> DÜBAM NİL İN SAHİBİ KİM? > 2013 EYLÜL DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI

Transkript

1 > DÜBAM NİL İN SAHİBİ KİM? DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI

2

3 DÜBAM NİL İN SAHİBİ KİM? Genel Yayın Yönetmeni Akif EMRE Yayın Koordinatörü Aynur ERDOĞAN DÜBAM Yayınları Küresel İletişim Merkezi Barbaros Bulvarı, Balmumcu / Beşiktaş Tel: (0212)

4 İçindekiler Mısır: Yuhalamaktan alkışlamaya; demokratik askeri darbe yapmak Soraya Sepahpur-Ulrich...7 Mısır ın Mavi Nil barajı konusundaki tutumu haklı mı? Zeray Yihdego...13 Nil havzasının uzun ihtilaflı tarihi Andrew Carlson...19 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 4

5 NİL in SAHİBİ KİM? < Sunuş Yaklaşık iki yüzyıldır dünyanın sömürülen coğrafyalarında ve İslam dünyasında hakim olan kargaşanın en temel nedenlerinden biri yerel kaynakların kime ait olduğu sorusuyla ilgili. 19. yüzyılda askeri müdahalelerle yerel kaynaklar, zenginlikler ucuz hammadde olarak veya yok pahasına yapılan anlaşmalar ile sömürgeci Batı devletlerine akarken 20. yüzyılda yeni sömürgecilik anlayışı hakim olmuş ve sömürü de daha kompleks bir görünüm kazanmıştır. Artık yerel hükümetlerin, aydınların, medyanın ve nihayet sivil toplumun farklı boyutlarıyla parçası olduğu farklı bir sömürü düzeni tesis edilmiştir. İhvan-ı Müslimin in siyasi hayatta faal olduğu süreç bu kavganın da canlı olduğu bir dönemi işaret ediyor. Mısır da İngilizlere karşı verilen bağımsızlık mücadelesi ve Süveyş Kanalı nın millileştirilmesi meselesi bu dönemin ana mücadele alanları oldu. Toplumsal bir güç olan ve İslami ilkelere dayanan İhvan bu mücadelede yerel olanın yanında yer aldı. Bu konumlanma, siyaseten yasaklanmadan idamlara ve işkencelere varan bir örgüt tarihinin de ana nedeni. Gelinen noktada İhvan, Arap baharı sürecinde, dış güçlerle belirli bir dirsek temasını da mümkün kılan siyasetine rağmen iktidardan uzaklaştırıldı ve yine siyaseten yasaklanarak liderleri henüz başlarına ne geldiğini bilmediğimiz bir meçhule götürüldü. Peki, bu son süreç de kadim yerel kaynakların kullanımı mücadelesi olarak okunabilir mi? Ortadoğu da istikrarsızlığın temel nedenlerinden İsrail in bu süreçteki etkisi nedir? Askeri darbe öncesi ve sonrasına dair ekonomik göstergeler sürecin bu türden bir boyutunun olduğunu gösteriyor. Kuzeydoğu Afrika ya can veren Nil nehrine yapılacak baraj da bu ekonomik boyutun en önemli bileşenlerinden. Barajın paydaşlarından İsrail ve Suudi Arabistan ın darbe sürecindeki etkileri de sorugulanması gereken bir unsur. Bu sorgulamaya faydası olması amacıyla DÜBAM üç seçkin yazıyı bir araya getirerek bu dosyayı oluşturdu. Birinci yazıda Soraya Sepahpur-Ulrich askeri darbenin sebeplerini soruştururken baraj projesinin etkilerini analiz ediyor. İkinci yazıda Zeray Yihdego Etiyopya nın yürüttüğü Rönesans Barajının Kuzeydoğu Afrika ülkeleri açısından hukuki boyutunu irdeliyor. Üçüncü yazıda ise Andrew Carlson Nil havzasının kadim tarihlerden bugüne tarihsel süreçte jeostratejik önemini aydınlatacak değerlendirmeler yapıyor. Elinizdeki dosyanın konunun anlaşılmasına katkı yapmasını umuyoruz. DÜBAM 5

6 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 6

7 NİL in SAHİBİ KİM? < Mısır: Yuhalamaktan alkışlamaya; demokratik askeri darbe yapmak Soraya Sepahpur-Ulrich Muhammed Mursi, Haziran 2012 de oyların yüzde 51 ini alarak cumhurbaşkanlığı yarışını kazandığı zaman insanlar onun zaferini kutlamak için Tahrir Meydanı nda toplandılar. Kalabalıklar, Allahu ekber ve Kahrolsun askeri yönetim diye bağırdılar. Bunun üzerinden sadece bir sene geçmişken bu kez kalabalıklar, ülkenin demokratik olarak seçilmiş ilk cumhurbaşkanının ABD destekli ordu tarafından çeşitli medya kuruluşlarınca demokratik olarak nitelendirilen darbeyle görevden alınmasını alkışlıyordu. Peki ne olmuştu? Mursi, görevde olduğu kısa süre zarfında hem Mısırlıları hem de dış ülkeleri yabancılaştırdı. Çoğu Mısırlının onun güç gaspı yaptığı algısına kapıldığı ve bununla yüzde 33 gibi küçük bir katılımlı referandumda yüzde 64 le kabul edilen yeni anayasadan dolayı alarma kapılıp bu duruma karşı çıktığında kuşku yok ama protestocuları sokaklara döken muazzam faktör, tartışmasız şekilde ekonomiydi. Ekonominin idaresindeki gelişmelerde görülen yetersizlikler, yakıt kıtlığı ve IMF kredilerinin gecikmesi de Mısır da süregiden karışıklıklara katkı yaptı. Burada, Mısır da ekonominin önemli bir yüzdesinin ordu tarafından işletildiği de bahsedilmeye değer. Mısır ordusu konusunda uzman olan Robert Springborg, New York Times a yaptığı açıklamada, İşlerini tahkikatlar ve hesap sormalara karşı korumak Mısır ordusunun kırmızı çizgisidir dedi. Yine not edilmesi gereken başka bir şey de, görünürdeki yakıt kıtlığı sırasında Kahire de benzin istasyonlarında görülen uzun kuyrukların darbeden hemen sonra kaybolduğu gerçeğidir. Bu durum, yakıt krizinin karışıklıklar ve devrilmesinden birkaç gün önce Mursi hükümetine karşı hoşnutsuzlukları beslemek üzere kasıtlı olarak çıkarıldığı spekülasyonlarına yol açtı. 7

