HAC VE ÖMRE REHBERĠ [VE MEDÎNE-Ġ MÜNEVVERE ZĠYÂRETĠ]

Transkript

1 HAC VE ÖMRE REHBERĠ [VE MEDÎNE-Ġ MÜNEVVERE ZĠYÂRETĠ] Hazırlayanlar: Prof. Dr. Ramazan Ayvallı M. Ü. Ġlâhiyat Fakültesi Öğretim Üyesi ve Ömer Faruk Yılmaz Eğitim Uzmanı [YENĠDEN GÖZDEN GEÇĠRĠLMĠġ ĠLÂVELĠ 2. BASKI] ġubat 2011 Ġstanbul 1

2 Ö N S Ö Z Azîz KardeĢlerimiz! Ġslâmın beģinci Ģartı olan Hac ibâdeti, hem bedenî, hem de mâlî bir ibâdettir. Sevgili Peygamberimiz (sallallâhü aleyhi ve sellem), bu ibâdeti yapacağı zaman, "Allah'ım onu bana kolaylaģtır" diye duâ buyurmuģtur. Ömre (Umre) ibâdeti için de aynı duâyı yapmıģtır. Ayrıca, Peygamber Efendimiz (aleyhis-salâtü ves-selâm), "Hac menâsikinizi benden alınız (öğreniniz ve benim yaptığım gibi yapınız)" buyurmaktadır. Bu bakımdan, hacca gitmeden önce, size takdîm ettiğimiz bu "Hac ve Ömre Rehberi"ni, dikkatli bir Ģekilde okumalı, yapılacak ve yapılmayacak iģleri iyice öğrenmelidir. Kâbe-i Muazzama yı ziyâretle ilgili iki temel ibâdet vardır: Bunlardan biri "Hac", diğeri ise " Ömre"dir. Hac ibâdeti, belli bir yeri, belli bir zamanda, belli Ģeyleri yaparak ziyâret etmek Ģeklinde ta rîf edilmektedir. Hanefî mezhebine göre, gücü yeten müslümânlara, ömürlerinde bir defa olmak üzere, "hac" farz, "ömre" ise sünnet-i müekkede(kuvvetli sünnet)'dir. Mâlikî mezhebinde ömre de, gücü yeten müslümânlara, ömürlerinde bir kerre müekked sünnettir. Fakat ġâfiî ve Hanbelî mezheplerinde, Ģartlarını taģıyanlara ömre de, hac gibi, ömürde bir kerre farzdır. Hac ve Ömre ibâdetleri, ayrı ayrı yapılabileceği gibi, hac ayları içerisinde, bunların ikisi birlikte de yapılabilir. Hac, ancak, "Hac Ayları" adı verilen belli zaman içerisinde yapılabilir. Hac ayları, ġevvâl-i ġerîf ve Zil-ka'de ayları ile Zil-hicce ayının ilk on günüdür. Bu aylar girmeden önce veya bu aylar geçtikten sonra, hacla ilgili menâsikten herhangi biri yapılamaz. Yine Zilhiccenin 9. günü olan Arefe gününde, Arafât'ta bulunmayan ve vakfe yapmayan bir kimsenin haccı sahîh olmaz. Eğer Arefe Günü, zamanından bir gün önceye alınacak olursa, ertesi günü tekrâr Arafât a çıkmak gerekir. Çıkılmazsa, Haccın Farzları ndan birinin yapılmaması sebebiyle hac sahîh olmaz. Sonraki senelerden birinde tekrâr hac yapmak gerekir. Bu, PerĢembe günü, Cuma namazı kılmak gibi olur. Cuma günü, Cuma namazını tekrar kılmak lazım olur. Ömrenin belli bir zamanı olmayıp, bu ibâdet, Arefe günü sabâhından, Kurbân Bayramının dördüncü günü akģam vaktine kadar olan beģ gün müstesnâ olmak üzere, hac aylarında da, hac ayları dıģında da, bütün yıl boyunca, her zaman yapılabilir. Fakir bir kimse, önceden hac ibâdetini yapmamıģ ve bu hac aylarında ömre için gelmiģ ise, ona hac farz olur. Zikredilen beģ günde, ömre yapmak Hanefî mezhebine göre tahrîmen mekrûhtur. Bu günlerde sadece hac yapılır. Hac ayları girdikten sonra, hacdan önce ömre yapılıp yapılmaması, yapılacaksa ömre ve haccın aynı ihrâmla mı, yoksa ayrı ayrı ihrâmlarla mı yapılacağı durumuna göre üç türlü hac vardır: Bunlar ifrâd, temettü' ve kırân haclarıdır. Bunlar, ileride detaylarıyla anlatılacaktır. Elinizdeki bu kitap, hac ve ömre ibâdetlerinin, bütün Ģart ve rükünlerine, vâciplerine, sünnet ve müstehablarına, mendûp ve edeplerine riâyet edilerek ve yasaklarından kaçılarak yapılabilmesi için, bir hey et tarafından hazırlanmıģtır. Önsöz, Üç Bölüm ve EK lerden ibâret olan Hac ve Ömre Rehberi mizin Birinci Bölüm ünde, haccın hükmü, fazîleti, Ģartları, edepleri, farzları, vâcipleri, sünnetleri, çeģitleri, ihrâm ve hükümleri ele alınmıģtır. Ġkinci Bölüm de, hac ve ömrenin yapılıģı teferruâtlı bir Ģekilde anlatılmıģtır. Üçüncü Bölüm de de, Peygamber Efendimizi ziyâret etme âdâbı üzerinde durulmuģtur. Mekke-i Mükerreme ve Medîne-i Münevvere de bulunan Bazı Ziyâret Yerleri ile Duâları nın orijinalleri ya nî Arabî metinleri de buraya konulmuģtur Hepinize, sahîh ve makbûl ibâdetler temennî ediyoruz. Gayret bizden, tevfîk ve hidâyet Allahü teâlâdandır. Prof. Dr. Ramazan Ayvallı ve Eğt. Uzm. Ömer Faruk Yılmaz ġubat 2011 Rebîulevvel 1432 Ġstanbul 2 Hac

3 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ ĠÇĠNDEKĠLER BĠRĠNCĠ BÖLÜM HAC, ĠHRÂM VE CĠNÂYETLER I. HACCA DÂĠR GENEL BĠLGĠLER A. HACCIN TA RÎFĠ VE HÜKMÜ B. HAC ĠBÂDETĠNĠN FAZÎLETĠ C. HACCIN ġartlari 1. Vücûb ġartları 2. Edâ ġartları 3. Vücûb ve Edâ ġartı Olmayanlar D. ZEKÂT VE HAC E. VEKÂLETEN HAC 1. Kadının Hac Vekâleti 2. Vekîlin Masrafları 3. Fakîrin Vekîl Olması 4. Ölen Kimse Ġçin Hac F. FAKÎRĠN HACCA GĠTMESĠ G. NÂFĠLE HAC SEVÂBI H. ĠSLÂMA HĠZMET SEVÂBI I. HACCIN EDEPLERĠ J. HACCIN FARZLARI K. HACCIN VÂCĠPLERĠ L. HACCIN SÜNNETLERĠ M. BAYRAM GÜNLERĠ II. HAC ÇEġĠTLERĠ, ĠHRÂM VE CĠNÂYETLER A. HAC ÇEġĠTLERĠ 1. ĠFRÂD HACCI 2. TEMETTÜ' HACCI 3. KIRÂN HACCI B. ĠHRÂM VE HÜKÜMLERĠ 1. Ġhrâma Girene Yasak Olanlar 2. Ġhrâmlıya Yasak Olmayanlar SAYFA C. HAC VE ÖMRE CĠNÂYETLERĠNĠN (ĠHRÂMLIYA YASAK OLAN FĠĠLLERĠN) CEZÂLARI I. KAZÂ ÎCÂBETTĠREN CĠNÂYETLER II. BEDENE [YA'NÎ DEVE VEYA SIĞIR GĠBĠ BÜYÜKBAġ HAYVAN] KESMEYĠ ÎCÂBETTĠREN CĠNÂYETLER 3

