Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( )

Transkript

1 Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt 8, Sayı: 31, ss.57-81, 2012 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) İsmail ŞAHİN* Özet Bu çalışmanın amacı 19. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan Ermeni olayları sırasında Kıbrıs Adası nın oynamış olduğu rolü araştırmaktır. Ada nın bu dönemde İngiliz idaresinde bulunması konuyu hem çekici hem de ilginç kılmıştır. Başta Anadolu olmak üzere diğer Os-manlı topraklarında ortaya çıkan Ermeni olayları sırasında Kıbrıs, Ermeniler tarafından bir karargâh olarak kullanılmıştır. Kıbrıs ın Ermeni komitecileri tarafından bu amaçla kullanılması, bölgede bir güvenlik endişesinin doğmasına yol açmıştır. Kıbrıs tan Anadolu ve Suriye sahillerine, silah ve mühimmat sevk edilmesi, isyancı firari Ermenilerin kaçak yollarla Kıbrıs a gelmesi bu endişenin artmasına yol açmıştır. Anahtar Kelimeler: Kıbrıs, Ermeni Olayları, Monarga, İngiltere, Osmanlı Devleti GİRİŞ Cebeli Tarık Boğazı ve Süveyş Kanalı; Hint Okyanusu na ve Avrupa, Afrika ve Asya Kıtası na bağladığı Akdeniz coğrafyasını, dünyaya açan önemli iki stratejik noktayı oluşturmaktadır. Akdeniz i dünyanın diğer bölgelerine bağlayan bu iki kapının dışında, bölgenin iç ilişkileri dikkate alındığında karşımıza, stratejik önemi çok büyük olan Kıbrıs Adası çıkar. Kıbrıs, hem iç denizin kontrolü hem de yakın karasal bölgelerin denetimi nedeniyle Akdeniz de vazgeçilmez bir anahtar role sahiptir. Ada, sahip olduğu bu konumunun yaratmış olduğu jeopolitik etki nedeniyle, çağlar boyunca Akdeniz coğrafyasında egemenlik iddiasında bulunan devletler tarafından doğrudan ya da dolaylı olarak tahakküm altına alınmaya çalışılmıştır km 2 yüzölçümüyle Sicilya ve * Yrd. Doç. Dr., Karabük Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü, ismailsahin@karabuk.edu. tr 57

2 İ. Şahin Sardinya dan sonra Akdeniz in üçüncü, Doğu Akdeniz in ise en büyük adası konumunda bulunan Kıbrıs; Türkiye ye 70 km, Suriye ye 112 km, Lübnan a 162 km, İsrail e 267 km, Mısır a 418 km, Girit e 550 km ve Yunanistan a da 965 km uzaklıkta yer almaktadır. Tarih boyunca Kıbrıs, Akdeniz suyollarının önemli bir uğrak ve ikmal merkezi olması nedeniyle, gemi yoluyla yolcu ve yük taşımacılığında Asya-Afrika- Avrupa hattında seyrüsefer yapan deniz araçlarının vazgeçilmez liman merkezlerinden biri olmuştur. Bilhassa 19. yüzyılın ortalarından itibaren, Süveyş Kanalı nın açılmasıyla Ada, Akdeniz de bir konaklama merkezi konumuna gelmiştir yılında Kıbrıs ın İngiltere ye bırakılmasının ardından, Ada nın bu özelliği daha da ön plana çıkmıştır. Nitekim İngiltere Başbakanı Benjamin Disraeli, Kıbrıs ın İngiltere topraklarına katılmasını mütalaa eden mektubunda Kraliçe Viktorya ya: Kıbrıs Batı Asya nın anahtarıdır demiştir. 1 Zira İngiltere Hükümeti tarafından Akdeniz de stratejik bölgeleri incelemek ve hükümete bir rapor sunmak amacıyla Ekim 1876 tarihinde İstanbul a gönderilen Albay Robert Home, araştırmaları neticesinde hazırlamış olduğu 08/06/1878 tarihli raporunda: Her kim Kıbrıs ı elinde tutarsa, İskenderun u da tutar, kısacası Kıbrıs İskenderun u verir şeklinde bir sonuca varmıştır. 2 Albay Home un Kıbrıs ile İskenderun arasında bir bağlantı kurmasının nedeni, İngiltere nin başından beri Akdeniz deki konumunu güçlendirmek için, gerek tatlı su kaynaklarına yakınlığı gerekse de uygun limanından kaynaklanan askeri ve ticari öneminden dolayı, İskenderun u almak istemesidir. 3 Ancak İngiltere Hükümeti çeşitli kaygılardan dolayı İskenderun u alma fikrinden vazgeçip Kıbrıs a yönelmiş ve Osmanlı Devleti nin Asya topraklarını Rusya ya karşı korumak şartıyla 4 Haziran 1878 tarihinde imzalanan ittifak antlaşmasıyla 4 Kıbrıs ı, Ada nın hükümranlık hakkı Osmanlı Devleti nde kalmak kaydıyla, idaresine geçirmiştir. 1 Franz G. Maier, Cyprus From Earliest Time to the Present Day, (Londra: Elek Books, 1968), s Dwight E. Lee, A Memorandum Concerning Cyprus,1878, The Fournal of Modern History, Vol. 3, No. 2, 1931, s İsmail Şahin, Abdülhamid Dönemi nde Kıbrıs, Düşünen Siyaset Dergisi, Sayı 27, Aralık 2010, s Daha detaylı bir bilgi için: Nasim Zia, Kıbrıs İngiliz İdaresine Geçişi ve Adada Kurulan İngiliz İdaresi, (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1975). 58

3 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) ERMENİ SORUNU VE 4 HAZİRAN 1878 KIBRIS ANTLAŞMASI Osmanlı-Rus Savaşı nın ardından İngiltere, Yakındoğu da statükonun korunması 5 gerektiği yönündeki politikasını terk ettiğini Kıbrıs ı işgal etmek suretiyle somut olarak ortaya koymuştur. Özellikle 23 Nisan 1880 tarihinde William Ewart Gladstone 6 liderliğindeki Liberal Parti nin iktidara gelmesiyle bu politika değişikliği açıkça görünür olmuştur. Gladstone yönetimindeki İngiltere nin Yakındoğu ya yönelik yeni politikasını; Hindistan yolunun güvenliği bakımından stratejik önemi olan Osmanlı topraklarını kendi kontrolü altına almak ve bölge üzerinde etkin bir nüfuz alanı tesis etmek şeklinde özetleyebiliriz. 7 İngiltere nin bundan sonraki süreçte, Osmanlı Devleti ne karşı bu politikayı temel alarak hareket ettiğini görmekteyiz. Örneğin İngiltere bu doğrultuda Süveyş Kanalı nı denetim altında tutmak ve Hindistan yolunun güvenliği doğrudan sağlamak amacıyla 1882 yılında Mısır ı işgal etmiştir. İngiltere nin Berlin Kongresi nden sonra tatbike koyulduğu yeni politikasının ikinci örneğini ise, Osmanlı topraklarında ortaya çıkan Ermeni olaylarına karşı izlemiş olduğu siyaset ortaya koymaktadır. 8 Özellikle Gladstone nun 1880 yılında iktidara gelmesiyle, İngiltere Ermeni sorununa daha çok ağırlık vermeye başlamıştır. Ermeni meselesinin 9 siyasi arenaya 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlaşması nın 16. maddesiyle çıktığını görmekteyiz. Osmanlı-Rus sa- 5 İngiltere nin bu politikası birçok bilim adamı tarafından Osmanlı Devleti nin Toprak Bütünlüğünü Koruma şeklinde tarif edilmiştir. 6 William Ewart Gladstone ( ) yaklaşık 60 yıllık siyasi yaşamında İslâm ve Türk karşıtı bir politika benimsemiştir. İktidarda olduğu dönemlerde Osmanlı Devleti ne karşı tutum takınırken, muhalefette olduğu dönemlerde de boş durmayarak Avrupa da Osmanlı karşıtı bir kamuoyunun oluşması için yoğun propaganda faaliyetlerinde bulunmuştur. Özellikle 1876 tarihinde kaleme aldığı Bulgarian Horrors and the Question of the East adlı propaganda eseri sayesinde yalan yanlış bilgilerle Avrupa da Osmanlıya karşı bir kamuoyunun oluşmasını sağlamıştır. Kur an ı Kerim yok edilmedikçe Avrupa ya barış gelmeyecektir sözlerini sarf edebilecek kadar da İslâm karşıtıdır. Gladstone hakkında daha geniş bilgi için bkz. Taha Niyazi Karaca, Büyük Oyun İngiltere Başbakan ı Gladstone nun Osmanlı yı Yıkma Planı, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2011). 7 Daha detaylı bir bilgi için: Davide Rodogno, Against Massacre: Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire, , (Princeton: Princeton University Press, 2012). 8 İngiltere nin Ermeni sorununa yaklaşımını ele alan bir kaynak için bkz: Roy Douglas, Britain and the Armenian Question, , The Historical Journal, Vol. 19, No. 1 (Mar., 1976), p Ermeni Meselesi hakkında detaylı bilgi için: Kemal Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, (İstanbul: Doğu Yayıncılık, 2008); Hasan Celal Güzel (ed), Osmanlı dan Günümüze Ermeni Sorunu, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001). 59