8 Sosyal ve ekonomik kriz içinde, kendisini Temerrüd olarak adlandıran Mursi muhalifi bir grubun 1 Mayıs ta 30 Haziran için bir milyon kişilik yürüyüş organize etmesi sürpriz olmadı. Grup ayrıca, aynı zamanda başsavcılığa o tarihe kadar 15 milyon imza toplama gayesiyle imzalı bir dilekçe teslim etmeyi planladığını bildirdi. Hareket organizatörleri bir ay içinde ülke çapında seyahatler gerçekleştirdiler, kapı kapı dolaşıp otobüslerde, restoranlarda, iş yerlerinde ve hatta internette imza topladılar. Bunlar yedi milyonun üzerinde imza topladıklarını iddia ettiler. Dört hafta sonra da 28 Haziran da Washington Post, grubun 22 milyon imza topladığını bildirdi (Bu zaman aralığı ve zorluklar göz önüne alındığında bu rakam kesinlikle Guinness Rekorlar Kitabı na girer, tabii doğrulanabilirse). Temerrüd tarafından aktarılan bu rakam bir realite olarak kabul edildi ve medya organları tarafından hiç sorgulanmadan yayıldı. Karşıt protestocular planlandığı üzere Tahrir de yürüyüş yaparken tanklar ve askerler Mursi taraftarı kalabalıkları başlangıçtan itibaren engellediler. Böylece medya lenslerinin sadece Mursi karşıtı gösterici denizini görüntülemesi ve Mursi taraftarlarının marjinalleşmesi sağlandı. Bu eylemler, doğrulanmamış 22 milyon imza iddiasıyla birlikte askeri bir darbenin demokratik darbe olarak adlandırılmasında önemli rol oynadı. Burada, Müslüman Kardeşler le uzun süre devam eden bir ilişkiye sahip olan Washington un Mursi yi niçin reddettiği sorulabilir. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 8 Bu sorunun çok sayıda cevabı var. Asıl cevap, onun planın bir parçası olmamasıydı. Amerikan ana akım medyasında Hüsnü Mübarek in yerine başkasının geleceğine dair spekülasyonlar görülmesi 2007 başlarına kadar gider. Mübarek in sağlığının bozulmakta olduğu tartışılırken, Michael Stackman ın Ekim 2007 de New York Times taki yazısında, Mübarek in yerine geçecek kişinin, İsrail ve Washington a karşı aynı politikaları takip edecek biri olmasının önemine değinildi. Bunlar akıllardayken, 2008 de, genç, sivil toplumdan Mısırlılar, genç

9 NİL in SAHİBİ KİM? < Mısırlı eylemcileri Mısır ın geleceği için ümit olarak nitelendiren eski Dışişleri Bakanı Condoleezza Rice ile görüştüler. Mısır ın ümitleri ayrıca ABD Milli Güvenlik Danışmanı ve ünlü bir Kongre üyesiyle de görüştüler. Bu görüşmeler The Freedom House (Özgürlük Evi) tarafından organize edildi. Fonlarının yüzde 80 ini National Endowment for Democracy (Demokrasi İçin Milli Bağış) kurumu -bir CIA hareket alanı- dahil ABD hükümetinden almasına rağmen kendisini bağımsız olarak adlandırılan Freedom House kuruluşu, sivil seferberlik, stratejik düşünme, yeni medya, avukatlık ve sosyal yardım konularında ileri eğitim sağladığını iddia etti. Fonlarının yüzde 80 ini Freedom House 2010 da Mısır ın ümidi için yeni medya araçlarını öğretmekle övündü. Freedom House ın övünmek için gerekçeleri vardı. Mübarek in sağlığı ve ölümcül hastalığı esas alındığında, 2010 Mübarek in halefini belirleme ve üzerinde mutabık kalınması için önemli bir yıldı. Nisan 2010 da, İsrail yanlısı Jerusalem Post eski UAEA başkanı, Mısır doğumlu Muhammed El Baradey in Mısır siyasetine heyecan katacağını ifade etmeye cesaret etti. O da öyle yaptı. Baradey; Carnegie, Soros ve Ford (Ford Vakfı, Soğuk Savaş ta CIA fonları için bir kanal oldu - Saunders 2000) tarafından finanse edilen Uluslararası Kriz Grubu nun Mütevelli Heyeti nde görev yaptı. Baradey burada Şimon Peres, Suudi Arabistan dan Prens Türki El Faysal, Richard Armitage, Zbigniew Brzezinski ve diğer meslektaşlarıyla omuz omuza çalıştı. Mursi nin seçilmesi, (özellikle Suriye ile bağları kesmesinde olmak üzere) Washington la yakın iş birliği yapmasına rağmen, sadece Washington un Mübarek e halef bulma çabalarını sekteye uğratmakla kalmadı, Mursi Washington a çok sayıda sorun çıkardı. Tek sorun, onun ifade ettiği bildirilen Yahudiler domuzların National Endowment for Democracy (Demokrasi İçin Milli Bağış) kurumu -bir CIA hareket alanı- dahil ABD hükümetinden almasına rağmen kendisini bağımsız olarak adlandırılan Freedom House kuruluşu, sivil seferberlik, stratejik düşünme, yeni medya, avukatlık ve sosyal yardım konularında ileri eğitim sağladığını iddia etti. 9

10 Belki de en ciddi kabahati, Nil sularının yönünün değiştirilmesini planlamış olan İsrail ve Suudi Arabistan tarafından desteklenen bir baraja olan muhalefetiydi. ve maymunların neslindendir sözü değildi. Onun göreve seçilmesi sadece HAMAS tarafından değil, ABD destekli Filistin Devlet Başkanı Mahmud Abbas tarafından da sıcak şekilde karşılandı. Abbas, Mursi yi Mısır ın yüce insanlarının seçimi olarak adlandırırken üst düzey yardımcılarından Saib Erekat, Mursi nin demokratik şekilde seçilmesinin Filistin davasının tüm Mısırlıların bir numaralı önceliği olduğu anlamına geldiğini söyledi. Washington Filistinlileri sevindirme ya da İsrail in taleplerine karşı çıkma işinde değildi. Mursi hiçbir şeyi umursamayarak ihtilafı daha da derinleştirdi. Mursi nin, göreve geldikten kısa bir süre sonra sivil toplum örgütlerini Mısır ın dışına çıkarması Freedom House ın öfkesini çekti (STK lardan, Colin Powell tarafından gücü katlayanlar olarak bahsedilir. Bunlar ABD politikalarının dünya çapında uygulanmasında etkilidir). Mursi bunlara ilaveten, ordunun elinde olan askeri gücü ele geçirmek için güçlü askeri şahsiyetleri görevi bırakmaya zorladı. Juan Cole bunu generallere karşı darbe olarak ifade etti. İsrail bu adımı İsrail i tehdit etmek için Mısır da istikrarsızlık ve Müslüman Kardeşler eşiğimizde diye nitelendirdi. Ama Mursi, genelkurmay başkanı olarak, ABD ve Suudi Arabistan la yakın bağları olan Abdulfettah El Sisi yi atayarak hata yaptı. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 10 Belki de en ciddi kabahati, Nil sularının yönünün değiştirilmesini planlamış olan İsrail ve Suudi Arabistan tarafından desteklenen bir baraja olan muhalefetiydi de Suudi Arabistan ın Nil den pay talep ettiği bildirildi. İsrail in emelleri ise çok daha gerilere gider. İlk olarak Theodor Herzl tarafından 1903 te ortaya atılan yön değiştirme planı, İngiliz ve Mısır muhalefetinden dolayı düştü ama 1970 lerde yeniden gündeme getirildi. İsrail in düşüncesi, bu sefer Mısır ı Nil suyunu İsrail e çevirmeye ikna etmekti de Devlet Başkanı Enver Sedat, Hayfa da İsrail kamuoyuna Nil suyunu Negev çölüne getireceğini bildirdi. Sedat,