4 III. DEM [YA'NÎ KOYUN VEYA KEÇĠ GĠBĠ KÜÇÜKBAġ HAYVAN KESMEYĠ] ÎCÂBETTĠREN CĠNÂYETLER 1. Haccın Vâcipleriyle Ġlgili Olanlar 2. Ġhrâmın Yasakladığı ġeylerle Ġlgili Olanlar IV. FITRA MĠKTÂRI SADAKA VERMEYĠ ÎCÂBETTĠREN CĠNÂYETLER V. FITRA MĠKTÂRINDAN AZ SADAKA VERMEYĠ ÎCÂBETTĠREN CĠNÂYETLER VI. BEDEL ÖDENMESĠ ÎCÂBEDEN CĠNÂYETLER VERĠLECEK CEZÂLAR ĠKĠNCĠ BÖLÜM HAC VE ÖMRE(UMRE)NĠN YAPILIġI I. HAC NASIL YAPILIR? A. EVDE YAPILACAK ĠġLER B. MÎKÂT HUDÛDUNDA YAPILACAK ĠġLER C. ĠHRÂMA GĠRDĠKTEN SONRA YAPILACAK ĠġLER D. MEKKE-Ġ MÜKERREME'YE GELĠġ E. KUDÛM VE ÖMRE TAVÂFI F. SA'YE BAġLAMADAN ÖNCE G. MEKKE-Ġ MÜKERREME'DE H. TERVĠYE (8 ZĠLHĠCCE) GÜNÜ I. AREFE (9 ZĠLHĠCCE) GÜNÜ J. FECR VAKTĠNDEN GÜNEġ DOĞUNCAYA KADAR (BAYRAMIN BĠRĠNCĠ GÜNÜ=10 ZĠLHĠCCE) K. GÜNEġ DOĞDUKTAN SONRA MĠNÂ'DA (BAYRAMIN BĠRĠNCĠ GÜNÜ=10 ZĠLHĠCCE) L. MEKKE-Ġ MÜKERREME'DE M. BAYRAMIN ĠKĠNCĠ GÜNÜ (11 ZĠLHĠCCE) N. BAYRAMIN ÜÇÜNCÜ GÜNÜ (12 ZĠLHĠCCE) O. BAYRAMIN DÖRDÜNCÜ GÜNÜ (13 ZĠLHĠCCE) P. VEDA TAVÂFI VE MEKKE-Ġ MÜKERREME'DEN AYRILIġ II. HACDA KADINLARIN DURUMU ÖZEL HÂLĠ OLAN KADINLAR III. HACLA ĠLGĠLĠ BAZI SUÂL VE CEVAPLAR IV. ÖMRE (UMRE) A. ÖMRENĠN FAZÎLETĠ B. ÖMRENĠN FARZLARI C. ÖMRENĠN VÂCĠPLERĠ D. ÖMRENĠN SÜNNETLERĠ E. ÖMRENĠN EDEPLERĠ F. ĠHRÂMLIYA MEKRÛH OLAN ġeyler 4

5 G. ĠHRÂMA GĠRENE YASAK OLANLAR H. ĠHRÂMLIYA YASAK OLMAYANLAR I. ÖMRE NASIL YAPILIR? 1. Evde Yapılacak ĠĢler 2. Mîkât Hudûdunda Yapılacak ĠĢler 3. Ġhrâma Girdikten Sonra Yapılacak ĠĢler 4. Mekke-i Mükerreme'ye GeliĢ 5. Ömre Tavâfı 6. Sa'ye BaĢlamadan Önce 7. Mekke-i Mükerreme'de ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PEYGAMBER EFENDĠMĠZĠ ZĠYÂRET I. MEDÎNE-Ġ MÜNEVVERE'YĠ ZĠYÂRET (Sevgili Peygamberimizi Ziyâret Etme Âdâbı) A. Medîne-i Münevvere ġehri Uzaktan Görününce Okunacak Dua B. Mescid-i Nebevî'ye Girerken Okunacak Duâ C. Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) Efendimizin Kabr-i ġerîfi BaĢında Okunacak Selâmlar ve Âyet-i Kerîmeler Hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk'ın (radıyallahü anh) Kabr-i ġerîfi BaĢında Okunacak Selâmlar Hazret-i Ömerü'l-Fârûk'un (radıyallahü anh) Kabr-i ġerîfi BaĢında Okunacak Selâmlar Her Ġkisine Hitâben Okunacak Selâm Resûlullah Efendimize Yapılan Duânın Sonunda Okunacak Olanlar Bakî Kabristânı'nı Ziyâret Uhud ġehîdlerini Ziyârette Okunacak Duâ DUÂ METĠNLERĠ (ARABÎ) 5

6 HACCIN TA RÎFĠ ve TARĠHÇESĠ Hac lüğatte, kasd etmek, yapmak, istemek mânâlarına gelir. Hac, ıstılâhta (Ġslâm dîninde bir terim olarak) ise, belli bir yeri, belli bir zamanda, belli Ģeyleri yaparak ziyâret etmek demektir. Bu belli Ģeylere Menâsik denir. Menâsikden herbirine nüsük veya mensek denir. Nüsük, ibâdet demektir. Hac ve ömre ye de nüsük denir. Hac, Ġslâmın beģ Ģartından biridir. Ya'nî, gücü yetenlerin, ömürlerinde bir kerre, Kâbe-i mu'azzamaya gidip, oraya mahsûs ibâdetleri yapmaları farzdır. Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâma Kâbe yi inģâ etmeyi emredince, o da Mekke ye geldi ve meleklerle Beytullah ı inģâ eyledi. Âdem aleyhisselâm ilk tavâfını yaptıktan sonra, melekler kendisine; Ey Âdem! Haccın mübârek olsun. Biz senden iki bin sene evvel bu beyti ziyâret ettik dediler. Âdem aleyhisselâm onlara; Siz, Beytullah ı tavâf esnâsında neler söylüyorsunuz? diye sordu. Melekler: Sübhânallahi vel-hamdü lillahi ve lâ ilâhe illallahü vallâhü ekber diyorduk dediler. Âdem aleyhisselâm onlara; ve lâ havle ve lâ kuvvete illâ billah cümlesini de buna ilâve ediniz buyurdu. Âdem aleyhisselâm tâvaftan sonra, kapı önünde iki rek at namaz kıldı ve Mültezem e gelip Ģu duâyı yaptı: Ey Allah ım! Gizli ve açık her Ģeyimi biliyorsun, mâzeretimi kabûl et. Kalbimde olanı da bilirsin, günâhımı ört. Ġhtiyâcımı biliyorsun, dilediğimi bana ihsân et. Yâ Rabbî! Senden, kalbime nüfûz edecek, Ģüphesiz ve dosdoğru bir îmân vermen için yalvarıyorum. Allahü teâlâ Ģöyle buyurdu: Ey Âdem! Benden bazı dileklerde bulundun. Ben bu dileklerini senin için kabûl ettim. Senin zürriyetinden bu Ģekilde duâda bulunanların da duâlarını kabul edeceğim; düģünce ve sıkıntılarını yok edeceğim. Kederlerini dağıtıp, mallarını koruyacağım Âdem aleyhisselâmın yaptığı bu duâyı okumak, o devirden bu güne kadar devâm etmiģ, tavâfın sünneti hâline gelmiģtir. Zamanla Kâbe, bir kaç defâ yıkılıp yeniden yapılmıģtı. Ġbrâhîm aleyhisselâm da oğlu Ġsmâîl aleyhissselâm ile Kâbe yi inģâ ettikten sonra, Bakara süresinin 127. âyet-i kerimesinde bildirildiği gibi meâlen; Yâ Rabbî! Bizden bu hayırlı iģi kabûl et! Muhakkak ki Sen, duâmızı iģitici, niyetimizi bilicisin diye duâ ettiler. Ġbrâhîm aleyhisselâm, Kâbe-i Muazzamayı yapınca, Cebrâîl aleyhisselâm; Ey Ġbrâhîm! Beyti yedi defa tavâf et dedi. Ġbrâhîm aleyhisselâm, oğlu Ġsmâîl aleyhisselâmla birlikte, Kâbe yi tavâf etmeye baģladı. Her tavâfta rükünlerin hepsinde istilâm yaptılar. Yedi tavâfı bitirdikten sonra Makâm-i Ġbrâhîm in arkasında ikiģer rek ât namaz kıldılar. Bundan sonra Cebrâîl aleyhisselâm, Ġbrâhîm aleyhisselâma Hac ile ilgili bütün ibâdet yerlerini; Safâ, Merve, Minâ, Müzdelife ve Arafât ı gösterdi. Cebrâîl aleyhisselâm, Arafât a kadar olan her yerde yapılacak ibâdetleri yaptırdı ve tek tek öğretti. Arafât meydânına geldikleri zaman; Ey Ġbrâhîm! Hac vazifelerini yapacağın yerleri öğrendin mi? diye sordu. Ġbrâhîm aleyhisselâm da; Evet öğrendim diye cevap verdi. Ġbrâhîm aleyhisselâm, Ġsmâîl aleyhisselâmla, haccın erkânını yerine getirdikten sonra, kendisine vahiy gelerek, Hac sûresinin 27. âyet-i kerîmesinde meâlen bildirildiği gibi; Bütün insanlara haccı ilân et. Gerek yaya olarak, gerek her uzak yoldan (sür atli) hafîf develer (binekler) üzerinde tavâf için Kâbe ye gelsinler buyuruldu. Bunun üzerine Ġbrâhîm aleyhisselâm; Yâ Rabbi! Benim sesim nereye kadar ulaģır ki? dedi. Cenâb-ı Hak dan; Seslenmek senden, seni insanlara duyurmak Ben den. Tâ ki, insanlar gelip bu evi ziyâretle Ģereflensinler emr-i Ġlâhîsi geldi. Ġbrâhîm aleyhisselâm mübârek yüzünü Yemen tarafına çevirip; Ey insanlar! Allahü teâlâ, bir ev binâ ettirdi ve bu evi ziyâret etmenizi emreyledi. Geliniz; Kâbe yi ziyâret ediniz diye seslendi. Her yöne doğru yönelerek birer defa bağırdı. Hak teâlâ, Ġbrâhîm aleyhisselâmın sesini bütün dünyâyâ duyurdu. Ġnsanlar da bu sesi duyunca; Lebbeyk! Allahümme Lebbeyk (Emrine âmâdeyiz Allah ım!) diye cevâb verdiler. Bir defa hac yapacak olanlar bir defa, iki defa hacca gidecekler iki defa, daha fazla yapacaklar da daha fazla cevap verdiler. 6

