HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİMİ ve ÖĞRETMEN EL KİTABI

Transkript

1 HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİMİ ve ÖĞRETMEN EL KİTABI Editör Selahiddin ÖĞÜLMÜŞ Mustafa BEKTAŞ Hakan DÜNDAR M. Barış HORZUM Sezgin İNAL Gülin KARABAĞ Ergün ÖZTÜRK 3. Baskı

2 Editör: Prof. Dr. Selahiddin Öğülmüş İLKÖĞRETİM HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİMİ VE ÖĞRETMEN EL KİTABI ISBN: Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2013, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2009, Ankara 3. Baskı: Ekim 2013, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan Arslan Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tarcan Matbaacılık Yayın Sanayi Zübeyde Hanım Mahallesi Samyeli Sokak No: 15 İSKİTLER/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Bu kitap yayınlandığında, 2003 yılında doğan çocuklar ilköğretim okuluna başlamış olacaklar. 65 yaşına gelip emekli olacakları zaman da takvimler 2068 yılını gösteriyor olacak. Yetişkin olduklarında günümüzün sorunlarından çok farklı sorunlarla karşılaşacaklar ve küresel ısınma, yoksulluk, kıtlık, hızlı nüfus artışı, çevre kirliliği gibi sorunları çözmek zorunda kalacaklar. Bu çocukların karşılaşacakları ve çözmek zorunda oldukları sorunlar, geçmiş yıllarda geçerli olan bilgi ve becerilerden çok farklı bilgi ve becerilerle çözülebilir. Bu nedenle de bu kuşağın 21. yüzyıl becerilerine sahip olması gerekmektedir. 21. yüzyıl, yol açtığı yeni sorunların yanı sıra insanlara yeni fırsatlar yaratmaktadır. Örneğin yeni bilgi ve iletişim teknolojileri geliştirilmekte, yeni enerji kaynakları üzerinde çalışılmakta, tıp alanında çok önemli gelişmeler yaşanmakta, uzayın derinliklerinde olduğu kadar okyanus diplerinde de yeni keşifler yapılmaktadır. Bütün bunlar da sonuçta insana sınırsız olanaklar sunmaktadır. Bu olanaklar sayesinde anaokuluna yeni başlayan çocuklardan başlayarak toplumun en yaşlı bireyine varıncaya kadar herkesin, gerçek dünyada bir değişiklik yaparak dünyanın daha yaşanabilir bir yer haline getirilmesine katkıda bulunması beklenmektedir. 21. yüzyılda eğitimin niteliği ve okulun işlevleri büyük ölçüde teknolojik değişim ve bu değişim karşısında takınılan tavır tarafından belirlenecektir. İddia şudur: Günümüzdeki teknolojik gelişmelerin insanlık üzerindeki etkisi, sözlü kültürden yazılı kültüre geçiş kadar önemlidir. Başka bir deyişle, günümüzdeki teknolojik gelişmeler insanlığı en az yazının icadı kadar etkileyecektir. Bu da eğitim anlayışını kaçınılmaz olarak etkileyecektir. 21. yüzyıl okullarında öğretimin ders kitabı ve kâğıt-kalemle sürdürüldüğü öğretmen merkezli yaklaşım terk edilmeli, öğrenciler gerçek dünyada karşılaştıkları problemlerin çözümünü hedefleyen proje tabanlı öğrenme yaklaşımını benimseyen programlarla yetiştirilmelidir. Bu da öğrenci, öğretmen, okul, eğitilmiş birey gibi kavramları yeniden tanımlamayı gerektirmektedir. Okullarımız ve öğretmenlerimiz, bu yıl ilköğretime başlayan çocukları disiplinlerarası, bütünleştirilmiş ve proje tabanlı öğrenme yaklaşımını benimseyen programlarla yetiştirmeli ve çocuklara 21. yüzyıl becerileri olarak tanımlanan şu becerileri kazandırmalıdır: İşbirliği takım halinde çalışabilme becerisi Eleştirel düşünme karmaşık problemlerle uğraşabilme Sözlü iletişim sunum yapabilme Yazılı iletişim yazma becerisi Teknoloji teknolojiyi kullanabilme Yurttaşlık yerel, ulusal ve küresel sorunlarla uğraşma; işbaşında öğrenme