11 NİL in SAHİBİ KİM? < kısa bir süre sonra İsrail Başbakanı Menachem Begin e bir mektup yazarak Nil suyunun Kudüs e gideceğini taahhüt etti. Mübarek in devlet başkanlığı sırasında, yayımlanan raporlar İsrailli uzmanların, Mavi Nil boyunca 40 baraj inşa etme planında Etiyopya ya yardım ettiklerine işaret etti. 30 Mayıs 2013 te Times of Israel, (Mavi Nil üzerinde) Büyük Etiyopya Rönesansı Barajı inşaatının Mısır la büyük bir diplomatik krize yol açtığını bildirdi. Makalede ayrıca, (El Arabiya dan aktarılarak) Mısır Silahlı Kuvvetleri nin genelkurmay başkan yardımcısı Tümgeneral Muhammed Ali Bilal in, Mısır ın projeye karşı koyabilecek pozisyonda olmadığını söylediği bildirildi. Tek çözüm, barajın Mısır üzerindeki etkilerini gidermede Etiyopya yı ikna etmek üzere ABD nin müdahalesinde yatmaktadır. ABD den bu tür çözümler gelmedi. Mursi, baraj ve etkilerini görüşmek üzere 3 Haziran da kabinesini topladı. Kabine üyeleri, toplantının canlı yayımlandığını öğrenince şaşırdılar. Bir kabine üyesi, toplantı sırasında, Sularımız kesilirse 80 milyon insanımızın İsrail ve Amerika ya ne yapacağını tahayyül edin dedi. Mursi de Nil in her bir damlasını korumak için çok ciddi önlemlerimiz var iddiasında bulundu. Mursi nin görevden alınmasından bir gün önce, 2 Temmuz da Fox News, baraj üzerinde çalışmanın, projeyi 2017 de bitirme planlarıyla hızla ilerlediğini bildirdi. Öyle görülüyor ki alınan tek ciddi önlem Mursi nin görevden alınmasıydı. Onun gitmesi, ordunun gelişi ve Suudi parasının akmasıyla baraj projesi engelsiz olarak devam edecek. Kanı seyreltilmiş Nil suyu ağaçlardan ormanı göremeyen kalabalıkların mevcut coşkusuyla eş zamanlı olarak Mısır ın düşmanlarına akacak. Kaynak: Press TV Tek çözüm, barajın Mısır üzerindeki etkilerini gidermede Etiyopya yı ikna etmek üzere ABD nin müdahalesinde yatmaktadır. Dünya Bülteni için çeviren: Arif Kaya 11

12 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 12

13 NİL in SAHİBİ KİM? < Mısır ın Mavi Nil barajı konusundaki tutumu haklı mı? Zeray Yihdego Mısır ve Etiyopya, Mavi Nil nehrinde baraj inşaıyla ilgili olarak söz savaşı içindeler. Etiyopya, yüzde 21 inin inşaını zaten tamamlamış olduğu barajla, sürdürülebilir kalkınmasını desteklemek ve geliştirmek ve böylece milyonlarca vatandaşının hayat standardını yükseltmek üzere, altı nükleer santral gücünde, 6000 megawatt elektrik üretmeyi planlıyor. Mısır ise barajın Nil nehrindeki su seviyesini düşüreceğinden korkarak projeye karşı çıkıyor. İlginçtir, Sudan da barajı Nil Havzası nın hem yukarıda hem de aşağıda tüm ülkelerinin menfaatine olarak görüyor. Mısır, Etiyopya yla savaşmak istemediğini söylese de baraj inşaıyla Nil suyunda tek damla su azalmasını önlemek için orduya başvurulması, muhalif grupların silahlandırılması ve baraja sabotaj da dahil tüm seçeneklerin açık olduğunu ilan etti. Bu ihtilaf, birkaç önemli hukuki sorun barındırıyor. Etiyopya ve Kenya, Tanzanya, Burundi, Uganda, Ruanda, Demokratik Kongo Cumhuriyeti de dahil, nehrin kaynağındaki diğer ülkeler, Nil nehri suları ve kaynaklarının eşit ve makul kullanımı ve faydası ilkesine bel bağlıyor. Sorunların ilki, her iki tarafın Nil suları ve kaynaklarını kullanmalarının hukuki temelleriyle ilgilidir. Mısır, Sudan la arasında 1929 ve 1959 tarihli Nil Suları Antlaşmaları da dahil, sömürge döneminde yapılan anlaşmalarıyla doğa gereği ve tarihi başlıklar temelinde savunma yapıyor. İkinci antlaşma Mısır a Nil sularının yılda 55 milyar metreküpe varan yüzde 80 ini kullanma hakkı veriyor. Sudan ın ise sadece yüzde 18,5 hakkı vardır. Gerisi buharlaşıp havaya karışıyor. Etiyopya ve Kenya, Tanzanya, Burundi, Uganda, Ruanda, Demokratik Kongo Cumhuriyeti de dahil, nehrin kaynağındaki diğer ülkeler, Nil nehri suları ve kaynaklarının eşit ve makul kullanımı ve faydası ilkesine bel bağlıyor. Bu ilke, 1997 Uluslararası Su Yollarının Ulaşım Dışı Kullanımı Kanunu nun 5. 13

14 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 14 Maddesi nde belirlenmiştir da Uluslararası Adalet Daimi Mahkemesi (PCIJ), nehir kenarındaki devletlerin toplu çıkarlarının tüm nehir kenarındaki ülkelerin ortak meşru haklarının temelini teşkil ettiğini açık bir şekilde ilan etti. Etiyopya nın, bölündükten bu yana Nil nehriyle ilgili sömürge anlaşmalarını reddettiğine dikkat edilmelidir. Tüm kaynak ülkeler de adaletsiz ve ayrımcı olduğunu düşünerek sömürge antlaşmalarına bel bağlanmasına karşı çıkıyorlar. Bununla birlikte Mısır da Mısır ve Sudan dan izin alınmadıkça kaynak ülkeler tarafından Nil sularının kullanılamayacağı ve bloke edilemeyeceğini öngören sömürge anlaşmalarına riayet edilmesi gerektiğini savunabilir. Ama Etiyopya hep antlaşmalara karşı çıkmışken ve tüm kaynak ülkeler (ve nehrin denize döküleceği bölgedeki ülkeler) sömürge durumundan çıkıp yeni bağımsız ülkeler olarak bu tür anlaşmalara hukuken bağlı değilken bu iddia zayıf görünüyor de Viyana Devletlerin Antlaşmalara Ardıl Olma Sözleşmesi nin 16. Maddesi nde belirtilen temiz devlet doktrini, bağımsızlık kazanan ülkelerin, sınır meseleleri hariç, sömürge antlaşmalarına bağlı kalma yükümlülüklerinin olmadığını teslim eder. Özel rejimlerin hariç tutulduğu UCM Roma Sözleşmesi 13. Madde deki gibi maddelerin sömürge antlaşmalarına uygulanması pek muhtemel değildir. Nil yatağındaki ülkelerin çoğunun 2010 da statüko yerine eşitlik ve işbirliğine dayalı Nil Havzası İşbirliği Çerçeve Anlaşması na girmeleri bu yüzdendir. Bu, ayrıca nehrin idaresinin denetlenmesi için ortak bir komisyon tesis edecektir. Buradan hareketle, nehir yatağındaki devletler arasında adil bir paylaşım sağlanmadıkça su yolundan kendine mahsus olarak faydalanılması için doğa gereği ya da tarihi ilke kullanımını çağdaş uluslararası hukukun tanımadığı rahatlıkla iddia edilebilir. Bu sebeple 1997 BM Sözleşmesi, doğa gereği kullanım iddiasını, uluslararası suların eşit ve makul kullanımına engel diye reddeder. Bununla birlikte, ikinci bir hukuki mesele olarak, 1997 BM Sözleşmesi 7. Madde ve Berlin Kuralları 12. Madde de belirtildiği üzere nehrin kaynağındaki ülkeler de Nil gibi uluslararası nehirlerin kullanımı hususunda diğer kıyıdaş ülkelere önemli bir zarar vermemelidirler. Mesela,