7 Hicret in dokuzuncu yılında hac farz oldu. Resûlullâh Efendimiz, o sene Hazret-i Ebu Bekr i emîr tayîn ederek Eshâb-ı Kirâmını (radıyallahü anhüm) hacca gönderdi. Ertesi yıl da, yüz tâne kurbânlık deve hazırlayıp kendisi hacca gitti. Bu, Peygamberimizin hem ilk, hem de son haccıdır; buna vedâ haccı denilmektedir. Peygamber Efendimiz bir gün, Eshâbından birine Kâbe-i Muazzamayı ziyâretle ilgili buyurdular ki: ġüphesiz sen, Beytullah ı ziyâret kasdıyla evinden çıktığın zaman, bindiğin deve, ayağını her kaldırıp indirdikçe, Allahü teâlâ, sana bir sevâp yazıp bir günâhını da siler. Cenâb-ı Hak katındaki mevkıin dahî bir derece yükselir. Kâbe-i muazamayı tavâf esnâsında, ayağını her kaldırıp indirmende, Hak teâlâ yine sana bir sevâp verir, bir hatânı yok eder. Allahü teâlâ katındaki mevkıin de bir derece yükselir. Tavâftan sonra kılacağın iki rek at namazın sevâbı ise, Ġsmâîl (aleyhisselâm) in neslinden yetmiģ köle âzâd etmekle birdir. Safâ ile Merve arasında dolaģman, bir köle âzâd etmek kadar sevâbdır. Allahü teâlâ, Arafât ta meleklerine karģı sizinle öğünerek buyurur ki: Bu benim kullarım, engin vâdîleri aģarak, toz, toprak içinde benim emrimi yerine getirmeye geldiler. Benim rahmetimi istiyorlar. Onların günâhları; denizdeki kumlar, yağmurlardaki damlalar, yâhut denizdeki dalgaların köpükleri kadar çok olsa da, günâhlarını mağfiret edeceğim. Hem sizleri, hem de Ģefâatçi olduğunuz kimseleri affediyorum. Cemreleri taģlarken attığınız taģlar, günâhlarınızı yok eder. Kestiğin kurbân da, Allahü teâlâ katında senin için saklanacaktır. BaĢından tıraģ ettiğin veya kısalttığın saç kıllarının her biri, senin için bir sevâbdır. Her kıla karģılık olarak da Allahü teâlâ, senden bir hatâyı siler. Bu müjdeyi alan o kimse; Yâ Resûlallah! Eğer günâhlar daha az ise ne olacaktır? diye suâl edince de buyurdular ki: Kıyâmete kadar hasenâtın senin için saklanır. Bu iģlerden sonra, Beytullah ı tekrâr tavâf ederken, tamâmen günâhsız olarak tavâf edersin. Sonra bir melek gelip: GeçmiĢ bütün günahların affedilmiģtir. Artık istikbâlin için amel et der. 7

8 Sevgili Peygamberimiz, Kâbe ye bakmanın fazîletiyle ilgili olarak da; Her gün ve her gece, Allahü teâlâ, Beytullah ın üzerine yüz yirmi rahmet indirir. Bunlardan altmıģı tavâf edenlere, kırkı namaz kılanlara verilir; yirmisi de Kâbe ye bakanlar içindir buyurdu. Ebû Sâib (radıyallahü anh) da buyurdu ki: Kim, Allahü taâlâya inandığı ve tasdîk ettiği için Kâbe ye bakarsa, ağacın yaprakları döküldüğü gibi, günâhları da ondan dökülür. Mescid-i Harâmda oturup tavâf etmese ve namaz kılmasa, sadece Beytullah a baksa, ona bakmayıp evinde nâfile ibâdet ve namaz kılmakla meģgûl olan kimseden daha çok sevâb kazanır. Ġbn-i Abbâs (radıyallahü anhümâ) Ģöyle rivâyet etti: Dünyâda, Hacer-i esved ile Makâm-ı Ġbrâhîm den baģka Cennet varlığı yoktur. Zirâ onlar Cennet cevheridir. Eğer onlara müģrikler elleri ile dokunmasalardı, onlara dokunan dert sahiplerine, Allahü teâlâ mutlaka Ģifâ verirdi. Sevgili Peygamberimiz bir hadîs-i Ģerîfinde buyurdu ki: Hac, suyun kirleri temizlediği gibi, günâhları yok eder. (Taberânî) Arafât'ta vakfeye durup da günâhlarının affedilmediğini zanneden, büyük günâha girmiģ olur buyuruldu. (Hatîb) Haccın kabûl olması için, haccın farzlarını, vâciplerini ve sünnetlerini eksiksiz yapmaya çalıģmalı, niyyeti düzeltmeli, riyâ karıģtırmamalı, ihlâsla hareket etmeli ve helâl para ile gitmelidir! Resûlullah Efendimiz bir hadîs-i Ģerîfinde buyurdu ki: Haccedin ki, muhtâç olmayasınız. Yolculuk edin ki, sıhhata kavuģasınız. (Taberânî) Hac zenginliğe, zinâ fakîrliğe sebep olur. (ġir'atü l-ġslâm) Hacca giderken, orada ölmekten korkmamalıdır! Hattâ hac yolunda ölmeyi ganîmet bilmelidir. Çünkü hadîs-i Ģerîfte buyuruldu ki: Hacca giderken veya gelirken ölenin geçmiģ günâhları affolur. O kimse, hesâba çekilmeden ve azâp görmeden Cennete girer. (Ġsfehânî) Hacca giden, baģkalarına sıkıntı vermediği gibi, onlardan gelecek sıkıntılara da katlanmalı, yumuģak davranmalıdır. Bir hadîs-i Ģerîfte: YumuĢak davranmayan, hayır yapmamıģ olur buyurulmuģtur. Sert, kırıcı olmaktan da kaçınmalıdır! Haccın fazîleti, üstünlüğü, meģakkatine göre artmaktadır. Hadîs-i ġerîflerde buyuruldu ki: ġeytân, Bedir günü hâriç, hiçbir zaman, Arefe gününkünden daha zelîl, daha hakîr ve daha öfkeli görülmemiģtir. Çünkü Ģeytân, o gün inen Ġlâhî rahmeti ve Allahü teâlânın, büyük günâhları affediģini görür. [Ġmâm Mâlik] Hacca giderken yolda ölene, kıyâmete kadar haccetmiģ gibi sevâp yazılır. Ömreye giderken ölene de, ömre yapmıģ gibi sevâp yazılır. Cihâd etmek üzere giderken, yolda ölene de, kıyâmete kadar cihâd etmiģ gibi sevâb yazılır. (Ebû Ya'lâ) Hac veya ömre niyyetiyle evinden çıkıp yolda ölenin defterine, kıyâmete kadar, hac ve ömre sevâbı yazılır. Mekke ve Medîne'de ölene, hesâb sorulmaz, haydi Cennete gir, denir. (Beyhakî) Bir hâcı ile karģılaģınca, ona selâm verin, onunla müsâfeha edin, eve girmeden önce, kendiniz için duâ, istiğfâr etmesini isteyin; çünkü hâcı, mağfiret olunmuģ kimsedir. (Taberânî) Hâcı, Allah yolundadır. Hac yolunda sarfettiği mal için, bire yediyüz sevâb kazanır. (Taberânî) Hâcı, yakınlarından dört yüz kiģiye Ģefâat eder. (Bezzâr) Hâcılarla, gâzîlerle kucaklaģan, Peygamberlerle kucaklaģmıģ gibidir. (ġir'atü l-islâm) Hâcının ve onun duâ ettiği kimsenin günâhları affolur. (Bezzâr) 8

9 Yâ Rabbî, hâcının ve onun affolması için duâ ettiği kimsenin günâhlarını affet! (Hâkim) Bir kimse, Yâ Resûlallah! Ben, hac arzûsuyla yola çıktım; fakat hac vaktine yetiģemedim. ġimdi bana öyle birģey emrediniz ki, onunla hacca yetiģmiģ, hac sevâbı almıģ olayım dedi. Bunun üzerine, Peygamber Efendimiz: Eğer Ebû Kubeys dağı kadar altının olsa ve sen de bunları Allah yolunda sarfetsen, yine de haccın sevâbına kavuģamazsın buyurdu. Hacca gidip Ģeytân taģlamanın fazîleti ile ilgili hadîs-i Ģerîflerden bâzıları da Ģöyledir: Atılan her taģ, kıyâmet gününde senin için bir nûr olur. (Bezzâr) Atılan her çakıl taģı, büyük günâhlara keffâret olur. (Ġbn-i Hıbbân) HAC ve ÖMRE Hac zamânı olan beģ günden baģka, senenin her günü, ihrâm ile yapılan tavâf ve sa y ile saç kazıma veya kesmeye ömre denir. Ömreyi ömründe bir kere yapmak sünnettir. C.HACCIN ġartlari "Haccın ġartları", Vücûb Ģartları ve Edâ Ģartları olmak üzere iki kısma ayrılır: I.Vücûb ġartları: 1.Müslümân olmak. 2.Kâfir memleketinde olanın, haccın farz olduğunu iģitmesi. 3.Akıllı olmak. 4.Bâliğ olmak (Erginlik/ergenlik çağına girmek). 5. Hür olup köle olmamak. 6.Geçim ihtiyâcından fazla olarak hacca götürüp getirecek ve geride kalanlara yetecek kadar, helâl parası olmak. Buradaki ihtiyâç da zekât gibidir. Bu durum fıkıh kitaplarında yazılmıģtır. 7.Hac vakti gelmiģ olmak. [Hac vakti, Arefe ve Bayram günleri olmak üzere, beģ gündür.] Yolda geçen zaman da düģünülerek, vücûp Ģartları, bu zaman baģında mevcût olan kimsenin ömründe bir kere hacca gitmesi farz olur. 8.Hacca gidemeyecek kadar kör, hasta, çok ihtiyâr ve sakat olmamak. II. Edâ ġartları: 1.HapsedilmiĢ veya haccetmekten men edilmiģ, yasaklanmıģ olmamak. 2.Hac için gideceği yolda ve hac yerinde, selâmet ve emniyyet olmak. 3. Mekke den üç gün ve üç gecelik uzak yerlerde bulunan kadının hacca gidebilmesi için, üç mezhebde (Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî mezheblerinde), zevcinin veya nikâhı düģmeyen, ebedî mahrem akrabâsından, harâm iģlemeyen, fâsık ve mürted olmayan, âkıl ve bâliğ veya mürâhık bir erkeğin onunla beraber gitmesi lâzımdır. [MÜRÂHIK: Âkıl olup henüz bâlig olmadığı yâni ergenlik çağına ulaģmadığı hâlde ulaģmıģ gibi görünen erkek çocuk. MÜRÂHIKA: Dokuz yaģına girdiği hâlde henüz bâliğa olmamıģ yâni ergenlik çağına gelmemiģ kız çocuğu. Mürâhıka, erkeklerle aynı safta namaza dursa, onun yanında bulunanın namazı bozulur. (Ġbn-i Âbidîn)] Hadîs-i Ģerîfte buyuruldu ki: Kadın, yanında bir mahremi olmadan hacca gidemez! [Bezzâr] 9