4 Meslekler hakkında bilgi edinme, yeni meslekler öğrenme hem de stajyerlik yaparak Bilimsel ve uygulamalı araştırmalar yapabilme Hayat Bilgisi, ilköğretim okullarının ilk üç sınıfında yer alan bir ders olarak, çocuklara olabildiğince çok miktarda bilgi aktarmak yerine onlara yukarıda değinilen temel becerileri kazandırmayı hedefleyen bir derstir. Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı, öğretmen adaylarına ve öğretmenlere, Hayat Bilgisi dersini kapsamlı bir biçimde tanıtmak ve öğretme-öğrenme süreçlerini 21. yüzyılın eğitim anlayışının gerektirdiği şekilde yönetebilmelerine yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır. Hayat Bilgisi dersi öğretim programı ve öğrenme-öğretme süreçleri konularında uzman bir kadro tarafından hazırlanan bu kitabın öğretmen adaylarına, öğretmenlere ve çocuklarımıza yararlı olması en büyük dileğimizdir. Kitabın hazırlanmasında ve yayımlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Prof. Dr. Selahiddin Öğülmüş Ekim ANKARA

5 Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: HAYAT VE HAYAT BİLGİSİ DERSİ Yrd. Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN DÜNÜ BUGÜNÜ Yrd. Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ TANITIMI Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Uzman Sezgin İNAL MEB Ahmet Barındırır İÖO 4. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINA GÖRE İÇERİK Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Uzman Sezgin İNAL MEB Ahmet Barındırır İÖO 5. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN ÖĞRETİMİNİ PLANLAMA Yrd. Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE KULLANILAN ÖĞRENME-ÖĞRETME STRATEJİSİ, YÖNTEM VE TEKNİKLERİ Yrd. Doç. Dr. Mehmet Barış HORZUM Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE BİREYSEL FARKLILIKLARA YAKLAŞIM Yrd. Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE BECERİ ÖĞRETİMİ Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Uzman Sezgin İNAL MEB Ahmet Barındırır İÖO 9. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE DEĞER EĞİTİMİ VE ÖRNEK UYGULAMALAR Yrd. Doç. Dr. Ergün ÖZTÜRK Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

6 10. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİ VE ÖĞRETİM MATERYALLERİ Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİ KİTAPLARI Yrd. Doç. Dr. Hakan DÜNDAR Kırıkkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Yrd. Doç. Dr. Hakan DÜNDAR Kırıkkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

7 İÇİNDEKİLER Ön söz... iii Bölümler ve Yazarları... v İçindekiler... vi 1. Bölüm HAYAT VE HAYAT BİLGİSİ DERSİ (ss: 1/11) Giriş... 2 Hayat Bilgisi Dersi Hayatın Kendisiyle Başlar... 2 Hayat Bilgisi Dersi ve Yöntem... 4 Özet... 9 Düşünelim...10 Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN DÜNÜ BUGÜNÜ (ss: 13/28) Giriş...14 Hayat Bilgisi Dersi...14 Batı Ülkelerinde Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı...15 Ülkemizde Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı...19 Özet...23 Düşünelim...27 Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ TANITIMI (ss: 29/52) Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçları...31 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Hakkında...32 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Vizyonu...34 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Temel Yaklaşımı...34 Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı...35 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Yapısı...44 Kişisel Nitelikler...44 Atatürkçülük Konuları...44 Ara Disiplinler...44 Diğer Derslerle İlişkilendirme...44 Öğrenme ve Öğretme Süreci...45