4 İ. Şahin vaşı neticesinde Rus ordusu Ayastefanos a (İstanbul-Yeşilköy) geldiği zaman, Patrik Nerses Varjabedyan, Rus Çarı nın kardeşi ve Rus orduları kumandanı Grandük Nikola ya başvurarak, Ayastefanos ta imzalanan barış antlaşmasına Ermeniler lehine bir madde koydurmayı başarabilmiştir. 10 Ayastefanos Antlaşması nın Ermenileri içeren 16. maddesi, Doğuda Rus askerinin istilası altında bulunup, Osmanlı Devleti ne iadesi gereken yerlerin tahliyesi, oralarda iki devlet arasındaki iyi münasebetlere zarar getiren karışıklıklara meydan verebileceğinden, Osmanlı Devleti, Ermenilerin oturduğu eyaletlerde mahalli menfaatlerin gerektirdiği ıslahatı vakit kaybetmeksizin yapmayı ve Ermenilerin Kürtlere ve Çerkezlere karşı emniyetlerini sağlamayı taahhüt eder 11 şeklinde kaleme alınmıştır. 16. madde, bağımsızlık peşinde koşan Ermenileri tatmin etmemişse de, Patrik Nerses için bu durum yine de bir başarı sayılmıştır. Ona göre Ermeni meselesi, Şark Meselesi ile birlikte yeni bir şekil ve durum almıştır. 12 Böylelikle Ermeni adı ilk kez bir siyasi antlaşmada yer almıştır. Ermeni adının siyasi bir antlaşmaya girmesi, sorununun milletlerarası platformlara taşınmasına ve uluslararası siyasetin bir argümanı olmasına yol açmıştır. Ayastefanos Antlaşması nın, Avrupa güç dengesini Rusya lehine değiştirmesi, bu antlaşmanın İngiltere nin girişimiyle Berlin Antlaşması ile revize edilmesine neden olmuştur. Ayastefanos kazanımlarını Berlin de kaybetmek istemeyen Ermeniler, Berlin e İstanbul eski Ermeni Patriği ve Beşiktaş Piskoposu Hrımyan başkanlığında bir heyet göndermişlerdir. Her ne kadar Hrımyan başkanlığındaki Ermeni heyeti kongrenin yapıldığı binaya alınmasalar da, Ayastefanos kazanımlarını Berlin Antlaşmasının 61. maddesine koydurmaya muvaffak olmuşlardır. Berlin Antlaşması nın 61. maddesi şu şekilde düzenlenmiştir: Madde 61: Ermeni sakin olan vilayet hakkında ahkam-ı adliye Babıali ahalisi Ermeni bulunan vilayatta ihtiyacat-ı mahalliyenin icab ettiği ıslahatı bila-tehir icra ve Ermenilerin Çerkes ve kürtlere karşı huzur ve emniyetlerini temin etmeği taahhüd eylemiştir. Ve bu babda ittihaz olunacak tedbiri ara sıra devletlere tebliğ edeceğinden düvel-i müşarünileyhim tedabir-i mezkurenin icrasına nezaret eyleyeceklerdir Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi ( ), (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011), s Mahmud Celâleddin Paşa, Mir at-ı Hakîkat, Haz: İsmet Miroğlu, (İstanbul: Berekât Yayınevi, 1983), s Yusuf Sarınay, Rusya nın Türkiye Siyaseti nde Ermeni Kartı ( ), Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt I, Sayı 2, Yaz 2008, s Yusuf Sarınay, Rusya nın Türkiye Siyaseti nde Ermeni Kartı ( ), s

5 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) 13 Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Antlaşması ile Ermeniler, doğrudan kendilerine yönelik ıslahat yapılması yönünde uluslararası bir güvence elde etmişlerdir. Berlin Kongresi nin öncesinde de İngiltere, 4 Haziran 1878 Kıbrıs Antlaşması ile Kıbrıs ı geçici de olsa kendi idaresi altına alırken, diğer taraftan Padişahtan da ülkesinde yaşayan Hıristiyan tebaaya yönelik ıslahat sözünü almayı başarabilmiştir Haziran 1878 tarihli Kıbrıs Antlaşması nın birinci maddesi şu şekilde düzenlenmiştir. Birinci mâdde: Rusya Devleti Batum ve Ardahan ve Kars veyâhûd mevâkı-i mezkûreden birini yed-i zabtında tutup da ileride her ne vakit olursa olsun mu âhede-i kat ıyye-i sulhiyye ile ta yîn olunan Asya memâlik-i şâhânesinden bir kısmını daha zabt ve istîlâya tasaddî edecek olursa ol hâlde İngiltere Devleti memâlik-i mezkûreyi silâh ile muhâfaza ve müdâfa a etmek üzre Saltanat-ı Seniyye ile birleşmeyi ta ahhüd eder ve buna mukâbil zât-ı hazret-i pâdişâhî dahi Memâlik-i Mahrûse de bulunan teba a-i Hıristiyâniyye vesâ irenin hüsn-i idâre ve himâyelerine müte allik ileride devleteyn beyninde kararlaşdırılacak olan ıslâhât-ı lâzimeyi icrâ edeceğini İngiltere Devleti ne va d ile berâber devlet-i müşârun-ileyhâyı ta ahhüdât-ı vâkı asının icrâsınca lâzım gelen vesâ iti te mîn edebilecek bir hâle koymak için kendisine Kıbrıs cezîresini tahsîs ve asker ikâmesiyle cezîreyi idâre etmesine muvâfakat eyler. 15 İngiltere, Kıbrıs Antlaşması nda, ıslahat konusunda genel anlamda Hıristiyanları ve ardından Berlin Antlaşması nda Ermenileri doğrudan telaffuz etmek suretiyle, ileriki yıllarda Osmanlı Devleti nin içişlerine karışma noktasında geniş bir diplomatik araç elde etmiştir. 16 İngiltere Dışişleri Bakanı Salisbury nin, İstanbul Büyükelçisi Layard a göndermiş olduğu 30 Mayıs 1878 tarihli yazıda, ayrıntılara girme, reform taahhüdünü ve Kıbrıs ı elde etmeye çalış 17 şeklindeki düşünceleri, İngiltere nin Osmanlı Devleti nden toprak kazanımı ve diplomatik müdahale imtiyazı olmak üzere iki yönlü istifade etmeyi planlamış 14 Berlin ve Kıbrıs Antlaşmalarının Ermeniler üzerindeki etkisi hakkında bir değerlendirme için bkz: Guenter Lewy, 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu?, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2011), s Osmanlı idaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları), (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2000), s Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, (Londra: University of California Press, 1963), s Uygur Kocabaşoğlu, Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu ndaki İngiliz Konsoloslukları ( ), (İstanbul: İletişim Yayınları, 2004), s