15 NİL in SAHİBİ KİM? < çıkış ülkelerindeki insanların asgari ferdi su ihtiyacı kaynak ülkelerdeki baraj ya da diğer projelerle tehlikeye düşürülmemelidir. Etiyopya, Mavi Nil deki mega baraj projesinin, nehirdeki su akışını etkilemeyeceği, Mısır ve Sudan ın çıkarlarını büyük ölçüde etkilemeyeceği, aksine Sudan ve Mısır da dahil nehir yatağındaki tüm ülkelerin faydasına olduğunda ısrar ediyor. Üretilecek elektrik komşu ülkelere ihraç edilecek ve proje her iki ülkeye su akışını arttıracak. Aksine Mısır da Etiyopya nın, barajın diğer ülkeler üzerinde yol açacağı etkiler konusunda yeterince araştırma yapmadığını savunuyor. Bu problemin, ilk hukuki anlaşmazlıkla alakalı olduğu görülüyor; Mısır, Nil sularının tamamen kullanımı konusunda doğası gereği ve tarihi haklarına aykırı olduğu gerekçesiyle Nil den tek bir damla su azalmasını bile riske etmek istemiyor. Ama önemli bir zarara yol açmama görevi, sınırlar aşan bir nehrin eşit ve makul kullanımı prensibine dayanır ve endişeli taraftan önceden izin alınması gerekmez. Bu, kalkınmalarını sürdürmeleri ve fakirliği azaltma çabalarında diğerlerinin suyu kullanımını engellerken bir tarafın projelerini ilerletmesine müsaade etmez. Elbette, önemli bir zarar verme ifadesi teknik bir terimdir ama Üçlü Komisyon un Etiyopya nın projesinin Mısır ve Sudan a önemli bir zarar vermeyeceği bulgularıyla Etiyopya nın haklılığının açık olduğu görülüyor. Mısır ın, hukuki bir gerekçe ortaya koymaksızın Etiyopya dan projeyi durdurmasını istediği görülüyor. Mısır, deliller ve gerekçelere dayalı olarak önemli ölçüde zararlı olan bir projenin durdurulmasını istese haklı olabilir ama şiddet ve müdahale tehditlerine dayalı olarak değil. Bununla birlikte üçüncü bir hukuki mesele vardır. Mısır ın, hukuki bir gerekçe ortaya koymaksızın Etiyopya dan projeyi durdurmasını istediği görülüyor. Mısır, deliller ve gerekçelere dayalı olarak önemli ölçüde zararlı olan bir projenin durdurulmasını istese haklı olabilir ama şiddet ve müdahale tehditlerine dayalı olarak değil. Proje Mısır a önemli ölçüde zarar veriyor bile olsa 1997 BM Sözleşmesi ne göre Etiyopya sadece şunu yapmak zorundadır: Zararın ortadan kaldırılması ya da hafifletilmesi için, etkilenecek ülkelerle istişare içinde, uygun görül- 15

16 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Mısır, Etiyopya ve genel olarak uluslararası topluma karşı somut bir ihlal işlememiştir. Nobel Barış Ödüllü Mısırlı Muhammed El Baradey, sorumsuz ifadelerinden dolayı devlet başkanını Etiyopya ve Sudan dan özür dilemeye çağırdı. 16 ürse tazminat meselesini de tartışarak, gerekli tüm tedbirleri almak... Son fakat en önemlisi, Mısır askeri kuvvet, müdahale ve sabotaj da dahil her seçeneği kullanacağını taahhüt etti. Ülke ekonomisi ve hayat Nil e bağlı olduğu için, Mısır Mavi Nil barajının bekası için bir tehdit olduğunu ve bu yüzden BM Şartı nın 51. Maddesi altında kendisini savunmaya hakkının olduğunu ileri sürebilir. Bununla birlikte, BM Şartı nın 2. Maddesi ışığında, devletler ancak askeri olarak saldırıya maruz kaldıklarında kendilerini savunmak için kuvvet kullanabilirler. Ayrıca, su çıkarlarının güvenliği de dahil, milli politika aracı olarak kuvvet kullanılması, mevcut uluslararası hukukta tamamen yasaktır. Mısır, askeri kuvvet kullanma tehdidinin, BM Şartı nın 2. Maddesi ve Afrika Birliği Kuruluş Kanunu nun ihlali olduğu ve bu yüzden onun Etiyopya ya karşı bu tür sürekli askeri tehditlerinden dolayı 2001 Devletlerin Sorumlulukları Hakkında Uluslararası Hukuk Komisyonu Taslak Maddeleri nin 1, 40, 41, ve 42. maddelerine göre sorumludur. Tersi ve belki de daha sağlam iddia, (bazı) Mısırlı siyasetçilerin yaptıkları ve halen de yapmaya devam ettikleri, Etiyopya ya gözdağı vermek ve onu korkutmak için yapılmış katışıksız propagandalardır, bu yüzden Mısır, Etiyopya ve genel olarak uluslararası topluma karşı somut bir ihlal işlememiştir. Nobel Barış Ödüllü Mısırlı Muhammed El Baradey, sorumsuz ifadelerinden dolayı devlet başkanını Etiyopya ve Sudan dan özür dilemeye çağırdı. Şu an için Mısır ın uluslararası hukuku ihlal ettiği ya da ihlal etmediği konusunda hüküm verilemez. Bu, gelişmelerin nasıl olacağına bağlı olacaktır. Afrika Birliği ve ABD nin haklı olarak sıkıştırdığı ve 1997 BM Sözleşmesi nin 13. Maddesi ve ilgili kanunlarda belirtildiği üzere, gidilecek yol, tüm problemleri barışçı bir şekilde halletmek, herkes için azami fayda temin etmek, barajın nehrin denize çıkış bölgesindeki ülkeler ve insanlarına açabileceği zararları asgariye indirmek için birlikte çalışmaktır. Çözüm, Etiyopya barajın Mısır ve Sudan ı önemli bir şekilde

17 NİL in SAHİBİ KİM? < etkilemeyeceğine teminat verirken Mısır ın 21. yüzyıl uluslararası hukukuna uygun olarak nehrin kaynağındaki ülkelerin hak ve hukukunu kabul etmesinde yatmaktadır. Diplomasi başarısız olursa her iki ülke yargı ya da tahkim kararıyla çözümü seçmelidir. Kaynak: Jurist Dünya Bülteni için çeviren: Arif Kaya 17

18 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 18

19 NİL in SAHİBİ KİM? < Nil havzasının uzun ihtilaflı tarihi Andrew Carlson 2012 sonbaharında dünyanın çeşitli yerlerinde gazeteler, Texas güvenlik firması Stratfor dan gizlice elde edilen ve Mısır ve Sudan ın Etiyopya da Mavi Nil Nehir Boğazı nda bir barajın bombalanması için uçak pisti inşa etme planlarını açıklayan bir Wikileaks belgesini yayımladı. Mısır ve Sudan hükümetleri haberleri yalanladılar de böyle planlar vardır veya yoktur ama Nil Nehri Havzası nda ihtilaflar ve tehditlerle ilgili uzun bir tarih mevcuttur. Nehrin aşağı bölümlerindeki Mısır ve Sudan, tamamen bağımlı oldukları su üzerinde tarihi hakları olduğunu iddia ediyorlar da Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat, kendisine göre ülkesinin Nil suları üzerindeki haklarını ihlal edeceklere karşı savaş tehdidinde bulunmuştu. Nehrin yukarısındaki Etiyopya, Kenya, Uganda, Ruanda, Burundi ve Tanzanya, topraklarından doğan suya kendilerinin de ihtiyaçlarının olduğunu savunuyorlar. 12. asırdan beri Hristiyan Etiyopyalı krallar, çoğunlukla dini ihtilaflara tepki olarak, Nil sularının yönünü değiştirmeye güçlerinin olduğuna dair Müslüman Mısırlı sultanları ikaz etmişlerdi. Ama bunlar hep farazi tehditlerdi. Bununla birlikte Etiyopya bugün Büyük Rönesans Barajı nı inşa ediyor. Etiyopya bununla Nil sularının baş kaynağı Mavi Nil Boğazı nı fiziki olarak kontrol edecektir. Mısır ve Etiyopya nın yeni liderleri, Devlet Başkanı Muhammed Mursi ve Başbakan Hailemariam Desalegn ile Sudan ın uzun zamandır Devlet Başkanı Ömer El Beşir için risk hiç bundan daha yüksek olamazdı. Risk belki de hayatlarını ve mevcudiyetlerini Nil sularına borçlu olan milyonlarca kişi için daha da yüksektir. 19

