MOĞOL İLHANLI TAHAKKÜMÜNDEN BAĞIMSIZLIĞA GİDEN SÜREÇTE MEMLÛK SULTANI NÂSIR MUHAMMED B. KALAVUN UN ANADOLU BEYLİKLERİ İLE MÜNASEBETLERİ.

Transkript

1 TARİHİN PEŞİNDE ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ Yıl: 2015, Sayı: 14 Sayfa: THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH Year: 2015, Issue: 14 Page: MOĞOL İLHANLI TAHAKKÜMÜNDEN BAĞIMSIZLIĞA GİDEN SÜREÇTE MEMLÛK SULTANI NÂSIR MUHAMMED B. KALAVUN UN ANADOLU BEYLİKLERİ İLE MÜNASEBETLERİ Ahmet SAĞLAM Öz Memlûk sultanı Nâsır Muhammed b. Kalavun el Melikü n Nâsır unvanıyla Memlûk Türk Devleti nde ( ), ( ), ( ) yılları arasında üç kez tahta oturur. Üst düzey emirlerin baskısında geçen birinci ve ikinci saltanat dönemlerinin aksine otuz iki yıl süren üçüncü saltanat dönemi boyunca güçlü ve otokrat bir sultan olarak öne çıkar. Bu dönem savaşlardan çok barışın konuşulduğu, Mısır kültür ve medeniyet tarihinin zirvesi ayrıca devletin ulaştığı en üst nokta olarak kabul edilir. Haçlı saldırıları ve Moğol istilâları sonrası uzun bir süreden sonra Mısır ve Suriye de istikrar hâkim olur. Nâsır Muhammed in saltanatı boyunca İlhanlılara karşı uyguladığı siyasetin bir sonucu olarak Anadolu üzerindeki İlhanlı etkisi giderek zayıflar. Anadolu beylikleri dönem dönem sultanın nâibi olarak hareket ederler. Bu bağlamda makalemizde Nâsır Muhammed in Karamanoğulları Beyliği, Eretna Beyliği ve Dulkadiroğulları Beyliği ile olan ilişkilerini ele alacağız. Anahtar Kelimeler Memlûkler, Nâsır Muhammed, Karamanoğulları, Dulkadiroğulları, Eretna THE MAMLUK SULTAN NÂSIR MUHAMMAD B. QALAWUN S RELATIONSHIP WITH ANATOLIAN PRINCIPALITIES IN THE PROCESS THAT THEY GAINED INDEPENDENCE FROM DOMINATION OF THE MONGOL ILKHANID Abstract Sultan al Nasır Muhammad b. Qalawun was raised to the sultanate in the Turkish Mamluk as al Malik al Nasır for three times ( ), ( ), ( ). Unlike the first and second reigns that the senior amirs had betrayed him, al Nasır Muhammad governed the third period with a limited number of trusted men of high caliber. He was a strong, autocratic ruler; his third reign lasted thirty one years, until his death in 741 (1341). Those years * Yrd. Doç. Dr., Artvin-Çoruh Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Artvin/T ürkiye. ahmetsaglam352@gmail.com

2 30 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 7/14 have been described as the climax of Egyptian culture and civilisation, a time when the state reached the highest pinnacle of its power. His third reign was known for peace better than war. As a result of opposing policies of Sultan al Nasır Muhammad b. Qalawun against of the Ilkhanids, the impact of Ilkhanids on Anatolia weakens. Principalities of the Anotolia act as the sultanʹs regent. In our article we are going to deal to al Nasır Muhammad s relationship with the Karamanids, Dulkadirids and Eretnains. Keywords Mamluks, Nâsır Muhammad, Karamanids, Dulkadirids, Eretnains

3 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 31 GİRİŞ Moğol istilâsıyla yeni bir döneme giren Anadolu, İlhanlı devletinin kurucusu İl han Hülâgû ( / ) döneminden Ebû Saîd in vefat ettiği 736/1336 yılına değin İlhanlı idaresinde kalır. Anadolu da dönem dönem sarsılan İlhanlı hâkimiyetinin tam olarak tesis edilmesi için Suriye bölgesinin İlhanlı hâkimiyeti altına alınma zorunluluğu ortaya çıkar. Bunun yanında Akdeniz e açılmak için İlhanlılar Suriye bölgesini istilâya dönük bir dış politika sürdürürler. Ancak Memlûkler, kuruluş dönemlerinden itibaren İlhanlılara karşı başarılı savunma savaşları çıkararak İlhanlıları bölgeden uzaklaştırırlar. Memlûk sultanı Nâsır Muhammed b. Kalavun ( / ) 1 döneminde de aynı politika taviz verilmeden sürdürülür. Nâsır Muhammed İlhanlılara karşı kazandığı Şakhap zaferi (2 Ramazan 702/20 Nisan 1303) sonrası İlhanlı Hükümdarı Gazan a gönderdiği mektubunda 2 şu ifadeleri kullanır; Kendi canın için seç. Ya hızlıca Horasan a girmeyi ya da Anadolu ve Irak tan topluca çıkmayı 3 Nâsır Muhammed in üçüncü saltanat yıllarının başına yani 709/1310 lu yıllara değin süren Moğol tehdit ve tehlikesi bu dönemde tamamen bertaraf edildiği gibi izlenen siyaset neticesinde İlhanlılar çözülme sürecine itilir. Bu bağlamda Nâsır Muhammed in her zaman desteğini alan Anadolu beylikleri bu çözülmeyle birlikte bağımsızlıklarını kazanarak Anadolu tekrar Türkler idaresine geçer. 1 Nâsır Muhammed abisi Eşref Halil in suikastla öldürülmesinin ardından 9 yaşında tahta oturmuş ve bir yıl geçmeden tahttan uzaklaştırılmıştır. Hanedan tarafından yönetilmeyen üst düzey güçlü ve nüfuz sahibi emirlerin işgaline her zaman açık Memlûk tahtı işgali başaracak emir ortaya çıkıncaya kadar durumu idare etmek için vefat etmiş sultanın çocukları bir süre tahtta kalır ve böylece sükûnet geçici de olsa tesis edilirdi. Ancak gerekli şartlar oluşunca çocuk yaştaki sultanlar yaşlarının küçüklüğü bahanesi ile tahttan uzaklaştırılırdı. Nâsır Muhammed de birinci saltanat dönemi ( ) sonrası tahttan uzaklaştırılmış, on yıl süren ikinci saltanat dönemi ( ) sonrasında da kıdemli emirlerin elinde kukla olarak hüküm sürmekten bıkıp usanarak tahtı terk etmiştir. Ancak üçüncü kez oturduğu saltanat dönemi boyunca ( ) geçmiş dönemde kazandığı tecrübelerle kendi otoritesini tesis etmiş ve özelde Memlûk Türk devletinin genelde Mısır tarihinin en haşmetli yılları olarak tarihteki yerini almıştır. Sultan Nâsır Muhammed in şahsiyeti hakkında bkz. Şemseddin eş-şücâî (ö. 745/1344), Târîhu -l-meliki n-nâsırî Muhammed bin Kalâvun es-sâlihî ve Evlâdihî, (Thk. Barbara Schafer), Wiesbaden 1977, s ; Safedî, Salahaddin Halil bin İzzeddin Aybek es-safedî (ö. 762/1363), el-vâfî bi l-vefeyât, I-XXIX, (Thk. Ahmed Arnavud, Tezkî Mustafa), Beyrut, 1420/2000, c. IV, s ; a.mlf., Aˊyânü l-asr ve Aˊvânü n-nasr, (Thk. Ali Ebû Zeyd, Mahmûd Salim Muhammed, Nebil Ebû Amse, Muhammed Mevˊıd), I-VI, Dımaşk 1998/1418; c. V, s ; Kütübî, Fevâtü'l-Vefeyât, I-IV, (Thk. İhsan Abbas) Beyrut, , c. IV, s ; Makrizi, Ebü'l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir Makrizi (ö. 845/1442), Kitâbü's-Süluk li- Maˊrifeti Düveli'l-Mülûk, I-IV, (Thk. Muhammed Mustafa Ziyade-Said Abdülfettah Ȃşûr), Kahire 1934, 1958, c. II, s ; İbn Tağriberdi, Ebü'l-Mehasin Cemalüddin Yusuf İbn Tağriberdi (ö. 874/1470), en-nücûmü'z-zâhire fî Mülûki Mısr ve'l-kahire, c. IX, (Thk. Muhammed Hüseyn Şemseddin), Dâru l-kütübi l-ilmiye, Beyrut 1992/1413, s ; a.mlf., el-menhelü s-sâfî ve l-müstevfî baˊde l-vâfî, I-XIII, (T hk. M. Muhammed Emin, Said Abdülfettah Âşûr), Kahire 1984/1405, c. X, s ; İbn Hacer el-askalânî, Ebü'l-Fazl Şihabüddîn Ahmed İbn Hacer el-askalani (ö. 852/1449), ed-dürerü'l-kâmine, I-VI, (Thk. Muhammed Abdulmuîd Dân), Haydarabad 1392/1972, c. IV, s ; Kasım Abduh Kasım, Muhammed b. Kalavun, DİA, c. XXX, İstanbul 2005, s Baybars el-mansûrî (ö. 725/1325), Zübdetü l-fikre fî Târîhi l-hicre. (Thk. D. S. Richards), Beyrut Das Arabische Buch Berlin, 1998/1419, s. 378; İbn Devâdârî, Ebû Bekr b. Abdullah b. Aybek İbnü'd-Devadari (ö. 736/1336), Kenzü'd-Dürer ve Câmiü'l-Gurer I-IX, c. IX, ed-dürrü l-fâhir fî Sîreti l-meliki n-nâsır, (Thk. Hans Robert Roemer) Kahire 1960/1379, s. 118; İbn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed İbn Haldun (ö. 808/1406), Kitâbü l-iber ve Dîvanü l-mübtedâ ve l-haber fî Eyyâmi l-arab ve l-berber ve men Ȃserehüm min zevi s-sultâni l-ekber, I-VIII, (T hk. Halil Şehhâde), Beyrut 1421/2001, c. V, s İbn Devâdârî, Kenzü d-dürer, c. IX, s