8 viii Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Belirli Gün ve Haftalar...45 Hayat Bilgisi Dersi Öğretiminde Sınıf Öğretmeninin Rolü...47 Hayat Bilgisi Dersi Öğretiminde Okul ve Aile İlişkisi...48 Hayat Bilgisi Dersinde Ölçme ve Değerlendirme...48 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Yer Alan Temel Değişiklikler...49 Düşünelim...51 Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINA GÖRE İÇERİK (ss: 53/98) Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Kazanımlar...54 Kazanım Nedir ve Neleri İçermektedir?...54 Hayat Bilgisi Öğretim Programında Kazanımların Analizi...86 Özet...96 Düşünelim...97 Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN ÖĞRETİMİNİ PLANLAMA (ss: 99/127) Giriş Eğitimde Planlama Planlamanın Yasal Gerekliliği Açıklamalar Ders Planı Yapımı Özet Düşünelim Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE KULLANILAN ÖĞRENME-ÖĞRETME STRATEJİSİ, YÖNTEM VE TEKNİKLERİ (ss: 129/200) Giriş Öğrenme-Öğretmede Strateji Yöntem ve Teknik Kavramları Hayat Bilgisi Dersinde Kullanılan Öğrenme-Öğretme Stratejileri

9 İçindekiler ix Öğretim Yöntem ve Tekniklerinin Seçimi Hayat Bilgisi Dersi İçin Kullanılabilecek Yöntem ve Teknikler Özet Düşünelim Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE BİREYSEL FARKLILIKLARA YAKLAŞIM (ss: 201/245) Giriş Bireysel Farklılıklar Bireysel Farklılık Olarak Çoklu Zekâ Kuramı (ÇZK) Zekâ Çoklu Zekâ Kuramı (ÇZK) Çoklu Zekâ Alanlarının Gelişimini Etkileyen Faktörler Çoklu Zekâ Alanları ve Hayat Bilgisi Dersinde Kullanılabilecek Etkinlikler Çoklu Zekâ Alanlarının Belirlenmesi İlköğretimde Çoklu Zekâ Kuramı (ÇZK) ile İlgili Uygulamalar Çoklu Zekâ Kuramı Uygulamalarında Değerlendirme Özet Düşünelim Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE BECERİ ÖĞRETİMİ (ss: 247/424) Giriş Beceri Nedir? Becerilerin Sınıflandırılması Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Ortak Beceriler Eleştirel Düşünme Becerisi Yaratıcı Düşünme Becerisi İletişim Becerisi Araştırma-Sorgulama Becerisi Problem Çözme Becerisi Bilgi Teknolojilerini Kullanma Becerisi Girişimcilik Becerisi

10 x Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Türkçeyi Doğru, Etkili ve Güzel Kullanma Becerisi Karar Verme Becerisi Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programına Özgü Beceriler Kaynakları Etkili Kullanma Güvenlik ve Korunmayı Sağlama Öz Yönetim Bilimin Temel Kavramlarını Tanıma Temalarla İlgili Temel Kavramları Tanıma Özet Düşünelim Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE DEĞER EĞİTİMİ VE ÖRNEK UYGULAMALAR (ss: 425/477) Giriş Değer Değerlerin Kaynakları Değer Eğitimi Değer Eğitiminin Aşamaları Değer Öğretimi Yaklaşımları Nitelikli Öğretim ve Değer Eğitimi Değer Eğitimi ve Program Karakter Eğitimi Karakter Kulübü Karakter ve Vatandaşlık Eğitiminde Etkili Olan Öğretim Stratejileri Karakter Eğitiminde Verilen ve Programda Yer Alan Kişisel Niteliklerdeki Kavramlar ve Bunların Öğretilmesi Özet Düşünelim Kaynakça