6 İ. Şahin olduğunu açığa çıkarmaktadır. Bu kez, Düvel-i Muazzama nın diğer üyelerinin de katılımıyla, temelde Müslim- Gayrimüslim eşitliğine dayanan adli, idari, mali reformlar yapılması istenilen yer, Sultanın yalnızca Avrupa daki toprakları değil, aynı zamanda Anadolu topraklarıydı ve desteklenen zümrenin başında da Ermeniler gelmekteydi Haziran 1878 Kıbrıs Antlaşması ile başlayan ve 13 Temmuz 1878 Berlin Antlaşması ile sona eren süreçte İngiltere, hem Hindistan yolunun güvenliği için Akdeniz de önemli bir Place d Armes i hâkimiyeti altına alıyor hem de Anadolu daki ticari çıkarlarını korumak ve de Rusya ya karşı bir tampon oluşturmak amacıyla Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları ile uluslararası siyasetin bir süjesi haline gelen Osmanlı Devleti nin millet-i sadıkası olan Ermenilerden faydalanma yoluna gidiyordu. 19 Kıbrıs Adası nın güvenlik gerekçesiyle İngiltere ye bırakılması, Osmanlı Devleti ni iki açıdan zora sokmuştur. Bunlardan birincisi, büyük güçlerin özellikle de İngiltere nin, Kıbrıs Sözleşmesi nde yer alan: Padişah Anadolu daki Hıristiyan tebaasıyla diğer ahalinin himayesi için bu bölgenin idarî şeklinde ıslâhat yapılacağına dair İngiltere ye söz vermektedir 20 maddesine sürekli atıfta bulunarak, Ermeni olayları boyunca Osmanlı Devleti ne karşı yoğun bir diplomatik baskı uygulamış olmalarıdır. İkincisi ise, İngiliz idaresinde Ada nın, Anadolu da çıkan Ermeni olaylarına lojistik destek sağlayan bir üs vazifesi görmesidir. Örneğin, Osmanlı nın Viyana Büyükelçiliği nden Hariciye Nazırı Said Paşa ya gönderilen 7 Kasım 1893 tarihli gizli yazı, Trieste de satılığa çıkarılan Waenzl tüfeğiyle fişek konusunun başkonsolosluk aracılığı ile veya özel bir ajan tarafından takibata aldırmamı bildiren 26 Ekim tarih ve 235 hususî numaralı yazınızı ekleriyle beraber aldım. Türkiye ye dışarıdan silah sokulduğu iddialarının kaynağına ulaşıldı ve muhtemelen Kıbrıs yolu ile Adana ve Konya ya silah sokulduğu katiyet kazandı 21 ifadeleriyle bu durumu, açık bir şekilde ortaya koymuştur. Görüldüğü gibi Kıbrıs ın güvenlik gerekçesiyle İngiltere ye bırakılması, başka bir güvenlik sorununu da beraberinde getirmiştir. Bu durum, özellikle ileriki sayfalarda da göreceğimiz üzere, 18 Uygur Kocabaşoğlu, Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu ndaki İngiliz Konsoloslukları ( ), s Ermeni Sorunu hakkında ayrıntılı bir bilgi için: Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt II, (İstanbul: E Yayınları, 2000), s ; Matthew Smith Anderson, Doğu Sorunu, , Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme, Çev: İdil Eser, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010), s Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri II ( ), (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2004), s Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri II ( ), s

7 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) Babıâli nin Kıbrıs tan gelebilecek tehlikelere karşı yoğun bir mesai harcamasına sebep olmuştur. 93 Harbi nden sonra İngiltere nin Osmanlı Devleti ne karşı yürütmüş olduğu politikanın değiştiğini söylemiştik. İngiltere nin bu yeni politika doğrultusunda, 1879 yılından itibaren Osmanlı topraklarında askeri konsolosluklar kurduğunu görmekteyiz. Bu yeni konsoloslukların en önemli amacının; reformlar konusunda Babıâli ye ve yerel yöneticilere yardımcı olmak ve onları reformlar konusunda daha hızlı adımlar atmaya yöneltmek olduğunu söyleyebiliriz. 22 Nitekim İngiltere Dışişleri Bakanı Salisbury, Dublin de harita subayı olarak görev yapan Yarbay Charles W. Wilson a, majestelerinin kendisini Anadolu ya askeri konsolos olarak atadığını bildirdikten sonra, 24 Nisan 1879 tarihli mektubunda Yarbay Wilson a majestelerinin hükümetinin 4 Haziran 1878 [Kıbrıs] tarihli konvansiyon ile Anadolu daki Osmanlı yönetiminin ıslahını ve başarısını taahhüt ettiğini ve şimdi bu görevin kendisinin omuzlarına tevdi edildiğini bildirdikten sonra aşağıdaki görev tanımını yapıyordu: Sizin ve size yardımcı olmak üzere atanan subayların görevi dolayısıyla, konsolosluk mıntıkanızdaki nüfusun değişik sınıflarının durumunu incelemek, Osmanlı otoritelerinin işine yarayabilecek nitelikte her türlü bilgiyi toplayarak, ekonominin nasıl iyileştirilebileceği, idarenin nasıl basitleştirebileceği konusunda tavsiyelerde bulunarak ve İdare nin ve Yargı nın her türlü baskı ve yolsuzluğuna ilişkin dikkatinize gelen bilgiler konusunda uyarıda ve protestoda bulunarak Osmanlı otoritelerine yardımcı olmaktır 23 Haritacılık, istihkam, levazım, istihbarat gibi teknik donanımlara sahip subaylar; yılları arasında Van dan Aydın a, Anadolu nun ticari hayatı pek canlı olmayan, buna karşılık etnik ve dinsel çeşitliliği olan şehir ya da yörelerine, rütbeleri yarbay ile teğmen arasında değişen 10 İngiliz subayı, konsolos ya da konsolos yardımcısı adı altında göreve atanmıştır. 24 Askeri konsoloslar, merkezi ya da karargahı Sivas ta bulunan Yarbay Wilson a bağlı olarak görev yapıyorlardı ve atandıkları merkezde oturmak yerine devamlı surette çevre il ve ilçeleri gezerek görevlerini ifa ediyorlardı. 25 Bu görevlilerden 22 Alan Palmer, Son Üç Yüz Yıl Osmanlı İmparatorluğu,[bir çöküşün tarihi], Çev: Belkıs Ç. Dişbudak, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2003), s Kocabaşoğlu, Majestelerinin Konsolosları, s (kaynaktan aynen aktarılmıştır) 24 Kocabaşoğlu, Majestelerinin Konsolosları, s Kocabaşoğlu, Majestelerinin Konsolosları, s

8 İ. Şahin biri de Ekim 1879 tarihinde Adana ya Konsolos yardımcısı olarak atanan ve 1880 yılına kadar görev yapan Yüzbaşı Harry Cooper dır. Yüzbaşı Cooper göreve atandığı günden itibaren çevrede aktif bir rol oynayarak her fırsatta yerel idarecilerin işlerine müdahale etmiştir. Örneğin 15 Aralık 1879 tarihli bir arşiv vesikasında, Adana İngiltere Konsolosu Cooper in, muhakeme aşamasındaki davalara müdahale ederek devletin icraatını zemm ve halk üzerinde nüfuz tesisine çalıştığı 26 bildirilerek, Cooper ın çalışma şeklinden şikayet edilmiştir. Yüzbaşı Cooper ın bizim çalışmamız açısından önemi ise; görev süresince yapmış olduğu propagandalarında sürekli olarak Kıbrıs a atıfta bulunmuş olmasıdır. Yüzbaşı Cooper, dolaşmış olduğu yörelerde halkın İngilizlere karşı soğuk, Ruslara karşı ise fazlaca eğilimli olduğunu fark etmiş ve bu durumu tersine çevirmek için buranın da Kıbrıs gibi İngilizlere bırakılacağı, konsolosun [kendisinin] gelişinin bu yüzden olduğu, Kozan, Zeytun, Dersim ve Van ın Ermenistan adıyla, Bulgaristan gibi, Ermeni bir valinin özerk yönetimine verileceği söylentilerini halk arasında yaymaya çalıştığı 27 bu amaçla Osmanlı Devleti nin idaresini kötüleyip İngiltere Devleti nin adaletini överek kalpleri kazanmaya çalıştığını 28 bunun ise yerel idarecilerin tepkisini çektiğini Osmanlı arşiv vesikaları yoluyla öğrenmekteyiz. İngiltere nin, Berlin ve Kıbrıs Antlaşmaları ile Ermeniler ile daha alakadar bir duruma gelmesi Ermeniler için sevindirici bir pozisyon yaratırken, Kıbrıs Antlaşması ile Rusya ya karşı doğan İngiliz-Türk ittifakı da Ermenileri bir o kadar endişelendirmiştir. Zira, Berlin Kongresi sonrasında bir Ermeni heyeti, Rus Çarı na ıslahat için kendilerine yardım etmesi ricasında bulununca, Çar: Sizin işleriniz beni alakadar etmez. İngiltere menfaatlerinizi korumayı üzerinize almıştır. İngiliz hükümetine başvurunuz 29 demiştir. Fransa nın Rusya ile beraber hareket etmesi, diğer taraftan ıslahatlar konusunda Almanya ve Avusturya nın bir nevi çekimser kalmaları, Ermenileri ıslahatlar konusunda İngiltere ye mecbur etmiştir. Kıbrıs Antlaşması ile kurulan İngiliz-Osmanlı ittifakı, İngiltere de muhalefetin tepkisine yol açmış, İngiliz Hükümeti nin reformlar konusunda, Babıâli üzerinde daha yoğun baskı kurmasına neden olmuştur. İngiliz Parlamentosu nda yükselen güçlü muhalif seslerden dolayı zor durumda kalan hükümet, Osmanlı Devleti ne yönelik kullanmış olduğu 26 BOA, Y. PRK. DH, 1/ BOA, Y. PRK. DH, 1/ BOA, Y. PRK. DH, 1/ Recep Karacakaya, Ermeni Meselesi Kronoloji ve Kaynakça, (İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2007), s