4 32 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 7/14 Memlûk sultanları içerisinde en kudretlisi olan Nâsır Muhammed, üçüncü döneminde otuz bir yıl ( / ) saltanat sürmüştür. Bu dönemde İlhanlılar, Suriye bölgesinden tamamen uzaklaştırıldığı gibi Ebü Saîd döneminde ( / ) yapılan barış görüşmeleriyle taraflar arasında sükûnet tesis edilmiş, İlhanlılar dize getirilmiştir. Ancak düşmanca ilişkilerin devam ettiği yıllarda İlhanlı iç siyasetine sık sık müdahil olan Nâsır Muhammed, Anadolu kaynaklı meselelerde devletinin çıkarları açısından yaşanan siyasi krizleri fırsat olarak kullandığı görülmüştür. İkinci saltanat döneminin başlarında Sülemiş in Gazan a karşı giriştiği isyanını 4 desteklediği gibi yine Ebû Saîd e karşı isyan edip Kahire ye sığınan İlhanlı Anadolu valisi Timurtaş ı 5 siyasi çıkarlarına uygun olarak muhakeme ettikten sonra idam ettirmiştir. 6 I. SULTAN NÂSIR MUHAMMED İN ANADOLU BEYLİKLERİ İLE MÜNASEBETLERİ İlhanlı valileri idaresindeki Anadolu nun orta kesimlerinde İlhanlılar, dağlık kesimlerde de Türk Beyleri söz sahibidirler. 7 Yarı bağımsız birer siyasi teşekkül olan bu beylikler hakkında seyyah Marco Polo (ö.1324) Müslüman olan Türklerin hayvancılık ve tarımla geçindiklerini, çok güzel at yetiştirdiklerini, besili hayvanları olduğunu gözlemlerine dayalı olarak aktarır. Ayrıca Anadolu dan Türkiye diyerek bahseder. 8 Seyyah İbn Battûta (ö.770/1368), 730/1330 lu yıllarda gezdiği Anadolu da yoğun Türk nüfusunu gördükten sonra Anadolu için Türkiye Ülkesi, Türkiye Toprağı anlamında Berrü t Türkiyye el Ma rûf bi Bilâdi r Rûm ifadelerini kullanır. 9 Ayrıca Anado 4 İlhanlılar adına Anadolu yu ele geçiren Baycu Noyan ın torunu olan Sülemiş, 1297 sonlarında Gazan tarafından Anadolu emiru l-ümeralığa getirilir. Gazan ın tahta oturmasında büyük yararlılıklar gösteren Sülemiş in gerek dedesinin uzun yıllar Anadolu da kalması gerekse kendi hizmetlerinin karşılığında Anadolu valiliği verilmediği gerekçesiyle isyan ettiği nakledilir. Reşidüddin Fazlullah (ö. 718/1318), Câmiuˊt-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), (Çev. Prof. Dr. İsmail Aka, Prof. Dr. Mehmet Ersan ve Dr. Ahmad Hesamipour Khelejani), Türk Tarih Kurumu basımı, Ankara 2013, s ; Nüveyri, Ebu l-abbas Şihabüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb b. Muhammed el-bekrî et-teymî el-kureşî en-nüveyrî (ö. 733/1333), Nihâyetü'l-Ereb fî Fünûni'l-Edeb, I-XXXI (Thk. Dr. Necip Mustafa Fevvaz, Dr. Hikmet Keşlî Fevvaz), c. XXXII-XXXIII (T hk. Üstaz İbrahim Şemseddin), Beyrut 2004, c. XXXI, s. 236; Makrizi, es-süluk, c. I, s.878; İbn İyas, Ebü'l-Berekat Zeynüddin Muhammed b. Ahmed İbn İyas (ö. 930/1520), Bedâˊiu z-zuhûr, fî Vekâiˊu d-dühûr, I-V, (Thk. Muhammed Mustafa), Kahire 1395/1975, c. I, s. 403; Berthold Spuler, İran Moğolları, (Çev. Cemal Köprülü), T ürk T arih Kurumu Yay., Ankara 1987, s ; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1996, s ; Özgüdenli, Osman G., Gâzân Han ve Reformları, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2009, s Timurtaş (ö. 728/1328) ın hakkında bkz. Safedî, Aˊyânü l-asr, c. II, s ; Nüveyri, Nihaye, c. XXXIII, s ; İbn Hacer, ed-dürer, c. I, s ; İbn Tağriberdi, el-menhel, c. IV, s ; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, s Ebü l-fidâ, el-melikü'l-müeyyed İmadüddin İsmail b. Ali Ebü'l-Fidâ (ö. 732/1331), el-muhtasar fî Ahbâri l-beşer = Târîhu Ebî l-fidâ (Thk. Mahmûd Deyyub), I-II, Beyrut 1997/1417, c. II, s ; Nüveyri, Nihaye, c. XXXII, s. 195; Makrizi, es-süluk, c. II, s. 299; Safedî, Aˊyânü l-asr, c. II, s. 115; İbn Devâdârî, Kenzü d-dürer, c. IX, s. 348; İbn Hacer, ed- Dürer, c. I, s. 518; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, s Ömeri, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Yahyâ İbn Fazlullah el-ömerî (ö. 749/1349), Mesâlikü'l-Ebsâr fî Memâliki'l- Emsâr, I-XXVII, (T hk. Kamil Selman el-cebûrî), Beyrut 2010, c. III, s Markopolo Seyahatnamesi, I-II, T ercüman 1001 Temel Eser, c. I, s İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. İbrahim Levatî et-tancî (ö. 770/1368), İbn Battûta Seyahatnâmesî, I-II, (Çev. A. Sait Aykut), Yapı Kredi Yay., İstanbul 2000, c. I, s. 400, 445.