20 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Firavunlar, Yunanlılar, Romalılar, Hristiyan Kıptiler ve Müslümanlar gibi birbirlerini takip eden imparatorluklar, Nil de su seviyesinin yükselmesini kutladılar, sel ya da kuraklıklardan korktular. 20 Mısır ve Nil Nil, Mısır ve Sudan da medeniyetin temeli oldu. O su olmasa gıda, insan, devlet ve eserler olmazdı. Herodot un Milattan Önce 5. asırda yazdığı meşhur ifadesindeki gibi, Mısır, Nil in hediyesidir. Binlerce yıl insanlar Nil ve kollarının kıyılarında seyahat etti. Mısır, Etiyopya ve Sudan da çok sayıda etnik grup, mimari ve mühendislik, dini ve siyasi kurumlarla ilgili fikir ve gelenekler, diller, alfabeler, gıda ve zirai uygulamaları paylaştı. Milattan Önce 3000 de, ilk Mısır hanedanı Nil Nehri nin aşağı ve yukarı kısımlarını birleştirdiği zaman, Doğu ve Orta Afrika da Mısır ın Nil sularına erişimine engel olabilecek devlet yoktu. Nil esrarengiz bir güçtü, bazen faydalı, bazen de öfke dolu. Akışın en fazla olduğu haziran ve eylül ayları arasında seller köyleri tamamen silip süpürebilir, binlerce insanı boğabilirdi. Seller aynı zamanda topraklar da getirirdi ki bu da dünyanın en verimli tarım bölgelerinden olan deltanın serpilip büyümesini sağlar, sadece Mısır ı değil, komşularını da beslerdi. Nil in Mısırlıların hayatındaki önemi papirüslerdeki bazı ilahilerde de görülür. Nil deki mevsimsel sel olayları, Mısır tarihinde merkez temalardandır. Nehir akışı düzenli bir şekilde seyreder, 17 Mayıs ve 6 Haziran arasında artar, eylül ayında zirveye çıkar ve sonra gelecek seneye kadar azalır. Ama nilometrelerin (Nil nehrinde suyun yüksekliğini ölçmek için inşa edilen çok katlı yapılar) de belgelediği üzere nehrin hacmi tahmin edilebilir değildir. Firavunlar, Yunanlılar, Romalılar, Hristiyan Kıptiler ve Müslümanlar gibi birbirlerini takip eden imparatorluklar, Nil de su seviyesinin yükselmesini kutladılar, sel ya da kuraklıklardan korktular. Nil in beş bin senelik tarihi, su seviyesinin yüksek olduğu yılların nasıl bol miktarda mahsule, nüfusta büyümeye, MÖ 3050 den 2480 e kadar ilk beş hanedan sırasında olduğu üzere muhteşem abidelere yol açtığını gösterir. Su seviyesinin düşük olduğu dönemler de açlık ve karışıklıklar

21 NİL in SAHİBİ KİM? < getirmiştir. Yaratılış Kitabı, yedi senelik açlığı tasvir eder ki tarihçiler bunu MÖ 1740 taki kuraklıkla ilişkilendirir. Firavunlardan 1800 e kadar Mısır nüfusu gıda durumu ve salgınlar sebebiyle 2 ila 5 milyon arasında yükselip alçaldı. 19. asırda Osmanlı idarecisi Muhammed Ali nin sulama projeleri yıl boyunca mahsul alınmasına imkan sağladı, bu da nüfusun 4 ten 10 milyona çıkmasına yol açtı de Asvan Barajı nın açılmasından bu yana Mısır nüfusu 30 milyondan 83 milyona çıktı. Nil in kaynakları Nehrin aşağısındaki insanlar için olağanüstü önemine rağmen büyük nehrin kaynağı, 20. asrın ortalarına kadar sırdı. Herodot, Nil in ilk çağlayanın güneyinde, Crophi ve Mophi zirveleri arasında doğduğunu tahmin ediyordu. 140 senesinde Ptolemy, kaynağın şimdi Uganda da Ruwenzori dağları olarak adlandırılan Ay Dağları olduğunu iddia etti. 11. asır Arap coğrafyacı El Bekri, Atlas Okyanusu na dökülen Nijer Nehri ni Nil le karıştırarak kökenin Batı Afrika olduğu faraziyesinde bulundu te İskoç kâşif James Bruce, kaynağın Etiyopya da olduğunu iddia ederken John Hanning Speke de 1862 de kaynağı Victoria Gölü ve ekvatoral göllerde bulduğunu düşündü. Deniz araçlarının seyahati için sınırlı elverişliliği de nehrin gizemini arttırdı. Mavi Nil Nehri, Etiyopya yaylalarında Tana Gölü nden timsahlar, suaygırıları ve haydutlarla dolu derin bir vadi üzerinden 560 mil uzakta ve 4501 feetten Sudan sınırı ve savanlarına düşer. Gözü kara maceraperestlerin çok sayıda çabalarına rağmen Etiyopya da Mavi Nil, Kraliyet Askeri Bilim Koleji nce techiz edilen İngiliz ve Etiyopyalı asker ve sivillerden bir ekip tarafından 1968 e kadar başarılı bir şekilde gezilemedi. Daha güneyde, Burundi, Ruanda, Kenya, Tanzanya ve Uganda nın nehir ve göllerindeki Beyaz Nil de, ekvatoral göllerin kollarındaki suları yutan, dev ve geçilmez bataklık Sudd dan dolayı Mısır ın kültürel etkisi daha sığdır. Nil Nehri tarihçisi Robert O. Collins, 1841 e kadar kimsenin bu esaslı bataklığı geçemediğini bildirir. 21

22 Nil in, Akdeniz den tropikal orta Afrika da Burundi nin ücra dağlarına, Afrika Boynuzu nda Etiyopya dağlarına kadar onlarca nehir kolu, dere ve gölden oluşan geniş bir nehir sisteminin bir parçası olduğu, 20. asra kadar belli olmadı. Nil, mili geçen uzunluğuyla dünyanın en uzun nehridir. Nil de akan su miktarı ise nispeten küçüktür -Amazon da akan suyun yüzde ikisi, Mississippi dekinin yüzde 15 i kadar. Etiyopya Ortodoks Kilisesi İskenderiye deki Ortodoks Kilisesi ne bağlı olduğu ve Mısır da Müslüman bir ülke olduğu için Etiyopyalılar, Hristiyan piskopos atanmasında Mısır ın kontrolünden kuşkulu oldular ve bundan hoşnut olmadılar. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 22 Etiyopya, Mısır ve Nil suyu için tarihi mücadele Etiyopya ve Mısır ın, hem uyum hem de anlaşmazlıklarla dolu uzun bir ilişkileri var. Anlaşmazlıklar, diğer faktörlerin arasında, dini ve Nil suyuna erişimle ilgili meselelerin bir sonucudur. Etiyopya nın iyi belgelenmiş ilk hükümeti, dağlık Etiyopya topraklarından Kızıldeniz boyunca Yemen e kadar geniş bir imparatorluğu kontrol eden bir şehir devleti olan Aksum daydı. M.S. 100 den 800 e kadar Aksumlular, Akdeniz ve Hint Okyanusu ndaki ticarete iştirak ettiler. Mısır ve Etiyopya arasında kültürel ilişikler, Aksum Kralı Ezana 330 da Hristiyanlığa geçince kurumsallaştı. 16 asır boyunca (1959 a kadar) Mısır da Etiyopya Ortodoks Kilisesi nin piskoposu, genelde Mısır hükümetinin etkisi altında Mısır ın İskenderiye deki patrikliği tarafından tayin edildi. Mısır ın Müslümanlar tarafından M.S. 640 ta fethi, Hristiyan Etiyopya yı savunma pozisyonuna itti. Etiyopya Ortodoks Kilisesi İskenderiye deki Ortodoks Kilisesi ne bağlı olduğu ve Mısır da Müslüman bir ülke olduğu için Etiyopyalılar, Hristiyan piskopos atanmasında Mısır ın kontrolünden kuşkulu oldular ve bundan hoşnut olmadılar. Müslüman Mısırlılar aynı zamanda Kudüs ü de kontrol ettiler ve Etiyopyalıları en kutsal şehirlerini ziyaretlerinden tard etme gücüne sahip oldular. Böylece Etiyopyalılar, Nil in kontrolü üzerinden Mısır a karşı güç iddia etmeye başladılar. Haçlı Savaşları sırasında -Müslüman işgalinden emin vaziyette, yeraltında yontma taşlardan görkemli kiliseleriyle Etiyopya da