9 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) diplomatik dili gittikçe sertleştirmiştir. Örneğin, 4 Ağustos 1890 tarihinde Avam Kamarası nda yapılan toplantıda Ermeni konusu ele alınmış, Osmanlı hükümeti tarafından Ermenilerin yaptıkları şikâyetlere çözüm getirecek birtakım tedbirler alınmazsa, Kıbrıs Mukavelenamesi nin geçersiz sayılması fikri, Gladstone liderliğindeki muhalefet tarafından açık bir biçimde dile getirilmiştir. 30 Ermenilerin, Osmanlı Devleti ne düşmanca bir tutum içerisinde davranan Gladstone aracılığıyla İngiltere hükümetine baskı yapması ve sürekli olarak İngiltere ye, Berlin ve Kıbrıs Antlaşmaları nda var olan yükümlülüklerini yerine getirmesi için tazyikte bulunmaları sonucunda, İngiltere bu antlaşmalar vasıtasıyla hem Osmanlı Devleti üzerindeki baskısını artırmış hem de Babıâli nin içişlerine karışmayı kendine vazife bilmiştir. Bunun en somut örneğini, 28 Nisan 1899 tarihinde İngiltere Büyükelçisi Sir Philip Currie ile Sultan II. Abdülhamid arasında meydana gelen görüşme ortaya koymaktadır. Toplantı sırasında Büyükelçi Currie nin: Bildiğiniz gibi, Ermeniler ile ilgili bazı düzenlemelerin yapılması gerek Berlin Kongresi gerekse Kıbrıs Sözleşmesi hükümleri gereğidir. Buna rağmen Osmanlı Devleti tarafından bu ana kadar bir şey yapılmadığını, İngiltere Devleti nin de yapmaya söz verdiği işleri yerine getirmeyip bu sebeple de zor durumda kaldığını ifade ederim. sözlerine karşılık Sultan II. Abdülhamid: Gerçekte Berlin Antlaşması nda Anadolu ıslahatı yer almakta, fakat bir Ermenistan ın kurulmasından söz edilmemektedir. Kıbrıs Sözleşmesi nde de buna benzer uygulamalara yer verilmekte, ancak benim haklarımın ihlâl edilmemesi hususu da açıkça belirtilmektedir. İngiltere büyükelçisi ile anlaşma sağlandığı üzere bu sözleşme her iki devletin menfaatinedir. Böyle büyük bir adanın İngiltere ye terk edilmesi hükümet içinde bir hükümet kurulması amacına yönelik olsaydı asla bizim menfaatimize olmayacağından ve aksine devletin hukukunun çiğnenmesi anlamına geleceğinden böyle bir fedakârlığı seçmeye hiç gerek yoktu. Bu da askerî ve stratejik açıdan önemi ortada olan Kıbrıs Adası gibi büyük bir toprak parçasını bir Ermenistan kurulması için vermişiz anlamına gelirdi. Devletimizin hukuk ve çıkarına aykırı bir önlem alınması konusunda fedakârlık etmenin acaba ne gereği vardır? 31 cevabını vermiştir. 30 Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi, s Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri IV ( ), (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2005), s

10 İ. Şahin Sultan Abdülhamid in bu cevabının ardından Büyükelçi Currie nin: Sizden şunu rica ediyorum: İngiltere Devleti Anadolu da bağımsız bir Ermenistan, otonom bir vilayet yahut farklı bir ayrıcalığa sahip bir millet teşkilini istemiyor sadece ıslahat yapılmasını istiyor. cevabını vermesi üzerine Padişah: Islahat denilen şey, bir devletin yaşaması ve güçlenmesini sağlamak için yapılır. Yoksa yok olmasına sebep olacaksa buna ıslahat denilmesi uygun değildir. Yüce devletim bütün tebaayı kapsayan, herkesin yararlandığı, halkın birbirinden ayırt edilmediği bir tarzda ıslahat yapmak ister. Yoksa bir devletin her bir bölümünde ayrı ayrı bir yönetim şekli olursa o devlet nasıl yaşayabilir? Kanunun herkesi kapsaması gerekmez mi? İngiltere Devleti nin bu konuda diretmesi ve Osmanlı Devleti ne baskı yapması İngiltere nin Osmanlı Devleti ni himayesi altına alma niyetinde olduğunu göstermektedir 32 sözleriyle karşılık vermiştir. ERMENİLERİN KIBRIS TA ÖRGÜTLENMELERİ Şimdiye kadar, Kıbrıs Antlaşması nın Osmanlı Devleti üzerinde yaratmış olduğu hukuki etkiyi eldeki kaynaklar ışığında genel hatlarıyla ortaya koymaya çalıştık. Çalışmamızın bundan sonraki kısmında, Kıbrıs ın İngiltere ye bırakılmasının fiili sonuçları üzerinde durmaya gayret edeceğiz. Özellikle Ada nın, Anadolu da ortaya çıkan Ermeni olayları sırasındaki rolünü ortaya koymaya çalışacağız. Zira İngiliz idaresi altındaki Kıbrıs Adası, hem coğrafi konumundan hem de yeni siyasi yönetiminden dolayı, Ermenilere lojistik destek sağlayabilecek bir niteliğe kavuşmuştur. Kıbrıs tarihine baktığımızda, Ermenilerin her dönem Ada da varlık göstermiş olduklarını görürüz. Anadolu nun güney sahilleri ile Kıbrıs arasında devamlı surette yaşanan göç olgusunun aktörleri arasında Ermeniler de olmuştur. Ortaçağ boyunca Ermenilerin, Kıbrıs Haçlı Krallığı ile münasebetleri genelde olumlu yönde ilerlemiş, ancak hiçbir vakit Ermeniler Kıbrıs ta ciddi bir nüfus meydana getirememişlerdir yılında, Kıbrıs ın İngiltere nin idaresine geçmesinin ardından yapılan nüfus sayımına göre; Ada nın toplam nüfusu olup, bu nüfusun sadece 174 ü Ermenidir. 33 Bu sayının 1891 yılında 280, 1901 yılında 517, 1911 yılında ise 558 kişi olduğunu görmekteyiz. 34 Bu nüfus oranlarından hareketle şu sonuca varmamız mümkündür. Ermeni olayları sırasında Kıbrıs ın bir sığınma ve aynı zamanda silah sevkiyatlarının ya- 32 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri IV ( ), s Alexander Michael Hadjilyra, The Armenians of Cyprus,(Lefkoşa: Kalaydjian Foundation, 2009), s Alexander Michael Hadjilyra, The Armenians of Cyprus, s