5 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 33 lu nun siyasi ve içtimai durumu hakkında doyurucu bilgiler verir. 10 Dönemin Memlûk müelliflerinin Mısır, Suriye ve Hicaz a hâkim Memlûkler için Türkiye Devleti (ed Devletü t Türkiye 11 ) ifadesini kullanırken Anadolu, Türk Ülkesi olarak isimlendirilir. Memlûk müellifi Ömeri (ö.749/1349), Türk Beyleri anlamında kullandığı Ümerâü l Etrâk 12 başlığı altında bölge bölge savaşçı sayısına değin kısa bilgilerle Anadolu beyliklerini anlatır. 13 Ömeri, Sultan Nâsır Muhammed in sır kâtipliğini 14 yaptığı dönemde sultanın Anadolu beylikleriyle yaptığı yazışmalar hakkında bilgiler verir. 15 Bu bağlamda sultan ile olan ilişkilerine de değinir. Söz konusu mektuplara baktığımızda Nâsır Muhammed, Anadolu daki beyliklerin tamamına yakını ile yazışmış, hediyeleşmiştir. 16 Moğol istilâsı sonrası XIV. yüzyılın ilk yarısında yeni yeni tam bağımsız hareket etmeye başlayan beylikler siyasi politikalarına uygun olarak zaman zaman Nâsır Muhammed in hamiliğine başvurdukları görülmüştür. Bazen ara bulucu rolünde bazen bir baba gibi onları koruyup kollayan Nâsır Muhammed in üçüncü saltanat döneminin sonlarına doğru kendisine tâbi birer siyasi teşekkül haline gelen Karamanoğulları, Dulkadiroğulları ve Eretnaoğulları beylikleri ile sıkı bir ilişkisi söz konusudur. Bu ilişkilere geçmeden 10 İbn Battûta, c. I, s Memlükler Devleti tarihini anlatmaya başlayan dönemin müellifleri bu devletin adını eserlerinde Devletü t-türk (=Türk Devleti) ya da ed-devletü t-türkiyye (=Türkiye Devleti) diye tanımlarlar. Baybars el-mansûrî, (ö.725/1325), Zübde, s. 1; İbn Devâdârî (736/1336 sonrası), Kenzü d-dürer, c. VIII, s. 12; Nüveyri (ö.1333), Nihaye, c. XXIX, s. 267; İbn Kesir, Ebü'l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Şihabüddîn Ömer b. Kesîr b. Dav b. Kesir (ö. 774/1373), el-bidâye ve n-nihâye, I-XXI, (Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-türkî), Cîze 1998/1419, c. XVII, s. 308; İbn Haldun (ö.1406), İber, c. V, s. 426; Kalkaşendî, Ebü'l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. Ali Kalkaşendî (ö. 821/1418), es-subhu'l-aˊşâ fî Sınâati'l-İnşâ, I-XIV, Kahire 1332/1914, c. IV, s. 6; Makrizi (ö.1442), Kitabü l-mevâiz ve l-itibâr fi Zikri l-hıtat ve l-ȃsâr, I-II, Beyrut t. y. Dâru Sâdır, c. II, s. 208, 211, 215, 218, 220; İbn İyas (ö.1524), Bedâi u z-zuhür, c. I, s Ayrıca dönemin çağdaş müellifleri eserlerine ed-devletü t-türkiye (=Türkiye Devleti) ismini vermişlerdir. Bu konuda bkz. Baybars el-mansûrî (ö.725/1325), et- Tuhfetü l-mülûkiyye fi'd-devleti't-türkiyye (Thk. Abdülhamid Salih Hamdân), Kahire 1987; İbn Devâdârî, (ö. 736/1336), ed-dürretü'z-zekiyye fî Ahbâri'd-Devleti't-Türkiyye, (Thk. Ulrich Haarmann), Kahire 1971; İbn Habib (ö.1377), Dürretü l- Eslâk fi Devleti l-etrâk, Süleymaniye Ktp. Yeni Cami, Nr. :849; İbn Dokmak (ö.1407), en-nüfhatü l-miskiyye fî d- Devleti t-türkiyye: min Kitâbi l-cevheri's-semin fî Siyeri'l-Hulefâ ve'l-mülûk ve's-selâtîn (min sene 637 hatta sene 805 h. ), (Thk. Ömer Abdüsselam Tedmuri), Beyrut 1999/1420. Ayrıca müellifi meçhul Türkiye Devleti Tarihi anlamını taşıyan bir eserin künyesi şöyledir. Tarîhu d-devleti t-türkiyye ( /1252/1402) [Cambridge, U.L. Ms. Qq. 147]. 12 Ömeri, et-taˊrîf bi'l-mustalahi'ş-şerîf, (Thk. Semîr Mahmûd Derubi), Kerek 1992/1413, s Ömeri, Cengiz Han sülalesine ait yerler olarak Şerefoğulları, Turgutoğlu, Uğurlu ili, Doğancık memleketi ve Yakub ilini gösterir. Haydar el-uryan adındaki raviden naklettiği bu bilginin yanı sıra aynı eserin 242. sayfasında da Cenovalı Balaban diye isimlendirdiği kişiden aktardığı bilgide on sekiz Türk beyinin yönettiği beyliklerden bahseder. Ömeri nin bahsettiği bu beylikler şunlardır: En büyükleri Germiyan beyliği olup sırayla Toguzlu (Denizli), Tevâze, Amîdlî (Hamid İli), Kastamonu, Kavya, Bursa (Osmanlılar), Ekîra (Balıkesir), Marmara (Karesi), Nîf, Mağnisa (Saruhan), Birgi (Aydınoğlu), Foka (Menteşe), Antalya, Karasar ve Ermenek (Karamanoğlu) dir. Ömeri, Mesâlik, c. III, s ; a. mlf., et-ta rîf, s Sır kâtipliği ya da Kâtibü s-sır, sivil bürokrasinin başıdır. İnşa divanının başkanlığını da yürütüp sultana gelen her türlü yazıyı okumak ve sultanın iradesini diplomatik teamüllere uygun yazmak, mezâlim divanına sunulan şikâyetlerin okunup gerekli kararın sultanın ve kadıların görüşleri doğrultusunda yazılması, posta işleri, dairelerden gelen evrakın düzenlenip sultanın mührünün konulup gerekli yerlere gönderilmesinden sorumludur. Sır kâtipleri inşa divanında uzman olmalarının yanı sıra çok güvenilir olmasına dikkat edilir. Sır kâtipliği için bkz. Kalkaşendî, Subhu l-aˊşâ, Kahire 1340/1922, c. I, s. 97, , c. III, s. 370, c. IV, s. 19, 29, 30, 44-45, 60, 189, c. IX, s ; Makrizi, el-hıtat, c. II, s ; Halil b. Şahin ez-zahiri (ö. 873/1468), Zübdetü Keşfi l-memâlik fi Beyanii t-turûk ve l-mesâlik, (Thk. Halil Mansur), Beyrut 1997/1417, s ; Fatih Yahya Ayaz, Sır Kâtipliği, DİA, c. XXXVII, Ankara 2009, s Ömeri, et-ta rîf, s ; a. mlf., Mesâlik, c. III, s. 256; Kalkaşendî, Subhu l-aˊşâ, c. VIII, Kahire 1334/1915, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s