11 İçindekiler xi 10. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİ VE ÖĞRETİM MATERYALLERİ (ss: 479/496) Giriş Araç, Gereç ve Öğretim Materyali Kavramları Hayat Bilgisi Öğretim Materyalleri Kullanmanın Önemi ve Araç Seçiminde Dikkat Edilecek Noktalar Öğretim Materyali Hazırlama İlkeleri Hayat Bilgisi Dersinde Kullanılabilecek Öğretim Materyalleri Özet Düşünelim Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİ KİTAPLARI (ss: 497/526) Giriş Ders Kitapları ve Eğitimdeki Önemi Ders Kitaplarının Hazırlanmasında Dikkat Edilecek Özellikler Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve Ders Kitaplarındaki Değişiklikler Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı ve Ders Kitapları Hayat Bilgisi Öğretim Programından Önce ve Sonra Yazılan Hayat Bilgisi Ders Kitaplarının Karşılaştırılması Ders Kitapları ve Kavram Yanılgıları Özet Düşünelim Kaynakça Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME (ss: 527/581) Giriş Ölçme ve Değerlendirme Ölçme ve Değerlendirmede Yeni Yaklaşımlar Alternatif Ölçme ve Değerlendirme Teknikleri Özet Düşünelim Kaynakça Yazarların Özgeçmişleri

12 xii Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 3.1. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Çatısı Şekil 3.2. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Sınıf Öğretmeninin Rolü Şekil 7.1. Bireysel Farklılıklar Şekil 8.1. Sorun Çözme Süreci Şekil 8.2. Örnek Balık Kılçığı Diyagramı Şekil 9.1. Değer Eğitimi ve Nitelikli Öğretimin Çit Sarmalı Şekil Tanılayıcı Dallanmış Ağaç Tekniğinin Temel Yapısı Şekil Maddenin Halleri Konusunda Bir TDA Örneği Şekil Maddenin Halleri Kavram Haritası Şekil Puanlama Modeli TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1. Tablo 3.2. Geleneksel ve Yapılandırmacı Eğitim Anlayışının Uygulandığı Sınıflar Arasındaki Farklılıklar Hayat Bilgisi Dersi Programına İlişkin Temalar, Beceriler, Kişisel Nitelikler, Atatürkçülük konuları, Ara Disiplinler ve İlişkilen dirilen Diğer Dersler Tablo Sınıfta Kutlanacak Belirli Gün ve Haftalar ile Kutlama Tarihleri Tablo Sınıfta Kutlanacak Belirli Gün ve Haftalar ile Kutlama Tarihleri Tablo Sınıfta Kutlanacak Belirli Gün ve Haftalar ile Kutlama Tarihleri Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı ile 2005 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Karşılaştırılması Tablo 4.1. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı örnek Tablo 4.2. Tablo 4.3. Tablo 4.3. Tablo 4.5. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Afetten Korunma ve Güvenli Yaşam Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Girişimcilik Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Ders Kazanımlarının İnsan Hakları ve Vatandaşlık Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Kariyer Bilinci Geliştirme Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 69

13 İçindekiler xiii Tablo 4.6. Tablo 4.7. Tablo 4.8. Tablo 4.9. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Özel Eğitim Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Rehberlik ve Psikolojik Danışma Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Sağlık Kültürü Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Spor Kültürü ve Olimpik Eğitim Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı 1. Sınıf Kazanımları ve Bu Kazanımlarla İlgili Uyarılar Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı 2. Sınıf Kazanımları ve Bu Kazanımlarla İlgili Uyarılar Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı 3. Sınıf Kazanımları ve Bu Kazanımlarla İlgili Uyarılar Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Atatürkçülük Konularıyla Eşleştirilmesine Örnekler Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Matematik Dersi Öğretim Programı Kazanımlarıyla İlişkilendirmesine Ait Örnekler Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Türkçe Dersi Öğretim Programı Kazanımlarıyla İlişkilendirmesine Ait Örnekler Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında 1, 2 ve 3. Sınıfta Yer Alan Kavramlar Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında 1, 2 ve 3. Sınıfta Benim Eşsiz Yuvam Temasında Yer Alan Kavramlar Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında 1, 2 ve 3. Sınıfta Dün, Bugün, Yarın Temasında Yer Alan Kavramlar Tablo Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programından Kazanım Analizi Örnekleri Tablo 6.1. Rol Oynama, Eğitici ve Yaratıcı Drama ve Oyun Yöntemlerinin Karşılaştırılması Tablo 6.2. Probleme Dayalı Öğrenme Süreci...166