10 [ġâfiî mezhebinde, bir kadın, mahremsiz olarak, iki kadın ile, farz olan hacca gidebilir. Hanefî olan bir kadının mahreminin hac yolunda ölmesi, ġâfiî mezhebini taklîd etmesi için özür olur.] 4.Kadın, iddet hâlinde olmamak. Ya'nî kocasından yeni ayrılmıģ olmamak. [Vücûb Ģartları bulunmakla berâber, edâ Ģartları da kendisinde bulunan kimsenin, o sene hacca gitmesi farz olur. O sene, hac yolunda ölürse hac sâkıt olur. Vekîl gönderilmesi için vasıyyet etmesi lâzım olmaz. O sene gitmez ise, günâh olur. Sonraki senelerde, hac yolunda veya evinde hasta veya hapis, yahut sakat olursa, yerine baģkasını, kendi memleketinden bedel göndermesi veya bunun için vasıyyet etmesi lâzımdır. Bedel gönderdikten sonra iyi olursa, kendinin gitmesi de lâzım olur. Sonraki senelerde hacca giderse, tehîr günâhı afvolur.] III. Vücûb ve Edâ ġartı Olmayanlar: Edâ Ģartlarını te'min etmek lâzımdır. Yalnız, kadının hacca gitmek için evlenmesi veya ġâfiî mezhebini taklîd etmesi lâzım değildir. Çünki zevc, zevcesini hacca götürmeye mecbûr değildir. Hacca giden bir erkek ile muvakkat nikâhlanması da lâzım olmadığı (ed-dürrü l-müntekâ) da yazılıdır. [Muvakkat Nikâh: Geçici nikâh haramdır. Bir adamın, yüz sene de olsa, belli bir zaman sonra hanımını boģamağı söyleyerek, bütün Ģartlarına uygun yapılan ve harâm olan nikâh. Hacca götürecek erkeği olmayan bir kadının, hacca gidebilmek için, hacca gitmekte olan bir erkek ile evlenmesi ve hacdan gelince boģanması, muvakkat nikâh olduğu için haramdır. (Abdülganî Nablüsî) Muvakkat nikâh, dört mezhebde de haramdır. (Abdülvehhâb-ı ġa'rânî)] Vücûb Ģartlarından biri bulunmayan kimse, hacca giderse, nâfile hac yapmıģ olur. ġartlar tamâmen bulununca, yeniden hac yapması lâzım olur. Fakîrin yaptığı hac, farz hac olur. Edâ Ģartı noksân olan bir kimse, hacca giderse, farzı edâ etmiģ olur. D.ZEKÂT VE HAC Zekât ve hac farz olan kimse, önce hemen hacca gider. Hacdan arta kalandan zekâtını verir. Hacca gidemezse, hepsinin zekâtını verir. Hac vakti geldikden, ya'nî farz olduktan sonra, hac parası ile, ihtiyâcı olan eģyâyı, ya nî ev, bir senelik yiyecek satın almak câiz olmaz. Hacca gitmesi lâzım olur. Hac vakti gelmeden önce satın alması câiz olur. Çünkü hac, vakti gelmeden önce farz olmaz. [Zekâtı, nisâba mâlik olduktan bir hicrî sene sonra vermek farz olur. Zekât vermek farz olduğu bu zamân, herkes için baģkadır. Bu zamân, hac zamânından evvel ise, malın, paranın hepsi için zekât verilip, geri kalan para ile hacca gidilir. Zekât vermek zamânı, hac zamânına rastlarsa veya hac zamânından sonra ise, önce hacca gidilir. Hacdan sonra, elde mevcûd paranın zekâtı verilir.] E.VEKÂLETEN HAC Vekîlin, ihrâma girerken, kendisine hac yapmasını emreden kimse için, kalb ile niyyet etmesi Ģarttır. Hac borcu olan kimsenin, öldükten sonra kendi için hac yapacak vekîlin adını bildirerek vasî olan kimseye emr vermesi lâzımdır. Meyyit veya meyyitin vasî yaptığı yabancı kimse, vârislerden birini, diğer vârisler izin vermedikçe, vekîl yapamaz. Bir kimse izin vermeden, baģkasının, bunun yerine hacca gönderilmesi câiz değildir. Yalnız vâris, ölen akrabâsı, vasıyyet etmemiģ, yanî hac parası ayırmamıģ ise, kendine mîrâs kalan para ile, onun yerine hacca gidebilir veya baģkasını gönderebilir. Böylece anasını veya babasını hac borcundan kurtarmıģ olur. Kendisi de, eğer üzerine farz olmuģ ise, kendi için, ayrıca gitmesi lâzımdır. Ġstanbul'da bulunan bir kimsenin babası Erzurum'da sâkin iken vefât etse, babası vasıyyet etmedi ise, babası için birini vekîl göndermek isterse, Erzurum'dan göndermesi farzdır. BaĢka yerden göndermesi, Hanefî mezhebinde câiz değildir. 10

11 ġâfiî mezhebinde, mîkât dıģındaki heryerden göndermesi câizdir. Hattâ, hacca giden birine para vererek, Mekke-i Mükerremede bir vekîl bulup babası için, buna mîkât'dan hac yaptırtması ġâfiîde câizdir. Hanefî olanlar, paraları az ise, ġâfiî mezhebini taklîd ederek, vasıyyet etmemiģ ana, baba ve yakınları için, Mekke'de vekîl tutabilirler. Fakat parayı verirken, "ġâfiî mezhebini taklîd ediyorum" diye niyyet etmeleri lâzımdır. 1.Kadının Hac Vekâleti: Yanında ebedî mahrem erkeği bulunmayan bir kadın hacca gidemez. Kadın erkeksiz olarak hacca giderse, haccı kabûl olur ise de, harâmdır. Erkeği ile gidince de, otelde, tavâfta, sa'yde ve taģ atarken, erkekler arasına karıģması harâmdır ve haccın sevâbını giderdiği gibi, büyük günâha girer. Ebedî mahrem erkeği bulunmayan kadın, ihtiyârlayınca, göremez olunca veya iyi olmayacak bir hastalığa yakalanınca, yerine vekîl gönderir. Daha önce göndermez. 2.Vekîlin Masrafları: Ġzinsiz vekîl olup haccedenin haccı, kendine olur. Ya'nî kendinin hac borcu varsa, ödenmiģ olur. Sevâbını, vekîl olduğuna bağıģlayabilir. Her müslümân, her ibâdetinin sevâbını ölü, diri, her müslümâna hediyye edebilir. Fakat bağıģladığı kimse, hac borcundan kurtulmaz. Vasî olan, ya'ni kendine vasıyyet edilen kimse, emr olunan vekîli gönderir. Vekîl de, istediğini yap denilmedi ise, baģkasını gönderemez. Vasıyyet ederken vekîlim veya baģkası demiģ ise veya vekîl ta'yin etmemiģ ise, vasî kendi de gidebilir, baģkasını da gönderebilir. Hac farz olmayan kimsenin, farz hac için vekîl göndermesi câiz değildir. Belli parayı, ücret diyerek vekîl ta'yîn etmek câiz değildir. Vekîle, âdet olan yol ve nafaka masrafı hesâblanarak Ģu kadar para ile denir. Verilen para ücret değildir, teberru'dur. (EĢbâh) kitâbının sâhibi Ġbn-i Nüceym (rahmetüllâhi aleyh) diyor ki: Artan para, vârislere geri verilir. Vârisler, kalan parayı, kendine hediyye etmeye ve nefsin için kabûl etmeye, seni vekîl ettik derlerse, vekîl böyle yapar. Kendisi hâcı olan vekîl, baģkası için haccettikten sonra, Mekke'de kalıp geri gelmezse câizdir. Fakat, geri gelmesini emr etmek efdaldir. 3.Fakîrin Vekîl Olması: (el-ukûdü d-dürriyye)'de deniliyor ki: Hac etmemiģ fakîrin, baģkası yerine hacca gitmesi câiz ise de, Hıll'e gidince, kendisine de hac etmek farz olur. Mekke'de kalıp, sonraki senede kendi haccını yapması lâzım olur. Fakat, evvelki haccında, memleketine dönmediği için, meyyitin haccı noksan kalmıģ olur. Vekîle para verilirken, istediğini yap denilirse, meyyit için baģkasını vekîl edebilir [ve kendi haccını da, o sene, kendi yapar.] Hâcının vekîl olarak gitmesi, kendi için tekrar gitmesinden efdaldir. 4.Ölen Kimse Ġçin Hac: Bırakacağı mîrâsın üçte biri yetiģtiği hâlde, kendi memleketinden göndermeye yetiģmeyecek parayı veya baģka yerden gönderilmesini vasıyyet etmek günâhtır. Yer veya para bildirmedi ise, hac yolunda ölmüģ olsa bile, yaģadığı memleketinden gönderilir. Ölürken, hac yapılmasını vasıyyet eden kimse için, hiç kimse kendi parası ile bunun yerine hacca gidemez. Giderse, hac, gidenin olur. Meyyitin hac borcu ödenmez. Hacdan sonra, sevâbını meyyite hediyye edebilir. Meyyitin bırakdığı malın üçte biri veya bundan ayırmıģ 11