23 NİL in SAHİBİ KİM? < yeni bir Kudüs inşa eden- Etiyopya imparatoru Lalibela ( ), Sudan a giden Tekeze Nehri nin güzergahını değiştirerek cezalandırma tehdidinde bulundu. Etiyopyalıların Nil in yönünü değiştirme potansiyelini ilk yazan, 13. asırdaki Kıpti bilim adamı Jurjis al-makin di (ölümü 1273). Etiyopya nın Nil üzerindeki gücüyle ilgili hikayeler 14. asır Avrupalı efsane, zengin Hristiyan Etiyopyalı papaz kral Prester John a ilham verdi. Efsane 1510 da, Nil in yönünü Kızıldeniz e çevirerek Mısır ın imha edilebileceğini düşünen Portekizli kâşif Alfonso d Albuquerque yle Etiyopya ya döndü. D Albuquerque, 1513 te Portekiz kralından tünel kazmakta mahir işçiler bile istedi. Daha sonra planla ilgili bir şey yapılmadı. Ama Mısır ve Etiyopya arasındaki ihtilaf, Etiyopya nın kuzey ve güney sınır bölgelerindeki Hristiyanlar ve Müslümanlar arasında sık sık başkaları adına yapılmış savaşlar şeklinde devam etti. 16. asırda Adal Sultanlığı ndan Müslüman imam Ahmed Gragn tarafından Etiyopya nın istilası, Mısırlı bir ihtilaf olarak görüldü. 19. asırda Mısır ve Etiyopya, Kızıldeniz ve yukarı Nil Havzası nın kontrolü için mücadele etti. Bu mücadele, 1876 da Etiyopyalıların Mısır ordusuna karşı küçük düşürücü bir mağlubiyet yaşadıkları bugünün Eritresi ndeki Gura Savaşı nda zirveye çıktı. Nil üzerinde sömürge dönemi ihtilafları 1880 lerde Avrupa nın Afrika daki taksimi de ihtilafa muazzam bir karışıklık kattı. Mısır, İngiltere tarafından 1882 de sömürgeleştirildi. Etiyopya, 1896 da Adva Savaşı nda İtalyanları mağlup etti ve Afrika mücadelesi sırasında bağımsızlığını kazanan tek Afrika ülkesi oldu. Ama sömürgecilik, Nil Havzası nda çok sayıda mini devlet meydana getirdi (Eritre, Uganda, Ruanda, Burundi, Kenya ve Tanganika) ve kaynaklar ve topraklar için yeni bir rekabet başlattı. Mısır, zirai verimlilik açısından eşsiz bir bölge olan Nil Deltası ile ödüllendirildi da Süveyş Kanalı nın tamamlanması Mısır a Kızıldeniz 23

24 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI ve Hint Okyanusu na da ulaşım imkanı sundu. Mısır daki İngiliz kontrolü için kanal, en zengin kolonisi Hindistan la daha kârlı ticaret yapma manasına geliyordu. Fransızlar için ise kanal, en kazançlı kolonisi Hindiçin e daha hızlı ulaşım imkanı sunuyordu. 19. asrın sonlarında, Mısır ı kontrol etmek Asya nın zenginliklerine ulaşmak için çok önemli olduğu ve Mısır da Nil e bağımlı olduğu için, Nil in kaynağını kontrol etmek büyük bir sömürgecilik hedefi oldu. Nil Havzası nın kontrolü için İngiliz-Fransız rekabeti, 1898 de Fransızlar Beyaz Fashoda da zirveye çıktı. Nil e bir baraj inşa Fransızlar Beyaz Nil e bir baraj inşa etme ve böylece nehrin daha aşağısında İngiliz nüfuzunu baltalama ve kıtayı doğudan etme ve böylece batıya kadar kontrol etme fikrine kapıldılar. Onlar bir grup nehrin daha aşağısında İngiliz nüfuzu- Batı Afrika dan Kongo boyunca ilerleyeceği dehşetengiz bir askerin Doğu Afrika dan Etiyopya boyunca, diğer grubun da kıskaç harekatı organize ettiler. nu baltalama ve kıtayı doğudan batıya henüz ele geçirmişken General Horatio Herbert Kitchener İngilizler, Fransızların bu seferberliğini duydular ve Hartum u kadar kontrol etme liderliğinde, askerlerle birlikte hücum botları ve buharlı gemilerden bir filonun nehrin yukarısında, baraj yapılması planlanan Fashoda ya gönderilmesini emrettiler. 200 den az adamla fikrine kapıldılar. Fransızlar bozguna uğradı da iki sömürgeci güç, Fransa için Kongo Nehri ni, İngiltere ye de Beyaz Nil i sınır olarak belirleyen bir anlaşmaya vardı. Fashoda olayı Avrupalıların Nil Nehri nden ne kadar az anladıklarını gösterdi. Nil sularının çoğunun ekvatoral göllerden (Victoria, Albert, Kyoga ve Edward) geldiğini düşünen İngilizler, Beyaz Nil de su akışını arttırma planları için muazzam enerji sarf ettiler. İngilizler, ilk olarak Garstin Cut, sonra da Jonglei Kanalı olarak adlandırılan, büyük bataklıktan (burada suyun yarısı buharlaşır) geçen su miktarını azamiye çıkaracak bir kanal oluşturmaya niyetlendiler. Afrika da en pahalı mühendislik projelerinden biri olan bu plan, yukarı Nil deki yerli halkın hayatına verdiği şiddetli sıkıntı sebebiyle 1984 de Sudan Halk Kurtuluş Ordusu tarafından sona erdirildi