6 34 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 7/14 önce diğer beyliklerle ilgili kaynaklara yansıyan bilgilere kısaca göz atalım. 17 İlhanlı hükümdarı Ebû Saîd ( / ) 18 in çocuk yaşta olmasından istifade eden Emir Çoban 19 ülke idaresini oğulları ile ele geçirmiş oğlu Timurtaş Noyan ı 20 da Anadolu ya vali tayin etmiştir. 21 Timurtaş ın Anadolu birliğini tesis etme yönünde Hamidoğlu Dündar Bey i uzun takibat sonrasında yakalayıp katletmesi 22 üzerine oğulları Mısır a giderek Nâsır Muhammed e sığınırlar. Yerlerine vekil bırakarak geldikleri Kahire de sultan tarafından gayet iyi karşılanıp ikametleri süresince de ağırlanırlar. Timurtaş ın idam edildiği 728/1327 yılı sonrasında yurtlarına ancak dönebilirler. 23 Yine Ömeri nin Kastamonu memleketi Süleyman Paşa ili olarak zikrettiği beyliğin lideri Süleyman Paşa nın oğlu İbrahim ile sultan arasında dostluğun tesis edildiği ve güzel işlerin yapıldığına dair ifadeleri söz konusudur. Ayrıca burasının Nâsır Muhammed in himayesi altında olduğunu da bildiren müellif, deniz yolu ile Memlûk askerinin bölgeye ulaştığını ve sultanın her zaman yardımcı olduğundan söz eder. 24 Sultan Nâsır Muhammed in desteğini alan Karamanoğulları ve Çukurova bölgesindeki Türkmen grupları her fırsatta İlhanlı Anadolu idarecilerine isyan etmişler, öteden beri Memlûklerin Çukurova Ermenilerine uyguladıkları baskı politikasının da destekçisi olmuşlardır. Bu dönemde de Ermeniler üzerine düzenlenen büyük seferlerin hepsine katılmışlardır. Ayrıca Çukurova bölgesindeki Türkmen grupları 25 ve Karamanoğulları sultanın bölge üzerindeki siyasetinin daima bir parçası olmuşlardır. 26 Ermeni kralı ile 723/1323 yılında yapılan anlaşma İlhanlı hükümdarı Ebû Saîd in öldüğü 736/1336 yılına 27 kadar yürürlükte kalır. 28 Ermeniler 737/1337 yılında anlaş 17 Çalışmamız Nâsır Muhammed dönemi ile sınırlı tutulduğundan genel olarak Memlûkler Devleti nin Anadolu beylikleriyle ilişkileri için bkz. Kürşat Solak, Memlûkler Devletinin Anadolu Beylikleriyle Münasebetleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir İlhanlı hükümdarı Ebû Saîd (ö ) hakkında bkz. Safedî, Aˊyânü l-asr, c. II, s ; İbn Battûta, c. I, s ; Yûsufî, Musa b. Muhammed b. Yahya el-yûsufî (ö. 759/1358), Nüzhetü n-nâzır fi Sireti l-meliki n-nâsır (Thk. Ahmet Hutayr) Beyrut 1986, s ; İbn Tağriberdi, el-menhel, c. III, s İlhanlı devlet adamı Emir Çoban (ö. 728/1327) hakkında bkz. Safedî, Aˊyânü l-asr, c. II, s ; İbn Tağribersi, el- Menhel, c. V, s ; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Emir Çoban Soldoz ve Timurtaş, Belleten, S:XXXI/124, Ekim 1967, s İlhanlı Anadolu valisitimurtaş (ö. 728/1328) hakkında bkz. Safedî, Aˊyânü l-asr, c. II, s ; İbn Hacer, ed-dürer, c. I, s ; İbn Tağriberdi, el-menhel, c. IV, s ; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, ; Kemal Ramazan Haykıran, Anadolu da Bir İlhanlı Valisi: Demirtaş Noyan ( ) Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2009, Sayı:23, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s. 239; İbn Battûta, c. I, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s. 234, Cüneyt Kanat, Memlûkler ve Çukurova, Efsaneden Tarihe Tarihten Bugüne Adana: Köprü Başı, Haz: Doç. Dr. Erman Artun-M. Sabri Koz, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2000, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s Yûsufî, Nüzhe, s ; İbn Battûta, c. I, s. 325; Safedî, Aˊyânü l-asr, c. II, s. 69; İbn Tağriberdi, en-nücum, c. IX, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s. 8.

7 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 35 maya aykırı davranarak mutat vergiyi göndermemişler hatta Halep nâibinin memlûklerini öldürmüşler, gelişmeler üzerine de bölgeye bir sefer düzenlenmiştir. 29 Mısır, Şam, Hama, Trablus ve Halep askerinin yanı sıra bölgedeki göçebe Araplar, Türkmenler ve Karamanoğulları nın da katıldığı geniş çaplı bir sefer 30 sonrası Ayas tamamen fethedildiği gibi bölgede Türkmenler yurt tutmaya 31 hatta bölgede beylik olarak Memlûk Türk devletine bağlı hareket etmeye başlarlar. Aslında bu gelişmeler on yıl öncesi başlayan bölgedeki İlhanlı çözülmesinin de bir sonucudur. Anadolu da güçlü bir İlhanlı idaresini tesis eden Timurtaş, İlhanlı hükümdarı Ebû Saîd in kendisini baskı altına alan Çoban ve oğullarını tasfiye politikasından korkarak Kahire ye sığınır. Sultan Nâsır Muhammed, politik çıkarlarına uygun olarak Timurtaş ın idam edilmesine (4 Şevval 728/1 Eylül 1327) göz yumar. 32 Bu durum bazı sonuçları da beraberinde getirir. İlhanlı siyasetinde etkin olan Çoban ve oğullarının ortadan kaldırılması İlhanlıların da sonunu getiren önemli siyasi bir gelişmedir. Dolayısıyla bu hadisenin üzerinden on yıl geçmeden gerek İlhanlı gerekse İlhanlı idaresindeki Anadolu da siyasi aktörler değişmiş, özellikle Anadolu da Timurtaş ın sindirdiği beylikler bölgelerinde söz sahibi olmuşlardır. Öteden beri bağımsız hareket etmek için sık sık başkaldıran Karamanoğulları başta olmak üzere Eretnaoğulları ve Dulkadiroğulları Nâsır Muhammed e bağlı siyasi birer teşekkül olmuşlardır. Kısaca Nâsır Muhammed in çıkarları açısından ödün vermeden yürüttüğü İlhanlı politikası Anadolu nun tekrar Türkler idaresine geçmesinde önemli bir amil olmuştur. II. SULTAN NÂSIR MUHAMMED İN KARAMANOĞULLARI BEYLİĞİ İLE MÜNASEBETLERİ Karamanoğulları, Anadolu beylikleri arasında en güçlüsü olup Moğol İlhanlı idaresine karşı her fırsatta ayaklanmalarıyla öne çıkar. İlhanlı valilerine karşı ayaklandıkları gibi Anadolu İlhanlı valilerinin merkeze karşı giriştikleri isyan hareketinde de destekçisi olmuşlardır. İlhanlı hükümdarı Gazan Han ın Doğuda ve batıda düşmanımı arıyorum Oysa düşmanım elbisemdeki (yurdumdaki) Karamanoğullarıdır sözü beyliğin bölgedeki konumunu anlatması bakımından önemlidir. Gazan ın bu sözlerini nakleden Ömeri, Gazan ın Karamanoğullarına musallat olmadığını ancak Suriye yi ele geçirdikten sonra ilk hedefinin Karamanoğulları olduğunu vurgular Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s. 8-9; Yûsufî, Nüzhe, s ; Makrizi, es-süluk, c. II, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s Yûsufî, Nüzhe, s. 415; Makrizi, es-süluk, c. II, s. 230; Faruk Sümer, Çukur-Ova Tarihi, TAD, Cilt. I, Sayı: I, (1963), s. 17; Kanat, Çukurova, s Ebü l-fidâ, el-muhtasar, c. II, s ; Nüveyri, Nihaye, c. XXXII, s. 195; Makrizi, es-süluk, c. II, s. 299; Safedî, Aˊyânü l-asr, c. II, s. 115; İbn Devâdârî, Kenzü d-dürer, c. IX, s. 348.; İbn Hacer, ed-dürer, c. I, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s. 239.