11 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) pıldığı bir üs durumuna gelmesinin en büyük sebebi, bu Ada nın İngiltere nin elinde bulunmuş olmasıdır. Nitekim, İngiltere nin böyle bir desteği olmaksızın, Kıbrıs ta isyancı Ermenileri muhafaza edebilecek güçte bir Ermeni nüfus olmadığını yukarıda verilen bilgilerden anlamaktayız. Kaldı ki Kıbrıs Türkleri, Ada da böylesine bir örgütlenmeyi önleyebilecek bir güce sahip olduğundan, dolayısıyla bu noktada İngilizlerin Ermenilere doğrudan desteğini görmekteyiz. Bir taraftan Kıbrıs ın İngiltere nin eline geçmesi, diğer taraftan Anadolu da bir biri ardına patlak veren Ermeni isyanları ve bu isyanlardan kaçanların bir kısmının Kıbrıs ı mesken tutmasıyla, Anadolu nun güney sahilleri güvensiz bir hale gelmiştir. İsyanların etkisinin ve hacminin genişlemesiyle beraber, Kıbrıs Adası Ermeni komitelerine yataklık yapan önemli merkezlerden biri olmuştur. 35 Londra Ermeni Vatanperver Komitesi tarafından 15 Mart 1888 tarihinde düzenlenen toplantıda yapılan bir konuşmada: Londra daki Ermeni Vatanperver Komitesi ni yeniden kurmak gereği çoktan beri hissedilmekte idi. Fransa, Bulgaristan, Mısır ve Kıbrıs ta düzenli bir şekilde kurulan komiteler bulunduğu halde Berlin Antlaşması nın 61.maddesinin hükmünün yerine getirilmesi için en fazla gayret gösteren İngiltere de düzenli bir komite kurulmamıştı 36 sözleriyle Kıbrıs ta bir Ermeni komitesinin varlığı ortaya konulmuştur. O halde tam tarihini tespit edememekle beraber, Kıbrıs ta 15 Mart 1888 tarihinden önce bir Ermeni komitesinin teşekkül ettiğini söyleyebiliriz. Bu tarihten sonra da Kıbrıs ta Ermenilere yönelik dernek, komite ve cemiyetler kurulmuştur. Mesela 22 Eylül 1898 tarihinde Ermeniler yararına Cardiff te [İngiltere] düzenlenen konferans ta, Ermeni Muhibbânı Cemiyeti nin merkez komitesinin Kıbrıs Adası nda kurulduğu ve orada Ermenilerin tarım, ticaret ve el sanatları ile uğraşacakları dile getirilmiştir. 37 Diğer taraftan konferans sırasında dağıtılmak üzere, Ermeniler yararına kurulan çeşitli dernekleri, bunların faaliyetleri ile topladıkları yardımlar hakkında ayrıntılı bilgiler veren bir broşür hazırlanmıştır. 38 Bu broşürden 35 Nejla Günay, Kıbrıs ın İngiliz İdaresine Bırakılması ve Bunun Anadolu da Çıkan Ermeni Olaylarına Etkisi, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Kış 2007, s Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri I ( ), (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2004), s Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri IV, s Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri IV, s

12 İ. Şahin Kıbrıs ta; Armenian Refugees Fund 39, Cyprus Relief Fund ve Eastern and Collonial Association 40 adı altında örgütlerin kurulmuş olduğunu öğrenmekteyiz. Burada şunu da belirtmekte fayda vardır, gerek Ermeni Muhibbânı Cemiyeti gerek bahsi geçen diğer komiteler aynı zamanda birer Protestan misyoner hareketidir. İngiltere idaresindeki Kıbrıs, Ermeniler tarafından her türlü amaç için kullanılmıştır. Ermeniler, Marsilya-Trieste-Kıbrıs yolunu, Anadolu ya silah ve mühimmat sokmak gayesiyle kullanırlarken, diğer taraftan Kıbrıs-Londra hattını da Avrupa daki Ermenilerle haberleşme maksadıyla yaygın olarak kullanmışlardır. Londra ve Marsilya Ermeni Komitesi Ortak Sekreterliği tarafından 9 Ağustos 1892 tarihinde Adana Ermeni Başpiskoposu na gönderilen bir mektupta, İhtilalin nasıl olacağını biliyorsunuz. İlk olarak telgraf tellerini kesip personelini durdurarak, kamu binalarını yakarak, yüksek dereceli memurları öldürerek, devlet hazinesini ve nerede para varsa saldırıp yağmalayarak, silah depolarını ele geçirerek, hapishanelere saldırıp mahkumları salıvererek, son olarak da Kıbrıs taki İngiliz Komitesi vasıtasıyla ihtilal hakkında Avrupa ya telgraf göndererek isyancı hareketi başlatmak gerekecektir 41 sözleriyle olası bir isyan durumunda Kıbrıs taki komitenin rolü ortaya konmuştur. Kıbrıs ta bir Ermeni komitesi kurulduktan sonra Ada, Ermenilerin sıkça uğradıkları bir merkez haline dönüşmüş; Halep, Diyarbakır, Bitlis, Hakkari, Harput, Maraş, Hakkari, Adana, Suriye, Beyrut ve Van gibi yerlerden çok sayıda Ermeni, Anadolu da çıkardıkları olaylardan sonra gizlice Kıbrıs a kaçmışlardır. 28 Haziran 1899 tarihli bir arşiv vesikasında yer alan, Geçenlerde İskenderun dan gece hareket ederek 9 Haziran günü sabah Mersin e gelen Mes- 39 Bu komite öldürülen Ermenilerin eşlerinin Kıbrıs Adası na yerleştirilmeleri amacıyla 1896 senesinde kurulmuştur. Birkaç bin lira toplandığından Madam Sheldon Amosi 1896 senesi Eylül ayında Doktor Charlotte Hall ve Madam Rice ile Kıbrıs a gidip Limasol da bir düşkünler yurdu açmışlar ise de bu yurt bir süre sonra Larnaka ya nakledilmiştir. İlk sığınmacı kafilesi İstanbul dan ve 200 sığınmacı ise 1897 senesinde Bitlis ve Antep ten gelmiş; daha sonra bunların iş bulup çalışmaları sağlanmıştır. Bkz: Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri IV, s Bu komite Kıbrıs taki çiftçiler ile göçmenlerin durumunu düzeltmek ve böylece tarım yapabilecek Ermeni sığınmacılara iş bulmak amacıyla Profesör Patrick Gedez tarafından kurulmuştur. Bir zamanlar çok verimli olan Kıbrıs adası, Osmanlı Devleti nin kötü idaresi yüzünden harap olmuş ise de bugün Osmanlı idaresi yerine İngiliz yönetimi işbasında olduğundan İngiltere Hükümeti bu Adanın bayındır hâle gelmesi için büyük harcamalar yapmaktadır. Ticarî bakımdan, önemli başarılar elde edileceği beklentisi hâkimdir. Bkz: Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri IV, s Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri I ( ), (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2002), s

13 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) sageries Maritimes Kumpanyası na mensup Kongo Vapuru nun İskenderun dan altı mil kadar açıldıktan sonra durduğu, iki sandalla giden otuz kadar Ermeni nin vapura alındığı ve bunların Kıbrıs a çıkacakları anlaşılmıştır 42 şeklindeki ifadeler, Kıbrıs a Ermenilerin nasıl bir yöntem izleyerek vardıklarını göstermesi açısından önemlidir. Avrupa, Amerika ve Anadolu dan çeşitli yollarla ve kılıklarla Kıbrıs a ulaşan Ermeniler, burada hazırlıklarını tamamladıktan sonra tedhiş hareketlerinde bulunmak üzere Anadolu ya çıkmaya çalışmışlardır Nisan 1896 tarihli bir belgede, Kıbrıs dan erbâb-ı mefsedetden kırk kadar eşhâs kayık ile Tatraşan İskelesi ne çıkacakları Adana vilâyetinden iş âr kılınması üzerine, polis Ali Rıza Efendi ile mikdâr-ı kâf î zabtiye sevk olunduğu Teke polis me mûrluğundan bildirildiği arz olunur 44 ifadesi bu durumu tüm açıklığıyla ortaya koymuştur. ERMENİ OLAYLARI SIRASINDA KIBRIS: GÜVENLİK VE TEHLİKE Anadolu da cereyan eden Ermeni olaylarından sonra, Ermenilerin yoğun bir şekilde Kıbrıs a, buradan da gerek ABD ye gerekse de Avrupa ya geçtiklerini görmekteyiz. Bu yönde birçok arşiv belgesi bulunmakta olup, söz konusu belgelerde bu olaylar Kıbrıs tarikiyle şeklinde kayda geçmiştir. Göç eden Ermenilerin bir kısmı iktisadi kaygılardan dolayı bu yola başvururken, yukarıda da bahsettiğimiz üzere bir kısmı da Ada yı Anadolu da tertiplenen ihtilal için adeta bir üs gibi kullanmıştır. Anadolu dan Kıbrıs a gelen ya da kaçan Ermenilerden bazılarının da, 1897 Türk-Yunan Savaşı na, Yunanlıların yanında katıldıklarını görmekteyiz. 45 Osmanlı Hükümeti, İngiltere idaresi altındaki Kıbrıs ta bu türden olayların cereyan etmesi karşısında, İngiliz Hükümetini uyarmasına karşılık ciddi sonuçlar elde edememiştir. Osmanlı Devleti nin bu soruna çözüm bulmak maksadıyla almış olduğu iç ve dış tedbirlere rağmen, Ermeniler Ada da örgütlenmeye devam etmişlerdir. Nitekim 27 Mayıs 1896 tarihli bir belgede bu olay, Kıbrıs cezîresinde 42 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri I ( ), s Amerika dan gelenler derviş, Atina dan gelenler köylü, Fransa dan gelenler Kürt çobanı, İngiltere den gelenler softa, İsviçre den gelenler seyis, İtalya dan gelenler de Arnavut kılığında olacaklar ve hepsi bir araya geleceklerdir. Alman gönüllüler de ihtilale fellah kılığında katılacaklardır. Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri I, s. 27; Jeremy Salt, Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians, , (Londra: Frank Cass, 1993), s Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi I, (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1993), s Hadjilyra, The Armenians of Cyprus, s