12 olduğu hac parası ile onun Ģehrinden gidilir. Vekîl kendi parasından da buna katabilir. Ayrılan para az ise, mümkün olan yerden gönderilir. Mümkün olmazsa, vasıyyet bâtıl olur. Diri olan âcizin, vekîl yapdığı kimseye, kendi Ģehrinden gitmesine yetiģecek kadar vermesi lâzımdır. Meyyit eğer, ayırdığım maldan diye Ģart etmemiģ ise, vâris sonra terekenin üçde birinden almak niyyeti olsa da, olmasa da, kendi malından vekîl gönderebilir. Meyyitin malından almak niyyeti var ise, kendi gidemez. Temettü' ve kırân haclarında, kurbân parası vekîle aiddir. Vekîl, haccı yaptığına yemin ederse, inanılır. Kimse parayı geri isteyemez. Hıyânet eden vekîl, ihrâmdan önce azl olunur. F.FAKÎRĠN HACCA GĠTMESĠ Fakîr kimse, nâfile olarak hacca gidince, mîkâta vardığı zaman, Mekkeli gibi olup, yürüyebiliyorsa hac etmesi farz olur ve farzı îfâya niyyet eder. Nâfile hac yapmaya niyyet ederse, tekrar hac yapması lâzım olur. Fakîr olan vekîl, böyle değildir. Çünkü, baģkasının kudreti ile oraya gelmiģ ve dönecektir. Zenginin hac sevâbı, fakîrin hac sevâbından daha çoktur. Fakîr, hac yolunda açlıktan, yorgunluktan ölürse, günâha girer. Yolda baģkalarından yardım istemeye muhtâc olan fakîrin, hacca gitmesi mekrûhtur. Kendisi serbest bırakılan vekîl, yolda hasta olsa da, olmasa da, parayı baģkasına verip, onu gönderebilir. Ġzin verilmemiģ ise, gönderemez. Arafât'ta durmadan [vakfeden] önce ölen bir hâcı, hac kendisine farz olduğu sene gidip öldü ise, kendisi için hac yapılmasını vasıyyet etmez. Daha sonraki senelerde, meselâ birkaç sene sonra gitmiģ ise, kendi Ģehrinden vekîl göndermesi için vasıyyet etmesi vâcip olur. Bildirdiği yerden veya bildirdiği para ile yapılabilecek yerden de gönderilir. Vasıyyette kullanılan kelimelere dikkat etmelidir. G.NÂFĠLE HAC SEVÂBI Hacca giden fakîr, Mekke'ye gidinceye kadar nâfile ibâdet yapmaktadır. Nâfile sevâb almaktadır. Mekke Ģehrine girince, hac etmesi farz olur. Zengin ise, memleketinden hac için çıktığı andan itibâren, farz sevâbı kazânmaktadır. Farzın sevâbı, nâfilenin sevâbından daha çoktur. Fakîr, memleketinde ihrâma girerek yola çıkarsa, yolda da farz sevâbı kazânarak, zenginin sevâbına kavuģur. Anası veya babası, kendisine muhtâc olmayan bir kimse, onlardan iznsiz farz olan hacca gidebilir, fakat nâfile olan hacca gidemez. H.ĠSLÂMA HĠZMET SEVÂBI Câmi' ve Kur'ân-ı Kerîm kursu ve benzeri, Ġslâma fâidesi olan Ģeyler yapmak, nâfile hacdan ve ömreden daha sevâbdır. Nâfile hac ve ömre yaparken sarf edilen paralar, müslümân muhtâclara veriliyorsa, nâfile hac ve ömre yapmak, kendi memleketinde sadaka vermekten efdal, daha fazîletli olur. Çünkü, hem mal ile, hem beden ile ibâdet yapılmaktadır. Hacda bir farzı veya vâcibi özürsüz terk etmemeli veya harâm, mekrûh iģlememeli. Aksi halde, nâfile hac ve ömre yapmak, sevâb değil, günâh olur. [Makâmât-i Mazheriyye] Yazı [Kitap, gazete, mecmûa] ile, Radyo ve Televizyon ile Ġslâmiyyete hizmet etmek, nâfile hacdan ve ömreden daha sevâptır. Böyle cihâd hizmeti yapamayan kimse için, memleketinde fakîr, muhtâc ve sâlihlere yâhut seyyidlere ve Ehl-i Sünnet bilgilerini yayanlara yardım etmek, nâfile hacdan ve câmi', Kur'ân-ı Kerîm kursu ve benzeri hizmetleri yapmaktan daha sevâbdır. 12

13 Merhabâ ey âl-i Sultân merhabâ! Merhabâ ey kân-i irfân merhabâ! Merhabâ ey sırr-ı Fürkân merhabâ! Merhabâ ey derde dermân merhabâ! Merhabâ ey bülbül-i bâğ-ı Cemâl! Merhabâ ey âģinâ-yi Zü'l-Celâl! Merhabâ ey mâh u hurģîd-i Hudâ! Merhabâ ey Hak'dan olmayan cüdâ! Merhabâ ey âsî ümmet melcei! Merhabâ ey çaresizler melcei! A. HAC ÇEġĠTLERĠ Üç türlü hac vardır: 1.Ġfrâd Haccı, 2.Temettü' Haccı, 3.Kırân Haccı I-Ġfrâd Haccı: Hac ayları içerisinde, ömresiz yapılan hacdır.bu haccı yapana Müfrid Hâcı denir. Müfrid, ihrâma girerken, yalnız hac yapmaya niyyet eden kimsedir. Mekke'de oturanlar, yalnız müfrid hâcı olurlar. Mekke-i Mükerreme gibi Harem bölgesinde oturanlar, Ġfrâd haccına niyyet ederler ve kendilerine en yakın olan mîkât sınırına giderek ihrâma girerler. Kudûm tavafı yaparlar. Harem ve Hıll bölgesinde bulunan, yani mikât sınırları içinde ikamet eden kimselerin, Temettu ve kıran haccı yapmaları caiz değildir. Müfrid hâcılara ya nî ifrâd haccı yapanlara Ģükür kurbânı vâcip değildir II-Temettü' Haccı: Bu haccı yapana Mütemetti Hâcı denir. Mütemetti', hac aylarında, ya'ni ġevvâl ve Zil-Kâ'de ayları ile, Zilhiccenin ilk on gününde ömre yapmak için ihrâma girer ve ömre için tavâf ve sa'y yapıp tıraģ olduktan sonra ihrâmdan çıkar. Bu hacı, memleketine gitmeyerek, o sene, Terviye gününde veya daha önce, hac için ayrı bir niyetle bulunduğu yerde tekrâr ihrâma girerek, müfrid hâcı gibi hac yapandır. Yalnız, tavâf-ı ziyâretden sonra da sa'y yapar. Temettü hac sevâbı ifrâd hacdan çoktur. Temettü' haccında, Ģükür kurbânı vâciptir. Temettü' haccını, sadece, mîkât sınırları dıģından, hac için gelenler yapabilirler. ġu kimseler, temettü' haccı yapamazlar: a-mekkî olanlar (Mekke'liler), b-hill denilen Mîkât sınırları içerisinde bulunanlar, c-mekke-i Mükerreme ve mîkât sınırları içine, hac aylarından (ya'nî ġevvâl ve Zilka'de ayları ile Zilhicce'nin ilk on gününden) önce gelmiģ olanlar. III-Kırân Haccı: Bu haccı yapana Kârin hâcı denir. Kârin, hac ile ömreye birlikte niyyet eden kimsedir. Önce ömre için tavâf ve sa'y edip, sonra ihrâmını çıkarmadan ve tıraģ olmadan, hac günlerinde hac için, tekrar tavâf ve sa'y yapar. Sonra kudûm tavafı yapar. Kârin hac sevâbı diğer ikisinden fazladır. Mekkeliler kârin ve mütemetti olamaz. Kırân haccını, sadece mîkât sınırları dıģından gelenler yapabilirler. Mekkeliler, mîkât sınırları içerisinde bulunanlar ve buralara hac aylarından önce gelmiģ olanlar, kırân haccı yapamazlar. Hac yapmak için yola çıkan kimseler, mîkât denilen hudûdu, ihrâmsız geçemezler. 13