25 NİL in SAHİBİ KİM? < mil uzunluğundaki Jonglei Kanalı tamamlansaydı Beyaz Nil e giden su miktarı yaklaşık 4 milyar metreküp artacaktı. Nil i müzakere etmek: Nil sularıyla ilgili antlaşmalar ve anlaşmalar Nil sularıyla ilgili antlaşma için müzakereler, İngiltere deltada zirai verimliliği azamiye çıkarmaya çalışırken sömürge döneminde başladı de İngilizler Etiyopya İmparatoru Menelik II den, Mavi Nil de özellikle de Tana Gölü üzerinde su projeleriyle ilgili olarak kendileriyle istişare etmesine yönelik bir anlaşma sağladılar. Doğu Afrika yı kontrol eden emperyal güç olarak, Kenya, Tanganika, Sudan ve Uganda yla anlaşmalar, formalite icabıydı ve sömürge içi meselelerdi de bağımsızlığı kazanmasından sonra Mısır, Doğu Afrika daki İngiliz sömürgeleriyle 1929 daki Nil Suları Anlaşması nı müzakere etti. Bu anlaşma, Mısır a kurak sezonlarda da su akışında 48 milyar metreküp hak ve nehrin yukarı bölgelerindeki su idare projeleri üzerinde veto yetkisi verdi. Yeni bağımsızlığına kavuşan Sudan a (1956) da anlaşmayla 4 milyar metreküp su hakkı verildi. Etiyopya monarşisine -en azından kısmen gerçekte Nil sularının ne kadarının Etiyopya dan geldiğini kimse bilmediği için- hiç danışılmadı da Mısır ve Sudan arasında, tüm yukarı nehir ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmalarından önce, Nil Suları Anlaşması yapıldı: Tanganika (1961), Uganda (1962), Ruanda (1962), Burundi (1962) ve Kenya (1963) anlaşmasını imzalayanlar Mısır a her sene 55,5 milyar metreküp su tahsis ederken Sudan ın 18,5 milyar metreküp kullanmasına müsaade edildi. Bu 79 milyar metreküp, nehirde hesaplanan yıllık ortalama akışın yüzde 99 unu temsil ediyordu. Antlaşma ayrıca Asvan Barajı (1971 de tamamlandı), Roseires Barajı (Sudan da Mavi Nil üzerinde 1966 da tamamlandı) ve Haşm El Girba Barajı (Sudan da Atbara Nehri üzerinde 1964 te tamamlandı) inşaına da 25

26 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 1980 lerin ortalarında Etiyopya dağlık bölgelerine yeterince yağış düşmedi, bu da nehrin yukarı ve aşağı bölgelerinde ciddi su krizlerine yol açtı. Kuraklık ve açlık sonucu bir milyon Etiyopyalı öldü Eritre yle iç savaş durumu daha da kötüleştirdi. 26 izin verdi. Antlaşma nehrin yukarısındaki ülkeleri o kadar olumsuz etkiledi ki bu, eski sömürgelerin, onlar için Büyük Britanya tarafından imzalanan antlaşmalara uymakla mükellef olmadıklarını savunan bağımsız Tanzanya nın ilk devlet başkanının ismi verilen Nyerere Doktrini ne ilham verdi. İmparator Haile Selassie, Mısır Devlet Başkanı Nasır ın Etiyopya da Nil Suları Anlaşması ndan hariç tutulması ve Asvan Barajı inşa edilmesi planlarından rahatsız oldu. O, 1959 da 1600 yıllık kurumsal evliliğe son vererek Etiyopya Ortodoks Kilisesi nin İskenderiye deki Ortodoks Kilisesi nden ayrılmasını müzakere etti. O ayrıca, ABD Arazi Islah Departmanı tarafından yapılan ve 1964 te Mavi Nil Havzası Arazi ve Su Kaynakları: Etiyopya başlıklı 17 ciltlik bir rapor hazırlanmasıyla sonuçlanan araştırma için Etiyopya hazinesinden 10 milyon dolar katkı yaptı, Mavi Nil ve kollarında birkaç baraj inşa etmeyi planlamaya başladı. Nasır da buna (2. Dünya savaşı sonrasında Etiyopya yla yeniden birleşen) Eritre deki Müslümanları Etiyopya dan ayrılmaya teşvik ederek karşılık verdi. O ayrıca, Somalili Müslümanları da Etiyopya nın Ogaden bölgesinin kurtuluşu için savaşmaya teşvik etti. Etiyopya, Somali yle savaşını kazandı ve Ogaden i geri aldı. Onun Mısır ın müttefiki Eritre yle 30 senelik savaşı korkunç bir maliyete yol açtı. Haile Selassie 1974 te devrildi ve 1993 ten sonra Eritre bağımsızlık kazandı, Etiyopya da halen Mavi Nil i besleyen kaynaklara sahip olsa da karaya sıkışmış bir ülke haline geldi lerin ortalarında Etiyopya dağlık bölgelerine yeterince yağış düşmedi, bu da nehrin yukarı ve aşağı bölgelerinde ciddi su krizlerine yol açtı. Kuraklık ve açlık sonucu bir milyon Etiyopyalı öldü Eritre yle iç savaş durumu daha da kötüleştirdi. Mısır felaketi atlattı ama neredeyse

27 NİL in SAHİBİ KİM? < Asvan ın türbinleri kapanıyordu, elektrik enerjisinde kâbus oluştu; deltada mahsuller az oldu, gerçek bir açlık ihtimali belirdi. Bunun sonucunda Mısırlılar, büyük Asvan Barajı nın yukarı Nil suyuna olan tarihi bağımlılıklarını çözmediğini anlamaya başladılar. Yıllar süren düşmanca ifadelerden sonra 1987 de, Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek ve Etiyopya Devlet Başkanı Haile Mariam Mengistu, tehdit ve cepheleşme dili yerine uzlaşma ve iş birliği kelimelerini yerleştirdiler. Sonra 1990 larda Etiyopya ya yağışlar geri geldi ve Hüsnü Mübarek, dikkat çekecek derecede, Sedat döneminde başlanan, dünyada en pahalı ve iddialı sulama projelerinden biri olan Toşka Kanalı inşa etme çabalarını iki katına çıkardı. Nasır Gölü ndeki suların yüzde 10 unun alınıp Mısır ın Batı Çölü nün sulanmasını öngören bu plan, Mısır ın Nil suyuna olan ihtiyacını 1959 antlaşmasındaki payı 55 milyar metreküpten de arttırıyordu. Etiyopya Başbakanı Meles Zenawi, bunu öfke ve kuşku içinde protesto etti: Mısır, Nil suyunu bir şekilde Sahra Çölü nü yeşertmek için kullanırken, suyun yüzde 85 inin kaynağının bulunduğu Etiyopya da biz onu beslenmemiz için bile kullanma ihtimalinden mahrum bırakılıyoruz. Daha sonra o da Büyük Rönesans Barajı planlarına başladı. Uluslararası su hukuku Nil sularının mülkiyetiyle ilgili ayrılıkları çözmedi daki Helsinki Anlaşması adil paylar fikrini teklif etti. Bu teklif, 1997 Uluslararası Su Yollarının Ulaşım Dışı Kullanımına İlişkin Birleşmiş Milletler Sözleşmesi nde yeniden kabul edildi. Adil paylar teklifi, etkilenen tüm tarafları içeren 1999 Nil Havzası İnisiyatifi nde de ortaya konuldu. Maalesef inisiyatif Mısır ve Sudan ın tarihi hak, nehrin yukarısındaki ülkelerin ise adil pay iddiaları arasındaki anlaşmazlığı çözmedi da nehrin yukarısındaki altı ülke (Etiyopya, Kenya, Uganda, Ruanda, Burundi ve Tanzanya), sudan daha fazla pay almak için İşbirliği Çerçeve Anlaşması imzaladı. Mısır ve Sudan, tarihi su haklarına karşı olduğu için anlaşmayı reddetti. 27