14 xiv Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Tablo 6.3. Projeye Dayalı Öğrenmeyi Planlama Aşamaları Tablosu Tablo 6.4. Öğretim Yöntemlerinin Sahip Olduğu Özellikleri Tablo 6.5. Dama Tahtası Tekniği Örnek Tablosu Tablo 8.1. Düşünme Biçimleri ve Becerileri Tablo 8.2. Düşünme Türleri ve Becerileri Tablo 8.3. Bilişsel Süreç Yaklaşımına Dayalı Sosyal Beceri Öğretim Programında İzlenen Aşamalar Tablo 9.1. Kohlberg in Ahlak Gelişim Kuramı Tablo Davranışçı ve Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımlarına Göre Hazırlanan Ders Kitaplarının Genel Özellikleri Tablo Öğrencinin Öğreniminin Ölçülmesinde ve Değerlendirilmesinde Yeni Yaklaşımlar Tablo Yapılandırılmış Grid Tekniği Tablo Kavram Bulmacası...573

15 1. BÖLÜM HAYAT VE HAYAT BİLGİSİ DERSİ Yrd. Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi Kazanımlar Bu bölümün sonunda aşağıdaki kazanımları edinmeniz beklenmektedir: Hayat bilgisi dersinin içeriği ile hayatın kendisi arasındaki ilişkiyi bir bütün olarak görür. Hayat bilgisi dersinde ele alınan konularla çocukların yaşamında yer alan olgular arasındaki ilişkiyi fark eder. İçindekiler Giriş Hayat Bilgisi Dersi Hayatın Kendisiyle Başlar Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve Yöntem Özet Düşünelim Kaynakça

16 2 Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Giriş Okul, çocuğu hayata hazırlar. Fakat çocuğun hayatının önemli bir bölümünün okulda geçtiği unutulmamalıdır. Bu nedenledir ki hayata hazırlanmak ile hayatı yaşamak arasındaki sınırın nerede başladığını veya bittiğini ayırt etmek kolay değildir. Hayat ile hayata hazırlanma sürecinin bu denli iç içe geçmiş olması, hayata hazırlanma yönteminin de zorunlu olarak hayatın gerçekleriyle örtüşmesini gerektirmektedir. Bu bölümde hayat bilgisi dersinin içeriği ile hayatın kendisi arasındaki ilişki üzerinde durulacak, böylece hayat bilgisi dersinin içeriği bir bütün olarak sunulacaktır. Hayat Bilgisi Dersi Hayatın Kendisiyle Başlar Anne karnında döllenmiş bir yumurta olarak hayata başlayan insan, doğuma kadar olan süre içerisinde olağanüstü değişiklikler geçirir. Gelişimin en hızlı olduğu bu dönemde mikroskobik bir varlık 9 ay içerisinde 3-3,5 kg ağırlığında bir canlıya dönüşür. Nihayet doğumla anne karnındaki rahat ve güvenli ortamdan ayrılarak dünyaya gelen insan, göbek bağının da kesilmesi ile fiilen anneden ayrı bir birey olarak kendi hayatını yaşamaya başlar. Bir bebek hayatın ilk günlerinden başlayarak dış dünyadaki nesnelerle ve diğer insanlarla etkileşmeye, bu etkileşimler sonunda da kendisini, dünyayı ve bir anlamda da hayatı tanımaya başlar. Böylece dünyaya biyolojik bir varlık olarak gelen bebek, ailede başlayan, yakın çevre ve okulda devam eden toplumsallaşma süreci ile sosyal, psikolojik, kültürel, vb. yönleriyle karmaşık bir insana dönüşür. Hayatın ilk aylarında bebeğin diğer insanlarla ve dış dünya ile olan etkileşimleri duyularıyla sınırlıdır. Yeni doğan bir bebek için dünya, görebildiği, işitebildiği, dokunabildiği, tadını alabildiği, vb. kısacası duyularıyla algılayabildiği varlıklardan ibarettir. Duyu-Hareket Dönemi olarak adlandırılan ve hayatın ilk iki yılını kapsayan bu dönemde, bebekler duyularıyla fark ettikleri canlı veya cansız varlıklara ait uyaranlara belli bir hareketle tepkide bulunurlar. Önceleri tepkilerinde acemi iken zamanla belli düzeyde bir koordinasyon, bütünlük ve ustalaşma görülür. Tepkilerinde ustalaştıkça da hem fiziksel çevreyi hem de sosyal çevreyi daha etkili bir şekilde yönetebilir hale gelirler. Bir bebeğin kendi isteğiyle belli bir nesneyi tutması, dikkatle incelemesi, fırlatması, çıkardığı sesi dinlemesi, farklı nesnelerin farklı sesler çıkardıklarını fark etmesi ve bu sesleri ayırt edebilmesi, oturması, ayakta durabilmesi, konuşması, yürümesi gibi hayatının ilk iki yılı içerisinde elde ettiği bu başarılar, onu aynı zamanda hayatın ilerleyen yıllarına da hazırlamaktadır. Bu süreçte bir bebeğin hayatı genellikle aile ortamında devam ederken, hayata dair dersler de yine aile ortamında ve yakın çevrede kesintisiz bir biçimde devam etmektedir.