14 Hacdan önce, Medîne-i Münevvere'ye giden kimseler için, ihrâma girme mevkıi, Zülhuleyfe, bugünkü ismi ile Âbâr-ı Alî'dir. Ġhrama girdikden sonra niyet ettiği hac çeģidini, niyet ettiği Ģekliyle tamamlamak vâciptir; değiģtiremez. ġâfiî ve Mâlikî mezheblerine göre de vâciptir. Mütemetti' ve kârin hâcıların Ģükür kurbânı kesmeleri vâciptir. Ancak kurbanlık hayvan bulamayan veya bulup da satın alacak imkanı olmayan kimseler, Ģükür kurbanı kesemiyeceklerinden, üç gün hac esnasında, mesela Zilhiccenin yedi, sekiz ve dokuzuncu günlerinde, yedi gün de hacdan sonra ve istediği yerde olmak üzere toplam 10 gün oruç tutmaları lâzım olur. Bu üç günlük orucun peģ peģe tutulması daha faziletli ise de Ģart değildir. (ġâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerine göre, kurban bulamadığı için üç günlük oruca baģlayan, sonra kurban bulurlarsa, orucuna devam eder ve artık kurban kesmesi gerekmez. Mazereti sebebiyle tutamayan ise, bu orucları hacdan sonra kaza edebilir ve kendisine her hangi bir ceza gerekmez.) HACCIN FARZLARI Haccın farzları üçtür. Bu farzlardan biri yapılmazsa, hac sahîh olmaz. Bunlar: 1- Ġhrâm: Haccı ihrâm içinde yapmaktır. Ġhrâm, niyyet ve telbiye peģpeģe yapılarak baģlar. Hanefi mezhebine göre ihramın iki hükmünden biri niyet etmekdir ki farz, diğeri de telbiye getirmektir. Ġhrâm, niyyet ile birlikde zikr(telbiye)den ibâret olup, ba'zı Ģeyleri kendine yasak etmektir. Hacda ihrâm, namâzdaki iftitâh tekbîri gibidir. Ġhrâm elbisesi, peģtemal gibi iki beyaz bez olup, biri belden aģağı sarılır, öteki de omuzlara sarılır. Ġple bağlanmaz, düğümlenmez. 2- Arefe günü, Arafât ın Vâdî-yi Urene denilen yerinden baģka herhangi bir yerinde, öğle ve ikindi namazlarından sonra vakfe ye durmak. Herkes, ehil olan imâma karģı ayakta durup ayakta duramazsa, oturup imâmın duâsını dinler. Sonra oturabilir, yatabilir. 14

15 Zilhiccenin dokuzuncu günü Arefe, onuncu günü bayramdır. Bir hâcı, Arefe günü öğle ezânından, Bayramın birinci günü, sabah namâzı vaktine kadar olan zaman içinde, Arafât'ta biraz dursa veya ihrâmlı olarak Arafât'tan geçse veya ihrâmlandıktan sonra hasta olup uykuda iken, baygın iken sedye içinde veya baģka bir Ģeyle taģınarak, nüsükler yaptırılsa veyahut ihrâma girmeden önce, hasta olan, bayılan kimsenin yerine, baģkası ihrâma girip, bu uyanmadan, ayılmadan önce, o bunun yerine de nüsükleri ayrıca yaparsa veya Arefe günü olduğunu bilmeyerek, Arafât'ta dursa, haccı, sahîh olur ve o kimseden tavâf-ı kudûm sâkıt olur. O yerin Arafât olduğunu bilmek ve niyyet etmek lâzım değildir. O gün veya gece, Arafât'ta bulunmayan veya Arafât'tan geçmeyen hâcı olmaz. Hac bir gün öne alınacak olursa, hac sahih olmamaktadır. (Bunun için Zilkade ayının son günü akģamüzeri, Zilhicce ayının birinci gününün Hilâlini görmek için Mekke-i Mükerremenin batı ufkunu iyi gören yüksek yerlerinden bir yerden, mesela Bedr Oteli nin terası üzerinden, Hilâli gözetlemek lâzımdır. AkĢam görülen hilâl, yarının hilâlidir. Yanî, Zilhiccenin birinci gününün hilâlidir.) Hilâl, (ilk gece), güneģin gurûb ettiği, battığı yere yakın(dır) ve Ģemsden, güneģden sonra gurûb eder. (Hilâl, ilk gün incedir, güneģin batmasından yaklaģık 45 dakika içinde o da batar.) ġiģkinliği garb tarafındadır. Yedinci gecede Ay, güneģden altı saat sonra batar. (Ay, yedinci gece aynen elmanın ikiye bölünmüģ hali gibidir.) Ay, 14. gecede tâm dâire olup güneģ batarken doğar ve sabâh vakti batar. Ġslâm âlimleri, Zilhiccenin birinci gününü bulmak için çeģitli usûller tesbit etmiģlerdir. Bu usûller, Tam Ġlmihal Seâdet-i Ebediyye isimli Fıkh, Ġlmihâl kitabında, IĢık usûlü ve Uluğ Bey usûlü adı altında anlatılmaktadır. Bunları okuyan herkes bu hesapları yapabilmektedir. 3- Kâbe-i Muazzamayı tavâf etmek (Tavâf-ı ziyâreti yapmaktır.) Tavâf, Mescid-i Harâm içinde Kâbe-i Muazzama etrâfında dönmek demektir. Dördü farz, üçü vâcip olmak üzere yedi kere dönülür. Zemzem kuyusunun ve Makâm-ı Ġbrâhim'in dıģından dolaģarak da tavâf etmek câizdir. Kadınların tavâfta, Kâ'beye yaklaģmamaları efdaldir. Kadına dokunmak ihtimâli çok ise, ġâfiîlerin Hanefî veya Mâlikîyi taklîd etmeleri lâzım olur. Tavâfı, Mescid-i Harâm dıģından yapmak câiz değildir. Tavâfa niyyet etmek de, ayrıca farzdır. Tavâf-ı ziyâreti, Arafât'taki vakfeden sonra yapmak da farzdır. Tavâf ederken ve sa'y ederken, ezân okunursa, bunlar bırakılıp, namazdan sonra tamamlanır. Bastığın toprakları baģıma tâc eylesem, Öpsem, sürsem gözüme, kalbe ilac eylesem, Sırât-ı müstekîmi bulan sirâc eylesem Ve düģsem yollarına sana âģık ve hayrân Senin yönünden gelen her rüzgârı koklarım, Güzel kokundan eser var mı, diye yoklarım, 15

16 Fedâ olsun uğruna ehlim ve çocuklarım, Anam, babam, akrabam ve daha binlerce cân. Diyor Mevlânâ Hâlid senin candan âģıkın, Ey âlemin sultânı, ey cânân, cihânın! Bir canım var sendendir, senin bana ihsânın, Diyemem fedâ için sana getirdim bir cân. Binüçyüz bu kadar yıl, seni medhedenlerin, Kalbi yanan, dilleri hep seni övenlerin, ġefâat dileyerek kapına gelenlerin, En kötüsü bu kulun, en âcizi bu kurbân K. HACCIN VÂCĠBLERĠ 1-Hac ayları içinde olmak Ģartıyla, Safâ ile Merve tepeleri arasında sa'y etmek, ya'ni yedi kerre usûlüyle yürümek. Tavâfsız sa'y, sahîh olmaz. 2-Arafât'dan dönüģte, Müzdelife'de vakfeye durmak. 16

17 3-ġeytân taģlamak, yani Minâ'da üç gün, üç ayrı yerde, temiz taģ veya kendisiyle teyemmüm caiz olan herhangi bir Ģey atmakdır. 4-Ġhrâmdan çıkmadan önce, baģın en az dörtte birini, ustura ile tıraģ ettirmek veya en az 3 cm. kadar, kendisi veya baģkası kırkmak. Berber veya ustura bulamamak özür sayılmaz. BaĢında saç olmayan veya baģı yara olan da, usturayı, değdirmeden baģının üzerinden geçirmelidir. Kadınlar, saçlarını tıraģ etmez, makas ile biraz keserler. 5-Afâkîlerin, yani Mîkât denilen yerlerden daha uzak memleketlerin hâcılarının, Mekke'den son ayrılacakları gün, tavâf-ı sader, yani tavâf-ı vedâ yapmaları. Hayzlı kadına bu tavâf vâcip değildir. Bu tavâfda Remel ve ardında sa'y yokdur. Remel, erkeklerin, tavâfın ilk üç Ģavtında, kısa adımlarla koģarak ve omuzları silkerek sür'atli ve çalımlı yürümeleridir. Kendisinden sonra sa'y yapılacak tavâflarda, remel sünnettir. Sonunda sa'y yapılmayacak tavâflarda remel yapmak gerekmez. 6-Arafât'da, güneģ battıktan sonra da, biraz kalmak. GüneĢ batmadan önce, Arafât meydanından dıģarı çıkan kimsenin, kurbân kesmesi lâzım olur. 7-Tavâf-ı ziyârette, Kâbe-i mu'azzama etrâfında, dört Ģavttan sonra, üç kerre daha dönmek. Tavâf-ı ziyâretden sonra, Minâ'da gecelemek Hanefîde sünnetdir. 8-Tavâfta abdestsiz ve cünüp olmamak. 9-Üzerindeki elbise temiz olmak. 10-Tavâf yaparken, Hatîm denilen yerin dıģından dolaģmak. 11-Tavâfta, Kâbe-i mu'azzama, sol tarafta kalmak. 12-Tavâf-ı ziyâreti, bayramın üçüncü gününün güneģi batıncaya kadar yapmak. 13-Tavâf ederken, avret yeri kapalı olmak. (Bu husus, kadınlar için çok mühimdir.) 17