28 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Etiyopya nın en büyük su projesi Büyük Rönesans Barajı, 67 milyar metreküp su tutabilecek bir hazneye sahip olacak. Bu da Etiyopya nın en büyük gölü Tana Gölü ndeki suyun iki katıdır. Barajın megawatt elektrik üretmesi planlanıyor. 28 Etiyopya ve baraj inşa etme dersleri Geçen asırda mega baraj inşa edilmesinden alınan derslerden biri, nehrin yukarısındaki ülkelerin, su haklarının müzakere edilmesinde en büyük güce sahip olduklarıdır. Mega barajların ilki, Amerika Birleşik Devletleri nde Colorado Nehri ne inşa edilen Hoover Barajı, Meksika nın sularına mal oldu. Türkiye de Atatürk Barajı nın, nehrin aşağısındaki Suriye ve Irak üzerinde yıkıcı etkileri oldu. Çin ve Tibet, aşağıya doğru Hindistan, Pakistan, Myanmar, Bangladeş ve Vietnam a akan çok sayıda nehirde suyu kontrol ederler. Bir diğer ders de, mega barajların çevre üzerindeki muazzam ve beklenmedik etkileridir. Asvan Barajı, nehir, delta ve Akdeniz in ekosistemini bozdu, bu da zirai verimlilik ve balık stoklarının azalmasıyla sonuçlandı. Baraj ayrıca, dünyanın en büyük su haznelerinden Nasır Gölü nde suyun verdiği aşırı ağırlık dolayısıyla bir dizi sismik olaya sebep oldu. Mega baraj inşaında geç kalan Etiyopya şimdi zaman kaybını gidermeye çalışıyor. Dünyada en uzun barajlardan biri, kuzey Etiyopya da Tekeze Nehri üzerinde 2009 da tamamlandı. Güney Etiyopya da da Omo ve Gibe nehirleri üzerinde üç büyük baraj ya tamamlandı ya da tamamlanmak üzeredir. Etiyopya nın en büyük su projesi Büyük Rönesans Barajı, 67 milyar metreküp su tutabilecek bir hazneye sahip olacak. Bu da Etiyopya nın en büyük gölü Tana Gölü ndeki suyun iki katıdır. Barajın megawatt elektrik üretmesi planlanıyor. Etiyopyalılar, Nil in kolları ve nehir sistemi içindeki diğer projeleriyle birlikte bu su projelerinin ülkeyi fakirlikten çıkaracağını ümit ediyor. Benzer büyük barajlar, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Çin, Türkiye, Hindistan, Brezilya ve elbette Mısır da iktisadi harikalara yol açtı. İktisadi kalkınma için Etiyopya nın seçenekleri sınırlıdır. Yaklaşık 90 milyon nüfusuyla o, dünyada denize kıyısı olmayan en kalabalık ülkedir. O aynı zamanda dünyanın en fakir ülkelerinden de biridir -Birleşmiş Mil-

29 NİL in SAHİBİ KİM? < letler İnsani Gelişme Endeksi 2012 de 187 ülke arasında 174. sıradadır (Sudan 169. ve Mısır 113. sırada). Bu endeks, ülkeleri diğer kriterler arasında hayat beklentisi, eğitim ve gelir üzerine sınıflandırır. Etiyopya nın sorunlarının bir kısmı, iş gücünün yüzde 85 inin düşük kâr getiren tarım sektöründe olmasıdır. Etiyopya halen, kuzey bölgelerindeki şiddetli arazi kıtlığına rağmen, güney bölgelerindeki arazilerini, büyük sulama projeleri için Suudi Arabistan, Hindistan ve Çin e kiralıyor. Çünkü bu arazileri kendisinin işletmesi için gerekli fona sahip değil. Etiyopya yüksekliği ve mevsimlik yağışları hidroelektrik enerjisi ve sulamada kullanamıyorsa başka ne yapabilir? Büyük Rönesans Barajı Devlete ait Etiyopya Elektrik Enerjisi Şirketi iyimser bir şekilde Büyük Rönesans Barajı nın yaklaşık 5 milyar dolar maliyetle 2015 te tamamlanacağını bildiriyor itibariyle projenin yüzde 13 ü tamamlanmıştır ki bu da barajın bitmesinin uzun yıllar alacağını ve milyarlarca dolara mal olacağını gösteriyor. Tekeze barajı, tahmini bütçeyi oldukça aştı ve programdan yıllarca geride kaldı. Tamamlanması için en büyük engel, finanstır. Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Çin İthalat-İhracat Bankası ve Afrika Kalkınma Bankası diğer barajlardan bazıları için finansman sağladılar ama son barajın çevresel ve siyasi etkilerine yönelik endişeler borç verecek kuruluşların hevesini kırdı. Uluslararası Para Fonu, projenin Etiyopya Gayrisafi Yurt içi Hasılası nın yüzde 10 unu kaplayacağını, böylece diğer gerekli altyapı yatırımlarından mahrum bırakacağını savunarak Etiyopya nın baraj konusunda yavaş ilerlemesini önerdi. Etiyopya hükümeti ise yine de projede programa sıkı sıkıya bağlı kalacağı, finansmanı da yurt içi kaynaklardan yapacağında diretti. Muhtemelen en sadık müttefiki ve dünyanın en büyük hidroelektrik enerji üreticisi olan Çin den daha fazla yardım alacak. 29

30 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Mısır ve Sudan ise anlaşılır bir şekilde Etiyopya nın Nil suları üzerindeki gücünden endişeliler. Su akışı üç sene ya da daha uzun süre yüzde 25 azalabilirken, Büyük Rönesans Barajı arkasındaki hazne dolarsa ne olacak? 30 Etiyopyalılar Büyük Rönesans Barajı nın herkes için iyi olacağını savunuyorlar. Onlar, derin Mavi Nil Boğazı nda suyu depolamanın buharlaşmayı azaltacağını ve aşağıya yönelik su akışını arttıracağını ileri sürüyorlar. Etiyopyalılar ayrıca, yeni barajın tüm bölge için bir hidroelektrik enerjisi kaynağı olacağını ve Nil Boğazı Etiyopya nın dağlık bölgelerinden Sahel e döküldüğü kritik bir kavşakta sel kontrolü sağlayarak sel riskini azaltacağını, aşağıdaki barajların ömrünü de uzatacağını iddia ediyorlar. Mısır ve Sudan ise anlaşılır bir şekilde Etiyopya nın Nil suları üzerindeki gücünden endişeliler. Su akışı üç sene ya da daha uzun süre yüzde 25 azalabilirken, Büyük Rönesans Barajı arkasındaki hazne dolarsa ne olacak? Hazne dolduğu zaman Etiyopya dağlarına yağmur yağdığı zaman ne olur? Su ilk önce kime ulaşır? 1900 den önce hem Mısır hem Etiyopya nın nüfuslarının 10 milyon ya da daha az olduğu zaman Nil suları meselesi asırlarca hassas iken, her ikisinin de nüfusunun 100 milyonu, Nil Nehri Havzası ndaki ülkelerin toplam nüfusu da 600 milyonu geçeceği önümüzdeki 20 yılda ne olur? Büyük Rönesans Barajı, suyun kendisi kadar temel bir soru doğurur: Nil in sahibi kimdir? Büyük Rönesans Barajı Mavi Nil Nehri nde kapılarını kapattığında, bu ister 2015 isterse 2025 te meydana gelsin, artık nihai hesaplaşma zamanı gelmiştir. O zaman Etiyopya, nehrin yukarısındaki tüm ülkelerin de desteğiyle, su paylarını talep etme gücüne sahip olacaktır. Mısır ve Sudan ın su üzerinde tarihi hakları olduğuna dair iddiaları tamamen farazi olacaktır. Zor bir tarih göz önüne alındığında şiddet muhtemeldir ama diplomasi ve liderlikle herkes için iyi çözümler başarılabilir. Kaynak: Origins Dünya Bülteni için çeviren: Emin Arvas

31 NİL in SAHİBİ KİM? < > DÜBAM NİL İN SAHİBİ KİM? DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI DÜBAM Yayınları Küresel İletişim Merkezi Barbaros Bulvarı, Balmumcu / Beşiktaş Tel: (0212)