14 İ. Şahin ictimâ eden Ermenilerin adedleri iki bine bâliğ olduğu şeklinde rapor edilmiştir. 46 Kuşkusuz bu durum, Osmanlı Devleti nin, içinde bulunduğu siyasi, iktisadi ve idari sıkıntılarla boğuştukları bir ortamda, Kıbrıs a daha çok önem vermesine sebep olmuştur. Zira her an Ada dan gelebilecek bir tehlike kaygısından dolayı, Osmanlı Devleti nin, Anadolu nun güney sahillerinin muhafazası için azami bir gayret içine girdiğini görmekteyiz. Kıbrıs ta konuşlanan Ermeniler, Osmanlı Hükümeti tarafından alınan tedbirleri bertaraf etmek, Anadolu daki isyancı Ermenilere silah ve mühimmat naklini kesintisiz devam ettirmek için çeşitli arayışlar içine girmişlerdir. 21 Ağustos 1896 tarihli bir arşiv vesikasında, Ermeni erbâb-ı ihtilâline mahsûs olmak üzere zeytinyağı fıçıları derûnuna dinamit ve humbara memlû gaz tenekeleri vaz olunarak, bunların Kıbrıs ve sâir tarîk ile Dersa âdet e idhâl edilmekde olduğu haber alınması üzerine gibi gizli yöntemlerle Ermeniler tarafından planlanan silah kaçakçılığı ortaya çıkarılmıştır. Ancak Ermenilerin Kıbrıs yoluyla yaratmış olduğu sorun, sadece Anadolu nun güney sahilleriyle sınırlı kalmamıştır. Beyrut tan Mersin e kadar uzanan kıyı şeridinin güvenliği açısından da Kıbrıs, bu bölgeler için de bir tehlike ve tehdit arz ediyordu. Bu nedenle Osmanlı Devleti bu iki nokta arasında adeta sıkıyönetim ilan etmiş, her olasılığı ihmale yer bırakmayacak bir şekilde, ince bir titizlikle ele almıştır. Bu amaçla ellerine ulaşan asıllı asılsız her bilgiyi ciddiye almıştır. Örneğin; Kıbrıs tan Suveydiye ye harp silahlarıyla donatılmış Ermeni eşkıyasının çıkarılacağı, Payas ve Arsus taraflarından kayıklarla barut ithal edileceği haberleri ortalıkta dolaşırken Osmanlı Devleti, Kudüs ü ziyaret için gelen Ermenilerin sayısındaki artışı bile şüpheyle karşılamış ve görevli memurlarına bunların hal ve hareketleri hususunda dikkatli olunması ikazında bulunmuştur. 47 Diğer taraftan Babıali ve yerel idareciler, Kıbrıs tan doğabilecek muzır hadiselerin önüne geçebilmek amacıyla; her nevi kaçak yatağı hükmüne giren Kıbrıs Adası karşısındaki sahilleri muhafaza için tesisi elzem bulunan karakolhaneler yapılması 48, Beyrut tan Mersin e kadar olan sahillerin güvenliğini sağlamak için sürekli devriyede bulunulması 49, Kıbrıs ta bulundukları haber alınan Ermeni fesad erbabının Adana, Haleb ve Konya ya girmesini engellemek üzere sahil muhafazası için kule inşasının 46 Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi II, (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1993), s BOA, DH. TMIK. M, 11/ BOA, Y. MTV, 102/ BOA, DH. TMIK. M, 43/2. 70

15 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) tamamlanması 50, çeşitli yerlerden Kıbrıs a geldikleri haber alınan ve Mersin sahillerine çıkmak isteyen Ermeni Komitesi efradının hal ve hareketlerini öğrenmek için Tuzla, Magosa, Limasol ve Girne iskelelerinde muhbirler bulundurulması 51 ve Tarsus dan geçen ve denize döküldükleri yerlerden Ermeni fesedesinin giriş-çıkış yapıp memlekete silah soktukları tespit edilen Beradan ve Seyhan Nehirleri nin ağızlarının muhafazasının sağlanması 52 tedbirlerine başvurmuştur. Ancak bu tedbirlerden bazılarının mali kaynakların yetersizliğinden dolayı yerine getirilemediği anlaşılmaktadır. Örneğin, İskenderun Yumurtalık ta bulunan sefine-i şahane nin yani devlete ait geminin kömür yetersizliğinden dolayı devriye yapamadığını, sahillerin muhafazası için öngörülen karakolhanelerden bazılarının mali sıkıntılardan ötürü inşa edilemediğini yine kaynaklardan öğrenmekteyiz. 53 Tüm bu olumsuzluklara rağmen alınan önlemler, Kıbrıs ta toplanan Ermenilerin gözünü korkutmayı başarabilmiştir. Zira 24 Haziran 1896 tarihli bir arşiv vesikasında: Kıbrıs Adası nda toplanan ve hücum edecekleri haber alınan Ermeni müfsitlerin Anadolu sahillerinin korunuyor olmasından dolayı Anadolu sahillerine taarruz edemeyeceklerini anlayarak, bundan vazgeçerek bir kısmının Amerika ya, bir kısmının da memleketlerine gidecekleri yolunda haberler alınmasına rağmen gerekli dikkat ve emniyetin ihmal edilmemesi 54 şeklinde yapılan uyarıda, alınan tedbirlerin faydalı olduğu ancak yine de gerekli ihtimamın devam ettirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Tüm bunlara rağmen Kıbrıs ta örgütlenen Ermeniler, 1920 lere kadar Osmanlı Devleti için tehdit oluşturmaya devam etmiştir. Ermeniler sair memleketlerden Kıbrıs a, meşru ve gayri meşru yollardan olmak üzere iki türden giriş yapmışlardır. Meşru yol: Ermenilerin, Osmanlı görevlilerinden mürur tezkiresi 55 almak kaydıyla seyahat etmeleridir. Bu ya- 50 BOA, DH. TMIK. M, 3/ BOA, DH. TMIK. M, 4/ BOA, A. MKT. MHM, 617/5. 53 Mehmet Demiryürek, Ermeni Olayları ve Kıbrıs ( ), Ermeni Araştırmaları, Sayı 20-21, Kış İlkbahar 2006, s BOA, A. MKT. MHM, 617/5. 55 Mürur Tezkiresi: Osmanlı Devleti nde, ülke içinde seyahat etmek için yerel yönetimden alınan izin ve geçiş belgesidir. Bir yıl için geçerli olan mürur tezkiresine kişinin tüm kimlik bilgileri, nereye ve niçin gittiği yazılırdı. Ayrıca bu usul; gelişigüzel yerleşimleri, gayri meşru dolaşımları engellemek, kaçak işçi ve işsiz hareketini önlemeye yönelik de uygulanmıştır. Fakat bu uygulama 1908 de II. Meşrutiyet in ilan edilmesinden sonra kişisel özgürlüğe aykırı olduğu gerekçesiyle kaldırılmıştır. 71