17 Hayat ve Hayat Bilgisi Dersi 3 Aile çocuğun bakılıp beslendiği, korunduğu, eğitildiği, duygusal ilişkilerin yer aldığı, vb. çok özel bir çevredir. İnsanlar hem kendilerini ve başkalarını hem de dış dünyayı tanımayı ve onunla etkili bir şekilde baş etmeyi içeren ilk hayat derslerini ailede alırlar. Hayatın ilk yıllarında ailede alınan bu dersler kişinin daha sonraki yıllarını da etkilediği için çok önemlidir. Örneğin bir çocuğun anne-babası ile kuracağı bağın niteliği, onun daha sonraki yaşlarda diğer insanlarla kuracağı ilişkilerin niteliğini etkilemektedir. O halde hayat bilgisi ders içeriğinin, çocuğun hayatında yer alan çok özel ve eşsiz bir çevre olan aile ile sıkı sıkıya ilişkili olması beklenir. Çocuğun okul öncesi dönemde konuşma, tuvalet alışkanlığı kazanma, beslenme, vb. gibi aile ortamında kazandığı temel beceriler, çocuğu sadece hayata değil aynı zamanda okula da hazırlamaktadır. Okulda, aileden farklı olarak, duygusal olmayan ilişkiler de yer alır. Çocuk okul ortamında kendi ailesinden olmayan insanlarla ve özellikle de akranlarıyla ilişki kurar ve onlarla etkileşimde bulunur. Okulda farklı ortamlara girer, bu ortamlarda kendi gücünü ve becerilerini sınar, farklı kişileri gözlemler, farklı özellikleri ve ihtiyaçları olan kişilerle iletişim kurar, kendi davranışları ile akranlarının davranışlarını karşılaştırır Böylece de kendini değerlendirir ve kendini tanır. Çocuğa sağladığı uyarıcılar açısından çok zengin bir çevre olan okul, her çocuğun hayatında heyecan dolu deneyimlerin, bilgi ve becerilerin kazanıldığı, böylece de hayat için daha donanımlı bir hale geldiği yerdir. O halde hayat bilgisi ders içeriği, çocuğun hayatında çok önemli ve etkili olan ve büyük bir heyecanla başladığı okul ile ilişkili olmalıdır. Hayat durağan değildir, her şey değişir. Örneğin çocuğun kendisi değişir: Boyu uzar, kilosu artar, belli durumlar karşısında gösterdiği tepkiler zaman içerisinde farklılaşır, ihtiyaçları ve ilgileri değişir, yeni bilgi ve beceriler edinir, yeterlikleri artar, vb. Bütün bu değişiklikleri çocuk bizzat yaşar ve görür. Benzer bir biçimde fiziksel çevre de değişmektedir: Çevredeki bitki ve hayvanlarda gözlemlenen değişiklikler, hava durumu ve diğer doğa olaylarında farklı zamanlarda görülen değişiklikler, yakın çevredeki binalarda veya kullanılan eşyalarda zamanla meydana gelen değişiklikler Çevrede meydana gelen bu tür değişiklikler, tıpkı kendi bedeninde ve özelliklerinde meydana gelen değişiklikler gibi çocuğun dikkatini çeker, merak uyandırır ve çocuk bu tür değişiklikleri anlamak ister. Aynı durum geçmişten günümüze toplumun yaşama biçiminde ortaya çıkan değişiklikler için de söz konusudur. Bugünkü yaşama biçimiyle karşılaştırıldığında, geçmişte kullanılan ulaşım araçları, giysiler, para birimi, ağırlık ve uzunluk ölçüleri, yazılı ve sözlü iletişim biçimi, vb. tamamen veya kısmen değiştiği görülebilir. Hayatın durağan olmadığını, her şeyin dünden bugüne değiştiğini ve yarınlarda da değişebileceğini, bu değişimin normal bir süreç olduğunu çocuğun kavraması gerekir. O halde hayat bilgisi ders içeriği, yaşamın her alanında daha iyiye doğru bir değişim olduğu, bu değişimin yarınlarda da devam edeceği, bunun normal olduğu gerçeği ile paralel olmalıdır.