8 36 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 7/14 Nâsır Muhammed in ikinci saltanat döneminde İlhanlılara karşı Suriye nin başarıyla savunulması 34 bir yerde Anadolu nun özellikle de Karamanoğulları nın İlhanlılar tarafından tam olarak itaat altına alınamamasını sağlar. Gazan Han, İlhanlı tahtında otoritesini tesis edip Suriye üzerine sefer hazırlığında iken Anadolu da Sülemiş isyanı patlak verir. Anadolu da bağımsız bir idare kurmak isteyen Sülemiş, Karamanoğlu Beyinin aracı olmasıyla Memlûk sultanından Niyâbetü l Memleketi r Rûmiyyeti=Rûm Ülkesi Nâibliği yani Memlûk Anadolu Nâibi unvanı tevcih edilerek kendisine bu hususta bir taklîd 35 yazılır. 36 Ömeri, Sülemiş ile Memlûk sultanı Lâçîn arasında dostluk kurulmasında Karamanoğlu Beyinin aktif bir rol oynadığını da belirtir. 37 Sülemiş önce Sultan Lâçîn in daha sonra da onun katli ile sonuçlanan suikast sonrası yerine geçen Nâsır Muhammed in desteğini alır. Ayrıca Karamanoğlu Beyi emrindeki 10 bin kişilik bir birlik ile Sülemiş isyanını destekler. 38 Memlûk müellifleri, İlhanlıların Sülemiş isyanını bastırmasıyla Sülemiş in yanında yer alan başta Karamanoğulları olmak üzere Türkmenlerin her zaman olduğu gibi yurtlarına döndüklerini 39 ifade ederler. Bu durum Karamanoğullarının sık sık başvurdukları bir yöntemdir. Tehdit ve tehlikenin hâkim olduğu dönemlerde yüksek yerlere sığındıkları bir vakıadır. İlhanlı Anadolu valisi İrencin Noyan ın bölge halkına uyguladığı mezâlim sırasında Karamanoğulları Konya yı zapt etmeyi başarır. İlhanlı saltanat nâibi Çoban 714 yılı Rabiulevvel (1314 Haziran) ayında Anadolu da sekteye uğrayan İlhanlı idaresini yeniden tanzim eder. Emir Çoban, aynı yılın Ramazan ayında (714 Aralık) Konya nın tekrar İlhanlı idaresine geçmesini sağlarken oğlu Timurtaş ı da İlhanlı Anadolu genel valisi olarak atar. 40 Anadolu daki bütün beyler, Türkmen gruplarının önderleri ile Ermeni kralı, Çoban ın Sivas ile Erzincan arasındaki Karanbük mevkiindeki or 34 Müslüman olup Mahmud adını alan ve İslamiyet i devletin resmi dini olarak kabul eden İlhanlı Hükümdarı Gazan Han ( ) saltanatı boyunca üç kez Suriye üzerine sefer düzenler. Bu seferler sırasında İlhanlılar ile Memlûk Türk devleti arasında iki büyük savaş yaşanır. Önce Humus yakınlarında Vâdî Hazindâr Savaşı (28 Rabiulevvel 699 / 23 Aralık 1299) kısa bir süre sonra da Dımaşk yakınlarında Şakhap Savaşı (2 Ramazan 702 / 20 Nisan 1303) vuku bulur. Gazan ilkinden zaferle çıkarken diğerinde Kutluşah komutasındaki yüz bin kişilik İlhanlı ordusu çok ağır bir hezimet alır. Bölge bir daha İlhanlı saldırısı yaşamaz. 35 Taklîd; sultan adına saltanat nâibi, eyalet nâibleri ve vezirler gibi üst düzey memurların tayini, azli gibi hususlarda kaleme alınan resmi yazılardır. Ömeri, et-ta rîf, s Örnek taklîdler için bkz. Ömeri, et-ta rîf, s Ömeri nin şeyhimiz diye bahsettiği Kâtip Ebî s-senâî Mahmud b. Selman b. Fehdü l-halebî eliyle yazılmış taklîd için bkz. Mesâlik, c. III, s Ömeri, taklîdin hangi sultan adına yazıldığını açıkca belirtmese de Kalkaşendi, Memluk sultanı Lâçîn ( / ) tarafından verildiğinden söz eder. Subhu l-a şâ, c. V, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s İbn Devâdârî, Kenzü d-dürer, c. IX, s. 8; Nüveyri, Nihaye, c. XXXI, s. 236; Ömeri, Mesâlik, c. III, s ; Makrizi, es- Süluk, c. I, s İbn Devâdârî, Kenzü d-dürer, c. IX, s. 10; Nüveyri, Nihâye, c. XXXI, s. 236; Makrizi, Süluk, c. I, s. 877; İbn Tağriberdi, Nücûm, c. VIII, s Aksarayî, Kerîmüddin Mahmudî Aksarayî (ö. 733/1332-3), Müsâmeretü l-ahbâr, (Çev: Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2000, s ; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, s. 603; Faruk Sümer, Anadolu da Moğollar, SAD, I (1969), s. 81.

9 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 37 dugâhına gelerek huzurunda itaatlerini arz ederken Karamanoğulları gelmemişlerdir. 41 Çoban ın Anadolu da İlhanlı idaresini tesis etmesinin üzerinden birkaç yıl geçtikten sonra Memlûk Karamanoğulları ilişkileri açısından önemli siyasi gelişmeler yaşanır. Karamanoğulları ve Memlûkler in ortak düşmanları İlhanlılar, Çukurova Ermeni Krallığı ve Kıbrıs Haçlı Krallığıdır. Dolayısıyla Nâsır Muhammed gibi bölgesel ve küresel anlamda güçlü bir sultanın desteği şüphesiz önemlidir. Bu bağlamda Anadolu Selçuklu devletinin ya da Makrizi nin ifadesi ile Konya Kutalmışoğulları Sultanlığı nın inkıraza uğradığı 718/1318 yılında Karamanoğulları elçileri Kahire ye gelerek tabiiyetlerini sunarlar. Nâsır Muhammed adına bastırılan paraları takdim edip sultan adına okunan hutbeden söz ederler. Bunun üzerine sultan taklîd yazdırıp beyliğe uygun hediyelerle elçileri uğurlar. 42 Bu arada aynı yıl (718/1318) Anadolu nun güneyi başta olmak üzere Diyarbakır, Mardin, Musul, Cezire, Meyyâfârikîn, Bağdat ve Tebriz bölgesinde yoğun bir kuraklık ve kıtlık yaşanmaktadır. 43 Karamanoğulları Nâsır Muhammed in desteğini almış olmanın verdiği güven olsa gerek İlhanlı Anadolu valisi Timurtaş ın babası Çoban a karşı 719/1319 yılında İlhanlı devlet adamları tarafından başlatılan başarısız tasfiye harekâtı sırasında 44 İlhanlıların içinde bulundukları karışıklıktan istifade ederek Konya yı tekrar ele geçirirler. Bununla da yetinmeyip Çukurova Ermenilerine saldırırlar. 45 Yine İlhanlı valisi Timurtaş, Anadolu da sağlamak istediği siyasi birlik için Çukurova Ermeni Krallığı topraklarına başkent Sîs ve çevresine Karamanoğulları Beyliğinin de desteği ile 721 yılı sonlarında (Ocak 1322) baskın düzenler. 46 Timurtaş, Anadolu da idareyi tekrar ele aldığı 723/1323 yılında Konya yı Karamanoğullarının elinden alır. 47 Makrizi detaylı vermeden naklettiği 725 yılı (18 Aralık Aralık 1325) olaylarını anlatırken Kahire de sultanın huzuruna çıkan birçok devlet elçileri arasında Karamanoğlu elçisini de zikreder. 48 Yine Sultan Nâsır Muhammed ile Karamanoğulları arasındaki tabiiyet ilişkisini belgeleyen en önemli kanıtlar şüphesiz Karamanoğulları şehirlerinde sultan adına darp 41 Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr, s. 252; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, s. 603; Turan, Türkiye Tarihi, s Makrizi, es-süluk, c. II, s Nüveyri, Nihaye, c. XXXII, s ; Makrizi, es-süluk, c. II, s Çoban aleyhinde Ebu Saîd i kışkırtan İrenci Noyan, Kurumşî ve Dokmak bizzat Çoban tarafından ağır şekilde cezalandırılmışlardır. Nüveyri, Nihaye, c. XXXII, s ; Makrizi, es-süluk, c. II, s İbn Haldun, İber, c. V, s Nüveyri, Nihaye, c. XXXIII, s. 29; Ebü l-fidâ, el-muhtasar, c. II, s. 438; Galstyan, A. G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, (Çev. İlyas Kamalov), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005, s. 178; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, s Ebü l-fidâ, el-muhtasar, c. II, s. 447; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, s Makrizi, es-süluk, c. II, s. 259.

