve uluslararası ilişkilerde de çatışma alanlarından biri olarak kabul edilmektedir. Gerek de jure, gerek de facto olarak her bir sorunla ilgili olarak, iki taraf arasında yazılı bir andlaşma imzalanmadığı sürece sözkonusu bölge pratikte ve literatürde çatışma alanlarından biri olmaya devam edecektir. Bu yüzden tarafların konu için geçici (ad hoc) bir komisyon kurup Ege Denizi sorunlarının hukuki, fiili, politik ve diğer tüm yönleri de ele alarak çözüme kavuşturma yolunda cesaretli, iyi niyetli ve yapıcı bir tavırla yaklaşım göstermeleri çözüm için takip edilmesi gereken en ideal yol olarak gözümektedir. Burada dikkate alınması gereken çok önemli bir gelişme Aralık 1999 da gerçekleştirilen AB Helsinki Zirve Toplantısıdır. Zirvede AB Türkiye ye aday ülke statüsü tanırkentürkiye den Kopenhag Kriterlerini yerine getirmesinin yanında, Yunanistan ile aralarında devam eden Ege Sorunlarını da Aralık 2004 e dek çözmesini, eğer bir çözüm sağlanmazsa Uluslararası Adalet Divanı na gitmeyi kabul etmesini şart koşmuş, Türkiye de bu şartları kabul ederek adaylık statüsünü alabilmiştir. Uluslararası Adalet Divanı na gitme görüşünün Yunanistan ın 30 yıldır çözüm olarak ileri sürdüğü yol olduğu düşünülecek olursa, Türkiye nin Kıbrıs gibi, Ege sorunlarında da oldukça sıkışmış olduğu görülecektir. Türkiye nin bugüne dek ikili anlaşma yöntemini savunmasının ana nedeni Uluslararası Adalet Divanı nın soruna tarafsız yaklaşmayabileceğini düşünmesinden dolayı idi. Yunanistan ın Ege sorunlarını Aralık 2004 e dek tıkamaya çalışacağı ve böylece sorunları onyıllardır istediği platforma (UAD) çekeceğinden korkulmuştur. Fakat son yıllardaki Türk dış politikasındaki pozitif yükseliş, Yunanistan la ilişkilerde de kendini göstermiş ve Ege sorununun belki de en 724

19 önemli sebebi olan iki ülke arasındaki güven tesis edilmeye başlanmıştır. Türkiye nin Uluslararası Adalet Divanı na gitmeyi imza ile kabul etmesine rağmen, halen Divan a gidilmeyerek ikili çözüm arayışlarına devam edilmesi Türk diplomasisinin bir başarısıdır. Tüm pozitif gelişmelere rağmen, Türkiye ve Yunanistan karasuları meselesini Türkiye AB ye üye olana dek çözmek zorundadır. Çünkü eğer karasuları sorunu çözülmeden Türkiye AB ye üye olursa, AB nin genel olarak kabul ettiği karasularının 12 mil olması kuralını da mecburen Ege için de kabul etmek zorunda kalacaktır. Tabii sınırların kalktığı 15 yıl sonraki bir AB içinde bunun ne kadar önemli olacağı da ayrı bir konudur. Kıta sahanlığı sorunu ise ekonomi ile ilintili olduğundan Türkiye üye olduğunda belki de yine Türkiyenin istediği bir platforma girecek ve Ege için ortak çıkarım isteği için çok daha uygun bir ortama kavuşulacaktır. Sonuç olarak 2002 ye dek Yunanistan ile ilişkilerinde güvenlik tüketen ülke olarak görülen Türkiye son yıllardaki başarılı diplomasisi ile güvenlik ve çözüm üreten ülke konumuna geçmiştir. Ortak kültür, tarih, mutfak ve halklar arasındaki benzerlik, son yıllarda her iki ülke tarafından gayet iyi kullanılmış ve 24 GAÖ ve 32 anlaşma ve protokol ile çözüm rayına oturmuştur. Yakın zamana dek daimi düşman olarak görülen Yunanistan ile hem komşularla sıfır problem politikasıyla, hem de ritmik diplomasi takip edilerek dostluk ve işbirliği ortamı sağlanmış, sorunların çözümü için temel şart olan güven ortak projelerle tesis edilmeye başlanmıştır. Karacabey- Gümülcine Doğalgaz boru hattı, 2004 de Kıbrıs ta Türk tarafından evet çıkması ve Türkiye nin Balkanlar daki yapıcı ve proaktif politikası Türkiye-Yunanistan arasında 40 yıldır süregelen Ege sorunlarına da pozitif olarak yansımıştır. Ege sorunları altbaşlıklarıyla 11 konuya dağılmış olmakla beraber, bu sorunların merkezinde karasuları ve kıta sahanlığı yatmaktadır. Karasularını 8, 9, 10 mil gibi ara formüllerle, kıta sahanlığını da ortak çıkarım ve kullanım gibi kazan-kazan teknikleriyle yönetmeye çalışan Türkiye ve Yunanistan ın son 7 yılda yaptığı 40 görüşme, her iki tarafa da yapıcı sonuçlar doğurmaya devam etmektedir. Hala her ne kadar her iki sorun için somut bir çözüm bulunmamamış olsa da, en azından her iki ülke de artık birbirlerini düşman olarak görmemektedirler. Bu da gelecekte muhtemel bir anlaşmanın en önemli önkoşulunu oluşturmaktadır. 725

20 KAYNAKÇA (References) III. UN Conference on the Law of the Sea, Official Records, vol. XVII, s.110, Paragaf: 138. Katsoufros, T.: Ege Deniziyle ilgili Türk- Yunan Uyuşmazlıkları. Vaner, S. (Der.): Türk- Yunan Uyuşmazlığı, İstanbul, 1990, s Kurumahmut, A.: Ege de Temel Sorun Egemenliği Tartışmalı Adalar, Ankara, Leanza, U., Sico, L., Ciciriello, M.C.: Mediterranean Contineal Shelf, Delimitations and Regimes International and National Sources, Vol.2, Book IV, New York, 1988, s Namık Yolga (Emekli Büyükelçi, III. BMDHS Türk heyeti başkanı) ile yapılan Röportaj, Ankara, 14 Mart Toluner, S.: AET in Gümrük Sınırları ve Ege Sorunu, Rapor ve Tartışmalar, İstanbul, Türkiye ve Yunanistan Arasında Kabul Edilmiş Bulunan Güven Arttıcı Önlemler, T.C. Dışişleri Bakanlığı, GAÖ. Yenigun, Cuneyt, 12 Mil Karasuları Sorunu ve Ege Denizi Problemleri (12 Miles Territorial Waters and Aegean Sea Problems), (in) Faruk Sönmezoğlu, Changing World and Turkey, Bağlam Publications, Istanbul, 1996, Yenigun, Cuneyt, Turkiye ve Yunanistan Arasindaki Ege'deki Deniz Sorunlari" (in) Alaaddin Yalcinkaya, Turk Yunan Iliskileri ve Kibris Sorunu, Sakarya University Publication, Sakarya, 1998, Yenigun, Cuneyt, Aegean Maritime Boundaries: Issues and Solutions, Turkish Review of Balkan Studies, 6, 2001,