18 4 Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Hayat Bilgisi Dersi ve Yöntem Bireyin anne-babası ve aile bireyleri tarafından sevilmesi ona en önemli gücü katacak olan öz güveninin gelişimi için büyük önem taşımaktadır. Böylece birey tüm hayatı boyunca kullanacağı en önemli duyguyu yani sevgiyi ilk olarak yakın çevresinden öğrenecektir. Sevgi, hayatı boyunca farklı boyutlar kazanacak ve bireyin hayatını yönlendirecektir. Birey mutlu olmak için sevdiği şeyleri yapma ve sevdiği kişilerle birlikte olma eğilimi gösterirken sevmediği şeyleri yapmama ve sevmediği kişilerden uzak durma eğiliminde olacaktır. Elbette ki bireyin yakın çevresinden öğrendiği tek şey sevgi olmayacaktır. Birey okula gelene kadar olumlu ya da olumsuz birçok şeyi ailesi ve yakın çevresinden hatta bazı iletişim araçları aracılığıyla tüm dünyadan öğrenir. Kısacası özel bir öğrenme çabası olmaksızın birey, okul hayatı boyunca kullanacağı birçok bilgi, değer ve beceriyi belli oranlarda öğrenmiş ve değişik tutumlar geliştirmiş olacaktır. Bu yönüyle birey öğrenme ya da hayat bilgisi dersi ile ilk olarak okulda karşılaşmamaktadır. Aslında birey sadece bir şeyler öğrenme ile kalmamakta aynı zamanda bir şeyleri öğrenme yollarını da fark etmekte ve kendisine özgü öğrenme şekilleri de geliştirmektedir. Öğrenme yolları başlangıçta gözlemleyerek, taklit ederek, deneyerek vb. gibi sıralanabilir. Bu yollarla bireyin öğrendiklerinin bir kısmını sıralayacak olursak; Birey ilk olarak emme çabaları ile beslenmeyi öğrenir. Eliyle tutabildiği bütün nesneleri sımsıkı kavrayarak onları algılamaya çalışır. Etraftan gelen sesleri tanımaya ve ayırt etmeye başlar. Zaman ilerledikçe annesinin sesini diğer seslerden ayırt edebilir. Eline aldığı nesneleri ağzına götürür. Birçok deneme sonunda emeklemeyi ve yürümeyi öğrenir. Kendi kendine bir şeyler yemeye çalışır. Yediği bir şeyden ağzı yanan çocuk bir şey yiyeceği zaman sıcak olsa da olmasa da yiyeceği şeyin sıcaklığını kontrol ederek yer. Etrafındaki yetişkinlerin güldüğü hareketlerini tekrarlar. Nesnelerin, eylemlerin ve bireylerin adlarını öğrenir ve zamanla söyleyebilir. Büyüklerinden, televizyondan ya da radyodan dinlediği hoşuna giden şarkılara eşlik eder, tekrarlar ve zamanla bazılarını ezberleyip kendisi söyler. Araba kullanan yetişkinlerin hareketlerini izleyerek yaptığı, taklitlerle ve değişik nesnelerle araba kullanma oyunları oynar.