10 38 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 7/14 edilen sikkelerdir. 49 Karamanoğullarının kuruluş yıllarında merkez ittihaz ettiği Alanya da 721/1321, 726/1326 ve 729/1329 tarihli Nâsır Muhammed adına darp edilmiş sikkeler 50 ve diğer şehirlerde basılan sikkeli damgalar 51 mevcuttur. Yine Alanya nın Karamanoğlu yurdu olduğuna dair İbn Battûta nın verdiği bilgiler önemlidir. Seyyah İbn Battûta 733/1333 yılında uğradığı Alanya (Alâiyye) hakkında bilgi verirken, Alanya sultanı olarak Karamanoğlu Yusuf Bey ismini zikreder. 52 Yine Ömeri, kendi döneminde Karamanoğlu Mehmet Bey in Alanya emiri olduğunu daha önce de Yusuf isminde birisinin emirlik yaptığına değinir. 53 İlhanlı hükümdarı Ebu Saîd in Çoban ve oğullarına karşı giriştiği tasfiye harekâtı sırasında İlhanlı Anadolu valisi Timurtaş 728 yılı Rabiulevvel ayında (Ocak 1328) Kahire ye gelerek Sultan Nâsır Muhammed e sığınır. Sultan, yapılan istişare sonrasında Karamanoğlu Bedrettin Bey e mektup yazarak ailesinin ve mallarının Mısır a getirilmesini emreder. 54 Karamanoğlu Bedreddin Bey in cevap mektubu 24 Recep 728/5 Haziran 1328 Pazar günü bir heyetle beraber Kahire ye gelir. Mektupta, Timurtaş ile oğlu arasında bir parola olduğu ve bu parolanın ulaşmadığı gerekçesiyle ailesinin gelmekten kaçındığına değinilir. Bedreddin Bey, devamında da Timurtaş tan şikâyetçi olur. Müslümanların canına kıyıp pek çok insan öldürdüğünü, iyi niyetle Mısır da olmadığını belirtir. 55 Ayrıca heyetle birlikte babasının kanını dava etmesi için maktül Hamidoğlu Dündar Bey in oğlu Necmeddin İshak Bey i 56 Kahire ye gönderir. Babasının katili Timurtaş ile İshak Bey sultan ve ümeranın huzurunda tartışmışlar, adeta boğaz boğaza gelmişlerdir. Kısas isteyen İshak Bey ise Karamanoğlu na yazılan cevap mektubu ile Anadolu ya döner. 57 Bu kısas isteği sonrası Timurtaş tutuklanır. İlhanlı hükümdarı Ebû Saîd in elçileri İlhanlılara sığınan firari Memlûk emiri Kara Sungur u 49 Y. İzmirlier, Karamanoğulları nın Memlük Sultanı Nasır Nasreddin Muhammed Adına Darp ettikleri Paralar, Türk Nümismatik Derneği Bülteni 35-36, 1999, ss İbrahim Hakkı Konyalı, Alanya (Alâiye), İstanbul 1946, s.81, 134; Kürşat Solak, Memlûkler ve Alâiyye, Tarih Okulu, Ocak-Nisan 2012, Sayı: XII, s Halûk Perk-Hüsnü Öztürk, XIV. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu daki İslam Paraları Üzerinde Görülen Bir Kısım Damgalar, VII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri ( Nisan 2003), s. 121, 122, 123, 125. en-nâsır Muhammed e adına damgalanan damgaların resimleri için adı geçen çalışmanın s arasında verilen Resim: 2. 3, Resim: 2. 2, Resim: 3. 4, Resim: 4. 5, Resim: 7. 2 nolu resimlere bakınız. 52 İbn Battûta, c. I, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s Nüveyri, Nihaye, c. XXXII, s. 195; Makrizi, es-süluk, c. II, s Nüveyri, Nihaye, c. XXXII, s. 195; Makrizi, es-süluk, c. II, s İbn Battûta, 1333 yılı sonrasında uğradığı Eğridir (Ekrîdûr) hakkında bilgi verirken Dündar Bey oğlu Ebû İshak ı şehrin hâkimi olarak zikreder. Babasının bir süre önce hacca gidip bir süre Mısır da kaldığından bahseder. İbn Battûta, c. I, s Makrizi, es-süluk, c. II, s. 297; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, s Makrizi ve Makrizi den naklen Uzunçarşılı nın verdiği bilgilere göre Karamanoğlu mektubu Antalya sahibi Necmeddin İshak er-rûmî yi Kahire ye gönderdiğinden bahsedilir. Bu bilgilerin yanında Ömeri, Timurtaş ın Hamidoğlu Dündar Bey i uzun takibat sonrasında yakalayıp katletmesi üzerine oğulları Mısır a en-nâsır Muhammed e sığındıklarını, haber verir. Yerlerine vekil bırakarak Timurtaş tan korktukları için Kahire ye gelen Dündar Bey in oğlu Necmeddin Bey in Kahire de mevcut olması da olasıdır. Çünkü Ömeri, Timurtaş ın idam edilmesi sonrası yurtlarına dönebildiklerini aktarır. Ömeri, Mesâlik, c. III, s

11 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 39 teslim etmelerine karşılık Timurtaş ın canlı olarak kendilerine teslim edilmesi isteği ise olumlu karşılanmaz. Timurtaş elçilerin huzurunda boğularak idam edilir. 58 Nâsır Muhammed, kendisine sığınan Timurtaş ı idam ettirmesinde en önemli etki Karamanoğlu Bedreddin Bey in şikâyetleri öne sürülür. Aslında idam kararı sultanın politik çıkarlarına uygun olduğu içindir. Karamanoğlu beylerinin hac yolculuğu için güzergâh üzerindeki Kahire ye uğradıkları bilinir. Ömeri, Bedreddin Bey in kardeşi Bahâeddin Musa Bey hac farizasını ifa için 59 gidiş ve dönüşte uğradığı Sultan Nâsır Muhammed tarafından ağırlanır. Kahire de kaldığı süre içinde Çukurova Ermenileri üzerine sefer düzenlenmesi için sultanı teşvik etmiş hatta bölgedeki bazı yerleşim alanlarının nâibliği için taklîd bile almıştır. 60 Yine 735/1335 yılında hac farizasını ifa edip geri döndüğünde bir müddet sultanın misafiri olur. Musa Bey, ayrılma vakti geldiğinde sultanın emirlik tevcih edilerek Kahire de ikamet etme isteğini nazikçe geri çevirir ve vatanından uzak yaşayamayacağını, Karamanoğullarının sultanın memlûkleri olduğunu, sultanın gölgesi altında inam ve ihsanı sayesinde yaşayabildiklerini ifade eder. Sultan, ülkesine dönmesine müsaade eder ve yol güzergâhı üzerindeki nâiblere yazılan mektuplarla yol emniyetinin ve tedarikinin sağlanmasını emreder. Güvenliğinin sağlanması için de maiyetine emirler Seyfeddin Beştâk ve eş Şehâbî nin de bulunduğu dört emir ile yüz atlıdan oluşan bir muhafız birliği verilir. Şam ve Halep i geçip Ermeni topraklarına girdiklerinde yaklaşık beş yüz kişilik üst düzey Ermenilerin komuta ettiği bir birlik tarafından önleri kesilir. Düşmanlarının topraklarından geçmesine müsaade etmeyeceklerini kesin olarak ifade ederler. Halep emirleri, Musa Bey in sultanın misafiri olduğunu, saldırmaları halinde bu durumun savaşa sebebiyet vereceği şeklinde uzun uzun karşılıklı konuşmaları devam edip uzayınca Musa Bey ve beraberindekiler geri döner. Vakıadan haberdar olan kral Halep e girmek üzere iken gruba yetişir. Yaşanan talihsiz hadiseden dolayı özür diler. Gönüllerini alır. Ancak olup bitenler sultana bildirilmiştir. Sultanın emri ile Halep nâibi Altunboğa uzun dönemdir gerçekleşmeyen Sîs baskınlarına başlar. 61 Gelişmeler üzerine de Ebû Saîd ve nâibi Ali Şah ın şefaatiyle birlikler fazla ilerlemeden ekili dikili bölgeleri harap edip hemen geri dönerler. 62 İbn Devâdârî nin ifadesi ile ülkeleri iyice harap olmaktan sakinleri de garip olmaktan kurtulur. Birlik ganimetlerle sağ salim yurtlarına döner Nüveyri, Nihaye, c. XXXIII, s ; Makrizi, es-süluk, c. II, s İbn Battûta 728 (1328) yılı hac mevsiminde kendisini Mekke de gördüğünden söz eder. İbn Battûta, c. I, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s İbn Devâdârî, Kenzü d-dürer, c. IX, s İbn Devâdârî, Kenzü d-dürer, c. IX, s İbn Devâdârî, Kenzü d-dürer, c. IX, s. 399.