18 14-Safâ tepesi ile Merve tepesi arasında sa'y etmek ve sa'y ederken, Safâdan baģlamak. Safâ tepesine çıkınca, Kâ'beye dönüp, tekbîr, tehlîl ve salevât getirmek. Sonra iki kolunu, omuz hizâsında ileri uzatıp ve avuçlarını semâya doğru açıp düâ etmek. Sonra Merve'ye doğru yürümek. (Safâ'dan Merve'ye dört kerre, Merve'den Safâ'ya ise üç def'a gidilir.) 15-Her tavâftan sonra, (Mescid-i harâm) içinde iki rek'at namâz kılmak. 16- Sa'yı yürüyerek yapmaktır. 18

19 (Ġki yeģil direk arasında erkekler hızlı, kadınlar yavaģ gider. Erkeklerin, burada hızlı yürümelerine Hervele denir.) 17- Kırân ve temettü' hac yapanların, Ģükür kurbânı kesmeleri. 18-ġeytân taģlamasını, Bayram günlerinde yapmak. 19-Kurbânı, Bayramın birinci günü kesmek. 20-TıraĢı, Bayramın birinci günü ve Harem hudûdu içinde yapmak. Bayramın 1.nci günü sırası ile; ġeytan taģlamak, sonra kurban kesmek, daha sonra tıraģ olmak sırasına riayet etmek de, ayrıca vacibdir. 21-Cimâ' gibi yasak olan Ģeyler, Arafât'da durmadan önce yapılırsa, haccı bozar. Bunları Arafât'dan önce yapmamak farzdır. Cimâ'dan baģka yasakları, ihrâmı çıkarıncaya, cimâı ise, tavâf-ı ziyâreti yapıncaya kadar terk etmek vâciptir. 22-Müzdelife vakfesi ve bu vakfeyi sabâh nemazı vaktinde yapmak vâcibdir. Bilerek veya bilmeyerek, bir vâcibi vaktinde ve yerinde yapmayana cezâ lâzım olur. Hastalık, ihtiyârlık veya kalabalık gibi bir özür ile terk etmek mecbûriyetinde kalınca, birģey lâzım gelmez. Bir vekîle yaptırması lâzım olmaz. [Hac cinâyetleri maddesine bakınız.] Hayzlı, nifâslı kadın, Mescid-i harâma giremez. Tavâftan baģka nüsükleri yapar. Tavâf-ı ziyâreti ve sa'yı temizlenince yapar. Her günün nüsükü, sonraki gecesinde de yapılabilir. L. HACCIN SÜNNETLERĠ 1-Hacca giderken, muhtâc olmayan ana, babadan, alacaklılardan, kefîlinden izin almak sünnettir. Ana ve baba muhtâc iseler, onlardan izinsiz gitmek harâmdır. Nafaka bırakmadı ise, hanımından izinsiz gitmesi de harâm olur. Mekke-i Mükerreme Ģehrine, (Mu'allâ) kapısından, Mescid-i Harâma (Bâbüsselâm)'dan ve gündüz girmek müstehâbdır. Haccın sünnetini yapmayana cezâ lâzım gelmez; mekrûh olur; sevâbı azalır. 2-Temettü' haccına niyyet etmemiģ olan âfâkîlerin, hemen Mescid-i harâma girerek (Tavâf-ı kudûm) yapmaları. Kudûm tavâfı, Mekke'ye geliģ tavâfı demektir. Ġfrâd haccı yapanların, ilk defa yapacakları tavâftır. Temettü' haccı yapanlar, kudûm tavâfı yapmazlar. Ömre tavâfını ve sa'yini yaparlar. Kırân haccı yapanlar ise, önce ömre tavâfını ve sa'yini yaparlar. Sonra da kudûm tavâfını yaparlar. Kudûm tavafından sonra sa y yapılmaz. Ancak Tavâfı ifâdanın sa yini önceden yapacaksa, kudûm tavafından sonra niyet ederek sa yi yapabilir. Kâbe-yi Muazzamayı görünce, tekbîr, tehlîl ve düâ edilir. Erkekler, Hacer-i esvede el ve yüz sürerler. Süremezlerse, uzakdan istilâm eder, ya'nî ellerini kaldırıp: "Bismillâhi, Allahü ekber" deyip yüzlerine sürerler. Mescid-i harâm içinde namâz kılanların önünden geçmek günâh değildir. 3-Tavâfa, Hacer-i esved'den baģlamak ve burada bitirmek. 19

20 4-Ġmâmın, üç yerde hutbe okumasıdır. Birincisi, Zilhicce ayının yedinci günü Mekke'de; Ġkincisi, dokuzuncu günü, öğle namâzı vakti olunca, öğle ve ikindi namâzlarından önce, Arafât'da; Üçüncüsü ise, onbirinci günü, Minâ'da okunur. Arafât'da, hutbe bitince, önce öğle namazı, hemen sonra da ikindi namâzı, cemâ'at ile kılınır. Ġmâma yetiģemeyen, ikindi namâzını, ikindi vaktinde kılar. Namâzdan sonra, imâm ve cemâ'at, Mescid-i Nemire'de, kıbleye karģı, ayakta veya oturarak vakfeye dururlar. Cebel-i Rahme kayaları üstüne çıkmak ve vakfe için niyyet lâzım değildir. 5-Arafât'a gitmek için, Mekke'den, Terviye günü, yani Zil-hıccenin 8'inci günü sabah namâzından sonra çıkmak. [Mekke-i Mükerreme'den, önce Minâ'ya gidilir.] 6-Arefe gününden önceki günün, ya'nî Terviye gününün ve bayramın birinci, ikinci ve üçüncü günlerinin geceleri, Minâ'da yatmak. [Üçüncü gece ve sonraki gün Minâ'da kalmak mecbûri değildir.] 7-Arafât'a gitmek için, Minâ'dan, güneģ doğduktan sonra yola çıkmak. 8-Arefe gecesi Müzdelife'de yatmak. 9-Arafât'da, vakfeden önce gusletmek. Arafât'dan Müzdelife'ye gelip, burada, yatsı vakti olunca, akģam ve yatsının farzları birbiri ardınca, cemâ'at ile kılınır. AkĢam namâzını Arafât'da veya yolda kılanın, yatsının vakti çıkmadan Müzdelifeye gelirse, burada tekrar cemâ'at ile veya yalnız olarak, yatsı ile birlikte kılması lâzımdır. 10-Müzdelife'de, vakfeye, fecr ağardıktan sonra durmak. I.HACCIN EDEBLERĠ 1-Hac yolculuğu için dînine, ilmine güvenilir sâlih kimselerle istiģâre etmeli, 2-Hacca giderken, dîn ve dünyâ iģlerinde yardımcı olacak arkadaģlar bulmalı, 3-ġüpheli olmayan, tam helâl para ile hacca gitmeli, 4-Âile fertlerinin nafakasını noksânsız temîn edip, vasiyetini yazmalı, 5-Varsa, kul borcunu ve kul hakkını ödeyerek onlarla helâllaģmalı, 6-Tanıdıkları ile, arkadaģları ile helâllaģıp onların duâlarını talep etmeli, 7-Dargın olduğu müslümânlar var ise, onlarla barıģmalı, 8-Bilhâssa hac yolculuğu esnâsında, gösteriģten sakınmaya çalıģmalı, 9-Bir Ģeyi baģkası görsün, baģkası iģitsin diye yapmaktan, övünmekten sakınmalı, 10-Bilhâssa hac yolunda, Allahü teâlâdan daha fazla korkmalı, 11-Allahü teâlânın ismini çok zikretmeli, 12-Öfkelenmemeye dikkat etmeli, vakârlı olmaya çalıģmalı, 20