19 Hayat ve Hayat Bilgisi Dersi 5 Çevresinde gördüğü anneleri taklit ederek oyuncak bebekleri ile ilgilenir. Futbol maçı izleyen yetişkinlerin taraftarı oldukları takımın attığı gol sonrasındaki sevinç gösterilerini ve rakip takımın attığı gol sonrasındaki üzüntülerini gözlemleyerek öğrenir. Evdeki sandalye, minder vb. nesneleri kullanarak kendisi için ev, köprü, çadır vb. yapılar inşa eder. Bu çabaları birçok deneme içerir. Önceleri kimse ile paylaşmadığı oyuncaklarını başkaları ile paylaşmayı öğrenir. Birçok deneme ve çaba sonunda tuvalet ihtiyacını gidermeyi öğrenir. Kişisel bakımını yapma alışkanlığını büyüklerini gözlemleyerek ve büyüklerinin ikazları ile öğrenir. Arkadaşları ile oynadığı oyunlarda ev, iş yeri ve sokakta izlediği yetişkinleri taklit eder. Çamur ya da oyun hamuru ile basit modeller yapar. Akranları ile oynadığı oyunlarda kurallara uymayı öğrenir. Televizyonda izlediği değişik oyuncuların davranışlarını taklit eder. İzlediği filmlerden, yetişkinlerin ve çevresinde okula giden öğrencilerin okul ile ilgili anlattıklarından kendisine ait bir okul hayali (kavramı) oluşturur. Kendisine özgü bir gelişim hızıyla kendisine özgü bir kişilik gelişimi sergiler. Yukarıda sıralanan bu özellikler her bireyde kendine özgü şekiller ve sürelerde gerçekleşir. Bireylerin okul öncesi yaşantı zenginlikleri birbirinden çok farklı özellikler taşır. Bazı standartlar belirlenerek bireylerin gelişimleri hakkında sınıflamalar ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu sınıflamalar öğretmenlerin işlerini belli ölçüde kolaylaştırmaktadır. Ancak bu sınıflamalar bütün bireyler için aynı ve kesin olarak algılandığında etiketlemelere neden olmakta ve birey lerin gelişimlerindeki kendine özgülük göz ardı edilmektedir. Bu sınıflamaların genel çerçeve olarak kabul edilmesi ve çalışmaların birçoğunda da önerildiği gibi esnekliğin göz önünde bulundurulması daha doğru olacaktır. Öğretmen, öğrenmelerine rehberlik edeceği öğrenci topluluğunun genel özelliklerini bilmeli ancak sınırları esnek tutmalıdır. Öğrencilerinin her birinin kendine özgü özellikler barındıran farklı bireyler olduğunu asla aklından çıkarmamalıdır. Bu görev öğretmene büyük bir sorumluluk yüklemektedir. Öğretmen öğrencilerinin hem öğrenme yollarını hem de bireysel özelliklerini ayrı ayrı ele almalı ve onları çok iyi tanımalıdır. Öğretmen gerekli gördükçe aile ile öğrenci hakkında görüşmeler yapmalı bu görüşmeler sadece başarı ile ilgili bilgi vermeyle sınırlı olmamalıdır. Öğretmen hem ailenin öğrenciyi daha iyi tanımasına yardımcı olmalı hem de ailenin göz-