12 40 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 7/14 Ayas /1337 yılında Memlûkler tarafından tamamen fethedilir. Çukurova Ermeni kralının anlaşmayı bozduğu gerekçesiyle düzenlenen ve Ayas ın fethi ile sonuçlanan sefere Karamanoğulları da katılır. Sultan tarafından Karamanoğulları na gönderilen bir mersûm 65 ile Sîs yönünde sefere katılmaları emredilir. 66 Karamanoğulları, Türkmenler ile beraber Çukurova bölgesinde yağma ve talan hareketlerinde bulunarak sefer sırasında aktif görevler icra ederler. 67 İbn Battûta yıllarında Anadolu yu gezmiş ve bu dönem Karamanoğulları hakkında geniş bilgiler vermiştir. Alanya, Konya ve Lârende (Karaman) bölgesinin Karamanoğulları beyleri tarafından 68 yönetildiğine değinirken ilginç bir anekdotu da paylaşır. Larende sahibi Karamanoğlu Bedreddin Bey in kardeşi Musa Bey bölgesine hâkim iken Nâsır Muhammed in verdiği bir bedel karşılığında tahtından feragat edip yerine Mısır dan bir emirin birliği ile gönderilmesinden söz eder. Daha sonra da sultan olarak vasıfladığı Bedreddin Bey in şehre hâkim olduğunu ifade eder. 69 Yaşanan gelişmeler muhtemelen Karamanoğulları Beyleri arasındaki çekişmenin sonucudur. Yine seyyahımızın bedel karşılığında Karaman ın Memlûk idaresine geçtiğine dair verdiği bilgiler Memlûk müellifleri tarafından maalesef desteklenmemektedir. III. SULTAN NÂSIR MUHAMMED İN ERETNA BEYLİĞİ İLE MÜ NASEBETLERİ Eretna Beyliğinin 70 kurucusu olan Alâeddin Eretna Bey, 71 Uygur Türkü olup 72 Anadolu Selçuklu devletinin inkıraza uğradığı 718/1318 yıllarında Sivas ta bir İlhanlı emiridir. 73 İlhanlı Anadolu valisi Timurtaş, 74 Nâsır Muhammed e sığındığı 727 yılı Zilhicce ayında (1327 Ekim) Kahire ye giderken aynı zamanda kayınbiraderi olan Eretna Bey i Anadolu da vekili olarak bırakır. 75 Timurtaş ın Kahire de öldürülmesinin ardından İlhanlı Anadolu valisi olan Celâyirli Büyük Şeyh Hasan adına vekâleten görevini sürdürme 64 Günümüz Adana ili Yumurtalık ilçesinin eski adıdır. 65 Sultanın sıradan emirlerini içeren bir yazıdır. Ömeri, et-ta rîf, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s Makrizi, es-süluk, c. II, s İbn Battûta, c. I, s İbn Battûta, c. I, s Eretna Beyliği ( ) hakkında bkz. İ. Hakkı Uzunçarşılı, Sivas-Kayseri ve Dolaylarında Eretna Devleti, Belleten, C. XXXII, ss ; Kemal Göde, Eretnaoğulları, DİA, c. XI, Ankara 1995, ss ; a.mlf., Eretnalılar, Türk Tarih Kurumu, Ankara Eretna Beyliği nin kurucusu Alâeddin Eretna Bey (ö. 753/1353) hakkında bkz. Safedî, Aˊyânü l-asr, c. I, s ; İbn Hacer, ed-dürer, c. I, s ; İbn Tağriberdi, el-menhel, c. II, s Uzunçarşılı, Eretna Devleti, s Makrizi, es-süluk, c. II, s Timurtaş (ö. 728/1328) ın hayatı hakkında bkz. Safedî, Aˊyânü l-asr, c. I, s ; İbn Hacer, ed-dürer, c. I, s ; İbn Tağriberdi, el-menhel, c. IV, s ; Uzunçarşılı, Çoban Soldoz, İbn Battûta, c. I, s. 416; İbn Haldun, İber, c. V, s. 498.

13 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 41 ye devam eder. İbn Battûta, Sivas ta ikamet eden Eretna Bey in Aksaray, Niğde, Kayseri ve Sivas ı Şeyh Hasan adına idare ettiğini, kendisiyle Sivas ta, eşi Togay Hatun ile de Kayseri de görüştüğünü detaylı olarak anlatır. 76 Eretna Bey, Ebû Saîd in ölümüyle kızışan İlhanlı taht mücadelelerinden istifade ederek bağımsızlığını ilan eder. Aladağ da Büyük Şeyh Hasan ı yenen Çobanlı Şeyh Hasan ın kendisine tâbi olması için yaptığı teklifi ret etmiş ve 738/ yılında Anadolu da bağımsızlığını ilan etmiştir. 77 Ebû Saîd sonrası İlhanlı tahtına oturan Musa ile Şeyh Hasan arasında yaşanan çatışmada Şeyh Hasan önce nâibi Ali Padişah ı Tebriz yakınlarında, Musa yı da adamlarıyla beraber Sultaniye de öldürerek mücadeleyi kazanır. İlhanlı tahtına Hülâgû nun torunlarından Muhammed b. Yolkutlu yu oturturken kendisini de nâibi ilan eder. 78 Musul, Bağdat ve Diyarbakır da 738/ yılında yaşanan bu karışıklıklar Eretna Bey in Anadolu da elini güçlendirir. 79 Diğer taraftan bölge sakini bir başka Türkmen grubu lideri olan Halil et Tarafî 737/1337 yılında Kahire ye gelerek sultana yedi yüz iğdiş atı takdim etmiş ve Elbistan nâibliğini talep etmiştir. Talebi olumlu karşılanmış ve kendisine de bu hususta bir menşûr 80 verilmiştir. 81 Ancak Elbistan nâibliği çok geçmeden kısa sürede el değistirir. Halil et Tarafî yi mağlup eden Dulkadiroğlu Karaca Bey in kardeşi Halil, Suriye bölge nâibi Tengiz in desteğini alarak Elbistan nâibliğini elde etmiştir. 82 Anadolu da İlhanlı hâkimiyetinin giderek zayıflamasıyla baş gösteren iktidar mücadelesinde Memlûk Suriye nâibi Tengiz ile Halep nâibi Altunboğa arasında gizli bir rekabet kendini gösterir. Dulkadiroğlu Karaca Bey ile Eretna Bey arasında vuku bulan söz konusu çekişmede Tengiz in desteğini alan Karaca Bey, Eretna Bey e karşı mücadelesinde başarılı olmuştur. 83 Ancak sultanın araya girmesiyle barışırlar. Şücâî ve Makrizi nin naklettiği bilgide Karaca Bey ile Eretna Bey arasında beş yüz kişinin öldüğü bir çarpışma yaşanmış ve Karaca Bey bu çarpışmadan galip çıkmıştır. Pek çok ganimet ele geçiren Karaca Bey, 76 İbn Battûta, c. I, s İbn Battûta nın geliş tarihi olarak büyük olasılıkla 736 (1336) (1341) yılları arasındadır. Göde, Eretnalılar, s. 39. Faruk Sümer, seyyah İbn Battûta nın Eretna Bey ile görüşmediğini ileri sürer. Sümer, Anadolu da Moğollar, s Kalkaşendî, Subhu l-aˊşâ, c. V, s. 363; Makrizi, es-süluk, c. II, s. 445; Göde, Eretnalılar, s Bağımsızlığını ilan etmesindeki en önemli amil ise en-nâsır Muhammed den aldığı Anadolu nâibliği taklîdidir. en-nâsır Muhammed in Eretna Bey e verdiği taklîd için bkz. Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nasır, s. 23; Makrizi, es-süluk, c. II, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nasır, s. 23; Makrizi, es-süluk, c. II, s Menşûr; askerleri ilgilendiren ordu ile alakalı bir belgedir. Sultan tarafından onaylanan menşûr belgesi ile bir emire iktalı arazisini tevcih edilmiş olur. Menşûr hakkında bkz. Ömeri, et-ta rîf, s ; Kalkaşendî, Subhu l-aˊşâ, c. XIII, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nasır, s. 22; Makrizi, es-süluk, c. II, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s. 22; Makrizi, es-süluk, c. II, s Safedî, Aˊyânü l-asr, c. IV, s. 83.