16 İ. Şahin sal duruma birçok arşiv vesikasında rastlamak mümkündür. Mesela bir vesikada bu konu şu şekilde yer almıştır: Mersin Limanı na giden Kongo adlı Fransız vapuruna Marsilya ya gitmek üzere Kıbrıs tan binen Harputlu Ermenilerin memleketlerinden aldıkları mürur tezkiresiyle İskenderun a, oradan da Kıbrıs a gittiklerinin anlaşıldığı 56 Yukarıda da bahsettiğimiz üzere, yasal yolları kullanmak kaydıyla da Kıbrıs a giden Ermenilere kuşkuyla bakılmıştır. Zira mevcut atmosfer gergin ve tehlikeli olup, yalan yanlış ortalıkta birçok haber dolaşmaktadır. Bu sebeple, yasal yollar vasıtasıyla giriş yapan kişiler hakkında da onları şüphelendirmeden, gerekli tahkikatlar yapılmıştır. Mürur tezkiresi için başvuran birçok Ermeni ye de yine bu belge, güvenlik tedbirlerinden dolayı verilmemiştir. Örneğin Dahiliye Nezareti nin, Gürün Ermeni Murahhassalığı tarafından tahsil için Kıbrıs taki Ermeni Manastırları Eytam Mektebi ne gönderilmek istenen fakir ve muhtaç Ermeni çocuklarına mürur tezkiresi verilmesinin uygun olmadığı yönünde bir karar almış olduğunu biliyoruz. 57 Devletin bu yönde bir karar alınmasının sebebi, Kıbrıs ta bulunan Ermeni okul ve manastırlarının müfsit Ermenilerin kontrolüne girdiği yönünde bir malumatın Babıâli nezdinde hâkim olmasıdır. Mürur tezkiresi elde edemeyen ya da Ermeni olaylarına karışmış ve hükümetçe aranan firari Ermeniler, yasal olmayan yollara başvurarak Kıbrıs a kaçmaya başlamışlardı. Diğer taraftan yasa dışı yollarla Osmanlı ülkesinden kaçmış ve bir şekilde gittikleri ülkenin vatandaşlığını kazanmış Ermeniler geri dönmek istediklerinde, ülkeye sokulmamışlardır. Bu kimselerden bazıları da kaçak yollardan Kıbrıs tan Anadolu ya çıkabilirim ümidiyle Ada ya sığınmıştır. Örneğin, 18 Aralık 1894 tarihinde, Osmanlı Ermenilerinden olup çalışmak üzere Amerika ya giden Elazığlı Ermeniler, geri döndüklerinde Osmanlı memurları tarafından ülkeye sokulmayarak geri çevrildiklerinden, bu kimseler de Kıbrıs Adası na çıkmışlardır. 58 Bu bağlamda Kıbrıs ın Ermeniler için, Osmanlı topraklarından hem gidiş hem de bu topraklara geri dönüş yönünde uğramış oldukları, bazen geçici bir mekân, bir istasyon veya köprü bazen de toplanma kampı vazifesi ifa etmiş olduğunu söyleyebiliriz. Başta Anadolu nun doğu ve güney kesimlerinden olmak üzere Kıbrıs a kaçmak için gelen Ermeniler İskenderun ve Mersin Limanları nı sıkça kullanmışlardır. Limanlarda artırılan güvenlik tedbirlerinden dolayı bu defa Ermeniler, kontrollerin daha zayıf olduğu sahillerden gizlice Ada ya çıkmaya çalışmışlar- 56 BOA, DH. TMIK. M, 81/ BOA, DH. TMIK. M, 94/ Karacakaya, Ermeni Meselesi, s

17 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) dır. Ya da Akdeniz in öte yakası Kıbrıs ın limanları ve sahillerinden yine gizlice Anadolu ya ulaşmaya çabalamışlardır. Ermenilerin her iki yönden kaçak giriş ve çıkışlarında İngiliz, Fransız ve Yunan bandıralı gemilerin bu kimselere yardımcı olduklarını arşiv belgeleri aracılığıyla öğrenmekteyiz. 13 Mart 1897 tarihli Halep ve Adana Fevkalâde Kumandanlığı ndan gönderilen şifreli evrak, bu konu hakkında önemli bilgiler içermesi bakımından oldukça önemlidir. Belgeden, bölgede bozgunculuk faaliyetleri sebebiyle bir yıl evvel Marsilya ya uzaklaştırılan dört Ermeni fesatçıdan ikisinin 12 Mart günü, diğer ikisinin de yakın zamanda Fransız vapuruyla Kıbrıs a gelmiş olduklarını, burada buluşan dört arkadaşın, gemici kıyafetine bürünerek geldikleri Fransız vapuruyla İskenderun a çıkmış olduklarını, rıhtımdaki İngiliz zırhlısına girerek İngiliz gemici tayfası kıyafeti giydiklerini ve buradan da karaya çıkarak Payas kazasının Çamlık köyüne gitmiş olduklarını öğrenmekteyiz. 59 Yine İzmir yoluyla Beyrut tan Dersaadet e hareket eden Yunan vapuruna Kıbrıs tan yirmi Ermeni firarisinin bindiğini 60, Yunan ve İngiliz vapurlarında Beyrut, Yafa ve Kıbrıs tan binmiş silahlı Ermenilerin bulunduğunu ve adı geçen vapurların firari Ermenileri taşıdığını 61 söz konusu Osmanlı arşiv kayıtlarından öğrenmekteyiz. Diğer bir önemli nokta ise, gayri meşru yollarla başka bir ülke tabiiyetine geçen veyahut yabancı ülkelerin konsolosluklarında çalışıyor görüntüsü altındaki Ermenilerin, fesat çıkarmak maksadıyla Osmanlı ülkesine girmeye çalışmış olmalarıdır. Mesela, Ermeni fasitlerinin Yunan konsoloslarının hizmetçisi sıfatıyla memalik-i şahaneye girmeye çalıştıklarını ve bu durumu engellemek için, Kıbrıs ta bulunan ve Mersin e gelecek olan Mersin, İskenderun ve Halep Yunan konsoloslarının yanındaki Ermenilerin, Osmanlı idarecileri tarafından kabul edilmediği 62 hususu belgelere yansıyan örneklerden bir tanesidir. Ayrıca Yunan tabiiyetine geçen Ermenilerden bazılarının da Rum lisanını iyi bildiklerinden dolayı kendilerini Kıbrıs Rum Milleti nden gösterip, Anadolu ya gitme gayretleri de belgelerdeki kayıtlar arasında yer almaktadır. 63 Beyrut tan Mersine kadar uzanan sahil şeridi sayesinde Ermenilerin Osmanlı topraklarına giriş çıkışını ve buralara silah ve mühimmat sevkiyatını kontrol altında tutmak, Osmanlı idaresi için üstesinden gelinmesi zor bir güvenlik sorunuydu. Yukarıda da bahsi geçtiği üzere devletin, uzunluğu binlerce kilometreyi bulan 59 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri IV, s BOA, Y. A. HUS, 394/ BOA, ZB, 609/ BOA, DH. TMIK. M, 42/ BOA, DH. TMIK. M, 46/71; BOA, ZB, 23/

18 İ. Şahin bu sahilleri kontrol altında tutabilecek ne yeteri kadar gemisi, ne de var olan gemilere yakıt tedarik edebilecek mali gücü vardı. Bu yetersizliklere rağmen devlet, imkânları yettiği ölçüde söz konusu sahilleri Ermeni müfsitlere karşı korumak için olağanüstü bir çaba harcamıştır. Bu çabayı dönemi konu edinen belgelerden rahatlıkla görebilmekteyiz. 19. yüzyılın sonlarına doğru Anadolu da birbiri ardına ortaya çıkan Ermeni isyanlarına yardımda bulunmak amacıyla Kıbrıs ta hummalı bir çalışma başlamıştır. Ermenilerin, Kıbrıs ta depolanan silah ve cephaneyi Zeytun daki Müslüman katliamında kullanmak üzere bir İngiliz Vapuru ile güney sahillerine sevk edecekleri ve bu gaye ile Kıbrıs Adası nda toplanma talimatının verildiği haberlerinin alınmasının üzerine 64, bölgede şartları zorlayan koşullarda sıkı güvenlik önlemleri alınmıştır. Osmanlı yerel idarecilerine merkezden gönderilen telgraflarda, Ermeni Komitesi efrâdının Amerika dan Kıbrıs a gelerek yelken kayıklarıyla sevâhil-i şahaneye hareket eyledikleri ihbar olunduğundan takayyüdât-ı ciddiye ve mükemmele bi l-icra gerek yelken kayıklarıyla ve gerek vesâit-i saire ile merkûmların Memâlik-i Şahane ye duhûllerine kat iyyen meydan ve imkân verilmemesi 65 şeklindeki telkin ve tembihlere sıkça rastlamak mümkündür. Ermeniler, Memalik-i Şahane ile Kıbrıs arasındaki ulaşımlarını İngiliz, Fransız ve Yunan bandıralı gemilerle yapmalarının yanı sıra, gerek Anadolu sahillerinden gerekse Kıbrıs sahillerinden kiraladıkları kayıkçılar vasıtasıyla da sağlamışlardır. Arşiv belgelerinden bu şekilde cereyan eden hadiselerin 1900 lü yılların başından itibaren arttığını, Ermenilerin daha çok bu yola başvurmaya başladıklarını görmekteyiz. Kayda değer bir başka husus da, Osmanlı memurlarından bazılarının kaçak yollarla sahillerden giriş çıkış yapan Ermenilere göz yumması olmuştur. Rüşvetin bu noktada etkin bir rol oynadığı muhtemeldir. Osmanlı zaptiye kayıtları arasında Ermenilerin kaçak yollarla Anadolu ya çıkmaya çalıştıklarına dair birçok örnek bulunmaktadır. Kıbrıs ın Tuzla İskelesi kayıkçılarından Mehmed nam şahsın kayığıyla Mersin sahiline Ermeni firarisi taşıdığı, Kıbrıs tan bir takım Ermenilerin yelken kayıklarla Mersin Sahili ne çıkmalarına göz yuman görevliler hakkında soruşturma açılacağı, Ebu İzzet in sahibi olduğu kayıkla Kıbrıs tan Mersin e Ermeni getirdiği ve yine getirmek üzere hazırlık yaptığı ihbar edildiğinden, gerekli tedbirin alınması, Kıbrıs Tuzla dan hareket eden ve firari Ermenileri 64 BOA, Y. A. HUS, 348/ BOA, BEO, 2856/