21 13-Lüzûmsuz konuģmayı ve boģ Ģeyleri terketmeye çalıģmalı, 14-Beyaz, geniģ ihrâmlık almalı, 16-Ġhrâmlı iken giyeceği, bir çift, üstü açık, sağlam terlik almalı, 16-Hacla ilgili husûsları iyi öğrenmeli, yolculuk esnâsında iyi bilmeyenlere de öğretmeli, 17-Hac esnâsında alıģ-veriģ ve ticâret yapmaktan uzak kalmaya çalıģmalı, 18-PerĢembe günü çıkamazsa, Pazartesi günü yola çıkmalı, 19-Hep abdestli durmaya gayret etmeli, 20-Evinden çıkmadan önce ve hac dönüģünde iki rek'at nâfile namaz kılmalı[kazâ borcu olan kazâ kılmalı]dır. Gönül kan doldu Ģevkınden, boyandım yâ Resûlallah! Nasıl bilmem, bu nîrâna dayandım yâ Resûlallah! Ezel bezminde bir dinmez figândım yâ Resûlallah! Cemâlinle ferahnâk et, ki yandım yâ Resûlallah! Yanan kalbe devâsın sen, bulunmaz bir Ģifâsın sen, Muazzam bir sehâsın sen, dilersen rû-nümâsın sen, Habîb-i Kibriyâ'sın sen, Muhammed Mustafâ'sın sen, Cemâlinle ferahnâk et, ki yandım yâ Resûlallah! Gül açmaz, çağlayan akmaz, ilâhî nûrun olmazsa, Söner âlem, nefes kalmaz, felek manzûrun olmazsa, Firâk ağlar, visâl ağlar, ezel mesrûrun olmazsa, Cemâlinle ferahnâk et, ki yandım yâ Resûlallah! Yanan kalbe devâsın sen, bulunmaz bir Ģifâsın sen, Muazzam bir sehâsın sen, dilersen rû-nümâsın sen, Habîb-i Kibriyâ'sın sen, Muhammed Mustafâ'sın sen, Cemâlinle ferahnâk et, ki yandım yâ Resûlallah! Erir canlar o gülbûy-i revân-bahģın hevâsından, GüneĢ titrer, yanar dîdârının, bak, ihtirâsından, PeriĢân bir niyâz inler hayâtın müntehâsından, Cemâlinle ferahnâk et, ki yandım yâ Resûlallah! Gönül kan doldu Ģevkinden, boyandım yâ Resûlallah! Nasıl bilmem, bu nirâna dayandım yâ Resûlallah! Ezel bezminde bir dinmez figândım yâ Resûlallah! Cemâlinle ferahnâk et, ki yandım yâ Resûlallah! Yanan kalbe devâsın sen, bulunmaz bir Ģifâsın sen, Muazzam bir sehâsın sen, dilersen rû-nümâsın sen, Habîb-i Kibriyâ'sın sen, Muhammed Mustafâ'sın sen, Cemâlinle ferahnâk et, ki yandım yâ Resûlallah! M. BAYRAM GÜNLERĠ: Gece Müzdelife'de yatıp, fecr açılırken, sabah namâzını hemen kılıp, sonra, (MeĢ'ar-i harâm) denilen yerde, ortalık aydınlanıncaya kadar, vakfeye durulur. GüneĢ doğmadan önce, Minâ'ya hareket edilir. Yolda (Muhasser veya Muhassir) denilen vâdîde durmamalıdır. Burası (Eshâb-ı Fîl)in durak yeridir. Bayramın bu birinci gününde, Minâ'ya gelince, (Mescid-i Hîf veya Hayf)'e en uzak olan ve (Cemre-i Akabe) denilen yerde, sağ elin baģ ve Ģehâdet parmakları ile, iki buçuk metreden veya daha uzaktan, Cemre yerini gösteren duvarın dibine, nohut kadar, yedi taģ atılır. Duvarın üstüne veya insana, hayvana çarptıktan sonra dibine düģerse, câiz olur. Bu taģları, ertesi fecre kadar câiz ise de, o gün öğleden önce atmak sünnettir. 21

22 Sonra, hiç durmadan buradan gidilip, isterse kurbân keser. Çünkü, seferî olana kurbân kesmek vâcip değildir. Seferî olan hâcıların, müfrid oldukları (ifrâd haccı yaptıkları) zaman, kurbân kesmeleri vâcip değildir. Temettü' ve kırân haccı yapanların, ömre ile haccı birlikte edâ etmelerinden dolayı, Ģükür kurbânı kesmeleri vâciptir. Kurbândan sonra tıraģ olur ve ihrâmdan çıkar. Bayramın birinci günü Minâ'da olanlar ve bütün hâcılar, Bayram namâzı kılmazlar. Sonra, o gün veya ertesi gün veya daha ertesi gün Mekke'ye gidip, Mescid içinde ve niyyet ederek (Tavâf-ı ziyâret) yaparlar. Buna (Tavâf-ül-ifâda) da denir. Tavâf-ı ziyâreti ve tıraģı, Bayramın üçüncü günü, güneģ battıktan sonraya bırakmak mekrûhtur ve kurbân kesmek lâzım olur. Yalnız baygın olanın yerine baģkası tavâf yapabilir. Tavâf-ı ziyâretde, önceden bu tavâf için sa'y yapdıysa, artık bir daha (Remel) ve (Sa'y) yapmaz. Yapmadıysa, sa'y yapması vâciptir. Bu tavâfda (Iztıba'), ya'nî ihrâmın üst kısmını sağ koltuk altından geçirip, sol omuz üzerine koymak yokdur. Tavâf namâzından sonra Minâ'ya gelir. Öğle namâzını Mekke'de veya Minâ'da kılar. Bayramın ikinci günü, öğle namâzından sonra Minâ'da hutbe okunur. Hutbeden sonra, üç ayrı yerde, yediģer taģ atılır. (Mescid-i Hîf veya Hayf)'e yakın olandan baģlanır. Üçüncü günü de böyle yediģer taģ atılır ki, hepsi kırkdokuz taģ olur. Bunları, Bayramın ikinci veya üçüncü günlerinde, öğleden önce atmak câiz değildir veya mekrûhtur. Üçüncü günü güneģ batmadan önce, Minâ'dan ayrılabilir. Dördüncü gün de Minâ'da kalıp, fecrden güneģin gurûbuna kadar, dilediği zamanda, yirmibir taģ daha atmak müstehâbdır. Dördüncü günü fecre kadar Minâ'da kalıp da taģ atmadan ayrılırsa, koyun kesmek lâzım olur. Birinci ve ikinci Ģeytân taģlama yerlerinde taģ attıktan sonra, kollar omuz hizâsına kaldırılarak ve el ayaları semâya veya kıbleye çevrilerek düâ edilir. Atılacak yetmiģ taģ, Müzdelife'de veya yolda toplanır. Hayvan üstünde taģ atmak câizdir. (Tavâf-ı sader)'den sonra, zemzem suyu içilir. Kâbe-i Ģerîfenin kapı eģiği öpülür. Göğüs ve sağ yanak, (Mültezem) denilen yere sürülür. Kâbe-i Muazzamanın kuzey-doğu duvarında Rükn-i Hacer-i esved ile Kâbe kapısı arasında kalan kısmına "Mültezem" denilir. 22

23 Sonra, Kâbe perdesine yapıģıp, bildiği düâları okur. Ağlayarak Mescid-i harâm kapısından dıģarı çıkar. Minâ'dan Mekke'ye son dönüģte, önce Ebtah denilen vâdiye gelip, burada bir mikdâr durmaktır. Buradan Mekke'ye gelip dilediği kadar kalır. Kimim var Hazretinden gayrı arz eyleyeyim hâlim, Yüce zâtına âiddir mürüvvet, yâ Resûlallah! Çıkar hep yollarım daim senin dergâhına doğru, Bana pek çok acı, eyle Ģefâat yâ Resûlallah! Ġki âlemde sahip çık, bu hânlar hânı Adlî'ye, Senindir evvel ü âhırde devlet, yâ Resûlallah! Ey güzeller güzeli, beni sevdanla yakdın! Görmüyor bir Ģey gözüm, her an hulyânla aklım! Sen Kabe Kavseyn Ģâhı, ben ise azgın köle, Sana konuk olmağı, nasıl söyler bu ĢaĢkın? Acıyıp bir bakınca, ölü kalpler diriltdin, Sonsuz merhametine sığınıp kapın çaldım. Ġyilik kaynağısın, dermanlar deryasısın! Bir damla lutf et bana, derde devasız kaldım! Herkes gelir Mekke'ye, Kâbe, Safâ, Merve'ye Ben ise senin için dağlar tepeler aģtım. Dün gece bir rü'yada, göklere değdi baģım, Kapındaki uģaklar, enseme basdı sandım. Ey Câmi Hazretleri, sevgilinin bülbülü! ġiirlerin arasından Ģu beyti Ģeçtim aldım: Dili aģağı sarkık, uyuz köpekler gibi, Bir damlacık umarak, ihsan deryana vardım." [Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî nin (kuddise sirruh) Dîvânı ndan] II. ĠHRÂM VE CĠNÂYETLER ĠHRÂM VE HÜKÜMLERĠ [Ġhrâm, iki parçadan ibâret bez, peģtemal olup, iple bağlanmaz, düğümlenmez. Tavâfa baģlarken, ihrâmın ortasını sağ koltuk altından geçirip, bir ucunu sol omuz üstüne getirmek, sağ omuz ve kolu ridânın dıģında bırakmak sünnettir ki buna ıztıbâ denir. Remel yapılması gereken tavâflarda "ıztıbâ" sünnettir, diğer zamanlarda yapılmaz.] Hac, ömre, ticâret veya herhangi birģey için uzaktan gelenlerin, mîkât denilen yerleri, ihrâmsız geçerek, Mekke-i Mükerreme Haremi'ne girmeleri harâmdır. Mîkât, Mekke-i Mükerremeye gelen âfâkîlerin, ihrâmsız geçemiyecekleri sınırları belirleyen noktalardır. ĠĢte bu noktaların sınırladığı bölgeye, Mekke'ye gitme kasdı ile gelen âfâkîlerin, ihrâmlı girmeleri vâciptir. Ġhrâmsız geçenin, geri mîkâta gelip ihrâma girmesi lâzımdır. Ġhrâma girmezse, kurbân kesmek lâzım olur. Mîkât denilen yerler ile, Harem-i Mekke arasına Hıll denir. Mekke-i Mükerreme yi çevreleyen Harem bölgesinin sınırlarını ilk defa Cebrail aleyhisselamın tarifiyle Hazreti Ġbrahim aleyhisselam belirlemiģ ve hudutlarını gösteren iģaretler, Sevgili Peygamberimiz tarafından yenilenmiģtir. Kâ be-i muazzamaya en yakın hudut, Mekke-i mükerremeye 8 km. uzaklıkdaki kuzeyde Ten im ; en uzak olanları ise Tâif tarafındaki Ci râne ve Cidde istikametinde Hudeybiye yakınlarında AĢâir dir. Diğerleri de Irak yolu üzerinde Seniyyet-ül-Cebel, Yemen yolu üzerinde Edâtü Leben ve Arafat sınırında Batn-ı Nemire dir. 23