19 Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası nın Rolü ( ) taşıdığı haber verilen Tevfik-i Bari isimli kayıktan, bu Ermenilerin karaya çıkmalarına meydan verilmemesi ve gözlem altında bulundurulmaları gerektiği, Marsilya dan satın alıp Kıbrıs ta Sivaslı denilen bir Ermeniye gönderdikleri tüfeklerinin Mersin civarında Alanya Limanı ndaki Kayıkçı Hasan tarafından nakil ve ithal olunduğu, Kıbrıs ta kaçakçılık yapan bir şahsın birçok Ermeniyi Karataş ta sahile çıkardığı, Kıbrıslı Yani Dimitri Palas Kaptan ın Kıbrıs tan Taşucu İskelesi ne götürdüğü Ermenilerin yakalandıkları Burada gözden kaçırılmaması gereken bir noktayı belirtmekte yarar vardır. O da kaçak kayıklarla firari taşınması hadisesinin daha çok Kıbrıs tan kiralanan kayıklarla yapılmış olduğudur. Belgelerden öğrendiğimiz ilginç bir olay da, Anadolu dan Amerika ya ekonomik, siyasi ve sosyal nedenlerle göç etmek isteyen Ermenilerin, Mersin İskenderun gibi liman çevrelerinde kendilerine yer edinmiş simsar kişiler tarafından gerekli ücretler alındıktan sonra dolandırılarak, Amerika yerine Kıbrıs sahillerine bırakılmasıdır. Osmanlı Devleti nin Kıbrıs üzerinden, kendi topraklarına yasal olmayan yollarla girmeye çalışan Ermenilere karşı ciddi önlemler almasında en büyük etken, güvenlik endişesi olmuştur. Ancak bu endişenin yanı sıra, 1900 lerin başında bölgede görülen veba salgını da ek güvenlik önlemlerinin alınmasında etkili olmuştur. Devlet, bu dönemde kaçak yollarla gelen Ermenilerin memlekette bir veba salgınına yol açmasından da ayrıca korkmuştur. KIBRIS A MUHBİR VE HAFİYE GÖNDERİLMESİ Osmanlı idaresi, Kıbrıs ta olup bitenleri yakından takip etmek, ilk elden doğru bilgiler edinmek ve doğabilecek tehlikeler için önceden tedbirler alabilmek maksadıyla Ada nın Tuzla (Larnaka), Magosa, Limasol ve Girne iskelelerinde muhbirler bulundurulmasına karar vermiştir. Zira Tuzla, Magosa, Girne ve Limasol Kıbrıs ın önemli liman şehirlerindendir. Bunlar içinde özellikle Tuzla Ermenilerin örgütlendiği ve yoğun faaliyette bulunduğu önemli bir liman kenti olup, Taşnak, Hınçak örgütlerinin şubelerinin yanı sıra, 9 Haziran 1896 tarihli bir belgeye göre burada Terveşak adı ile kurulmuş bir Ermeni komitesi de vardı. 66 Bu nedenle bu yerlerin kontrol altında tutulabilmesi, buralardan gelecek sağlıklı haberlere bağlıydı. Nitekim ortalıkta dolaşan birçok asılsız haber vardı ve bunların bir kısmı bölgede tedirginlik yaratması için doğrudan Ermeniler tarafından ortaya atılıyordu. Örneğin, Zeytun da ihtilal çıkarmak isteyen Ermenilerin, Kıbrıs tarikiyle Payas a silah getirdikleri hakkında İskenderun a 66 BOA, A. MKT. MHM, 537/14. 75

20 İ. Şahin gelen Elmas Yakub adlı bir şahıs tarafından yapılan ihbarın doğru olmadığı 67 ya da Ermeniler tarafından Kıbrıs ta yirmi bin Ermeni olduğu şeklindeki rivayetler ortalıkta kol geziyordu. O nedenle Ermeni Komitesi efradının hal ve hareketlerini öğrenmek için devlet tarafından buralara muhbirler ve hafiyeler gönderilmiştir. Bu amaçla Tuzla, Magosa, Limasol ve Girne ye 19 Mayıs 1896 tarihinde muhbirler gönderilmiştir. 68 Ayrıca Kıbrıs ta yaşayan Türklerden ve Kıbrıs Kadılığı ndan da istihbarat sağlanma yoluna gidilmiştir. Kıbrıs a muhbir ve hafiye gönderilmesinde diğer bir etken de, Kıbrıs ile İstanbul arasında sağlıklı bir haberleşme hattının yokluğu olmuştur. Kıbrıs Lazkiye telgraf hattının sürekli sorunlar çıkarması, Ada ile olan haberleşmeyi aksatmıştır. Diğer taraftan günün koşullarında Akdeniz in, özellikle kış aylarında deniz ulaşımına uygun olmaması, Kıbrıs a düzenli bir şekilde gemi seferlerinin yapılmasını engellemiştir. Bu nedenle Kıbrıs tan posta vapuru ve gelen giden yolcular vasıtasıyla da düzenli haber alınamamıştır. 05 Kasım 1863 tarihli bir belgede, Kıbrıs ile Beyrut arasında telgraf hattının kurulması gerekliliği üzerinde durulurken, 11 Ocak 1890 tarihli bir diğer belgede, Kıbrıs Ceziresi nde telgraf hattı olmadığından ve lazım gelen muhaberede suubet [zorluk] çekilmekte olması cihetiyle Beyrut ve Lazkiye ve Trablus taraflarından hangisine münasip olur ise oradan cezire-i mezkura bir kol telgraf hattı çekilmesi 69 şeklinde bir ibareyle karşılaşmamız, 1863 yılından 1890 yılına kadar söz konusu telgraf hattının kurulamamış olduğu bilgisini vermektedir. Sonraki yıllarda Kıbrıs Lazkiye arasına bir telgraf hattı kurulmuştur. Fakat bu hat sağlıklı ve uzun ömürlü olmamıştır. 18 Nisan 1901 tarihli bir belgede, hattın bir denizaltı tarafından tahrip etmesinden dolayı, Kıbrıs ile muhaberatın kesilmiş olduğu bilgisi yer almaktadır Şubat 1909 tarihli Kıbrıs ta yayımlanan Sünûhât gazetesi bu konuya yer vermiş ve ilgili haberinde, bilindiği üzere senelerden beri bozuk bulunan Osmanlı telgraf hattının Lazkiye ile Kıbrıs arasındaki kablosunun onarılması için Kıbrıs ahalisi tarafından yapılan başvurulara rağmen bir sonuca ulaşılamamıştır 71 serzenişine yer vermiştir. Bu gazete vasıtasıyla tarihleri arasında bu hattın bozuk olduğunu, bu hat üzerinden sağlıklı haberleşmenin yapılamadığını öğrenmekteyiz. Bu nedenlerden dolayı Kıbrıs a muhbir veya hafiye gönderilmesine önem verilmiştir. 67 BOA, DH. TMIK. M, 43/ BOA, DH. TMIK. M, 4/ BOA, ŞD, 2339/3. 70 BOA, DH. MKT, 2517/ Sünûhât Gazetesi, 18 Şubat