14 42 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 7/14 atlar ve develerin yanında yirmi bin baş koyun vererek Eretna Bey ile barışır. 84 Büyük Şeyh Hasan 738/1338 yılında Arap göçebelerden Cebbar b. Mühenna yı yanına alarak Eretna Bey e karşı savaşa girişir. 85 Gelişmeler üzerine Eretna Bey, Kayseri kadısı Siracüddin Süleyman ı 86 Mısır a Nâsır Muhammed e göndererek nâibi olarak Anadolu yu yönetmek ister. Birkaç defa Kahire ye gidip gelen kadı sonunda Nâsır Muhammed ten bir taklîd almayı başarır. Böylece aralarında dostluk ilişkisi başlar. Nâsır Muhammed adına hutbe okuyup sikke kestirir. Hatta bağlılığının işareti olarak darp ettirdiği paralardan da Kahire ye gönderir. 87 Nâsır Muhammed tarafından Eretna Bey ine münşi Şehabeddin el Hüseyn ibn Kadı l Asker tarafından kaleme alınan taklîd 88 ile Nâibü s Sultân fî Bilâdi r Rûm unvanı tevcih edilerek 89 Anadolu Saltanat Nâibi olur. 90 Eretna Bey, sultan adına kestirdiği sikkeleri ve okunan hutbe vesikalarını bağlılığının bir işareti olarak Kahire ye sultana gönderir. 91 Şücâî, Eretna Bey in bölgesinde giderek güçlenen Dulkadiroğlu ndan önce hareket edip hediyelerle sultana elçi gönderdiğini ve söz konusu taklîdi aldığına değinir. 92 Makrizi nin verdiği bir başka bilgiye göre yine aynı yıllarda (738/1338) Çukurova bölgesinde Türkmen beyleri arasında bir çatışma söz konusu olup Dulkadiroğlu Karaca Bey Elbistan topraklarını ele geçirir. Eretna Bey, Nâsır Muhammed e şikâyet edince Karaca Bey askerini çeker. 93 Yine bu yıllarda İlhanlı topraklarında çıkan kargaşa sonrasında Büyük Şeyh Hasan ın elçileri el Mecdü s Sellâmî ile beraber hediyelerle Kahire ye sultanın huzuruna gelirler. Talepleri Şeyh Hasan ile sultan arasında bir barış yapılmasıdır. 94 Kısaca İlhanlı topraklarındaki gelişmeler derinleşmekte ve bu durum Eretna Bey in mevkisini güçlendirmesine fırsat sunmaktadır. Nâsır Muhammed e bağlı olarak Anadolu nâibliğini deruhte eden Eretna Bey, 738/1338 yılından Nâsır Muhammed in vefat yılı olan 741/1341 yılına kadar sultanın nâibi olarak bölgesini yönetmiş, her yıl hediyelerle Kahi 84 Makrizi, es-süluk, c. II, s. 469; Sümer, Anadolu da Moğollar, s. 103; Göde, Eretnalılar, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nasır, s. 25; Makrizi, es-süluk, c. II, s Kadı Siracüddin, Kadı Burhaneddin in dedesidir. Göde, Eretnalılar, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s ; Safedî, Aˊyânü l-asr, c. I, s. 448; Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s. 25; Kalkaşendî, Subhu l-aˊşâ, c. V, Kahire 1333/1915, s. 363; Makrizi, es-süluk, c. II, s en-nâsır Muhammed in Eretna Bey e verdiği taklîd için bkz. Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s. 26; Makrizi, es-süluk, c. II, s Faruk Sümer bu unvanın ilk kez kullanıldığını vurgular. Anadolu da Moğollar, s Ancak Ömeri, Gazan a karşı isyan eden Sülemiş e Memlûk sultanı tarafından Anadolu nâibliği ünvanı verildiğinden bahsederek şeyhimiz diye bahsettiği katip Ebî s-senâî Mahmud b. Selman b. Fehdü l-halebî eliyle yazılmış taklîdi eserinde verir. Taklîd için bkz. Ömeri, Mesâlik, c. III, s Ömeri, Mesâlik, c. III, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s Makrizi, es-süluk, c. II, s Makrizi, es-süluk, c. II, s. 446.

15 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 43 re ye elçiler göndermiş bağlılığını her defasında bildirmiştir. 95 Uzunçarşılı nın bu tespitinin yanında Makrizi, Eretna Bey in 740/1340 yılında hutbede sultanın ismini zikretmeyip sultan adına darp edilen paralardan sultanın adının da kaldırdığını nakleder. Bunun üzerine de Eretna topraklarına, Sivas a kadar sefer düzenlenmiş yağma ve talanda bulunulmuştur. Eretna Bey i ise bu tedip hareketi sonrası değerli bir otağ ile beraber bolca hediyelerle elçilerini Kahire ye göndermiştir. Hediyeler arasında otuz iğdiş atının yanı sıra dört sungur, on doğan ve on çakırdan oluşan avcı kuşlar ile altmış ipek tefsile vardır. Hediyelerden başka Eretna Bey, bölgedeki Türkmenler aleyhinde br şikâyet mektubu da göndermiştir. 96 Nâsır Muhammed, bölgedeki Türkmenlerin faaliyetlerinden haberdar olduğunu söz konusu faaliyetlerin de hutbede isminin zikredilmeyip adına sikke kesilmediği için yapıldığına dair bir cevap mektubu yazdırır. 97 Ayrıca sultan, Dulkadiroğlu Karaca Bey ile anlaşma yapmalarını sağlayarak ele geçirdikleri yirmi bin baş koyunun bir kısmının Eretna Bey e iade edilmesini sağlar. 98 Eretna Bey önce Timurtaş ın daha sonra da Celayirli Şeyh Hasan ın vekili olarak yönettiği İlhanlı Anadolu valiliğini 738/1338 yılı itibari ile de Memlûk Türk devleti sultanı Nâsır Muhammed in Anadolu nâibi olarak sürdürmüştür. Bölgede özellikle Nâsır Muhammed in emirlik tevcih ettiği Dulkadiroğlu Karaca Bey ile kapışması söz konusu olsa da Nâsır Muhammed in bölgeye hâkim olduğu görülür. Sultanın vefatı sonrası Eretna Bey tamamen bağımsız davranmaya başlamıştır. IV. SULTAN NÂSIR MUHAMMED İN DULKADİROĞLU BEYLİĞİ İLE MÜNASEBETLERİ Dulkadiroğulları, Halep bölgesinde kışlayan ve Uzun Yaylaʹda yaylayan Oğuzların Bozok koluna mensup bir Türkmen grubudur. Zamanla bir beyliğe kavuşan bölgedeki Türkmen gruplarından birisidir. 99 Memlûk Türk devletinin Çukurova bölge siyasetine her zaman desteğini veren Dulkadiroğlu Karaca Bey 100 Nâsır Muhammed döneminde bir Türkmen emiri/beyi olarak bölgede hizmet etmiştir. 101 Nâsır Muhammed in Nil kıyısında önemli bir avlanma merkezi olan Cîze bölgesinde 717/ yılında avlanırken emirlik tevcih ettiği Zeyneddin Karaca et Türkmânî nin 95 Uzunçarşılı, Eretna Devleti, s Makrizi, es-süluk, c. II, s. 490; Uzunçarşılı, Eretna Devleti, s. 167; Sümer, Anadolu da Moğollar, s Makrizi, es-süluk, c. II, s Makrizi, es-süluk, c. II, s. 469; Sümer, Anadolu da Moğollar, s Sümer, Çukur-ova, s Dulkadiroğlu Beyliğinin kurucusu Karaca Bey (ö. 754/1353) hakkında bkz. Safedî, Aˊyânü l-asr, c. IV, s ; İbn Tağriberdi, el-menhel, c. IX, s Safedî, A yânü l-asr, c. IV, s. 83.

16 44 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 7/14 Dulkadiroğlu Karaca Bey olduğuna dair kuvvetli emareler vardır 102. Karaca Bey 735/1335 yılında Çukurova bölgesine baskın yaparak bölgede yağma ve talanda bulunur. 103 İlhanlıların bölgedeki hâkimiyetlerinin kırılmasıyla beraber de Malatya ve Maraş bölgelerinde aktif bir faaliyete girişir. 738/1337 yılında bölge sakini bir başka Türkmen grubunun başı olan Halil et Tarafi 104 ile Karaca Bey arasında bir çarpışma yaşanır. Halil et Tarafî aynı yıl daha önce Kahire ye gelerek sultana yedi yüz iğdiş takdim etmiş ve Elbistan nâibliğini talep etmiştir. On emir ile bin atlının emrinde hazır olacağının da sözünü veren Halil et Tarafî nin isteği kabul edilerek menşûr verilmiştir. 105 Ancak bölgede daha güçlü ve kalabalık bir Türkmen grubuna liderlik eden Karaca Bey bu duruma hazmedememiş oğlu Halil i bir grup askerle Halil et Tarafi üzerine göndererek mağlup etmiştir. Gelişmeler üzerine de Halil et Tarafî, Karaca Bey i Halep nâibi Altunboğa ya şikâyet eder. Nâibin Halep e davetine olumsuz cevap veren Karaca Bey, oğlu Halil ile bir grup adamını Suriye bölge nâibi Tengiz e göndererek yaşanan gelişmeleri aktarır. Aynı zamanda da Halep nâibi Altunboğa dan şikâyetçi olur. Bölgesinde sultanın memlûkü olarak hizmet etmek istediğini bildirip iki bin iğdişi de hediye eder. Tengiz, Halep nâibi aleyhinde durumu sultana aktardıktan sonra Dulkadiroğulları lehinde bir tavır alır. Bölgesinde kalabalık bir Türkmen grubu olduğunu Halil et Tarafi ye göre bölgede devletin çıkarlarına en iyi hizmet edecek grup olduğunu sultana anlatıp ikna eder. Bunun üzerine sultan, Karaca Bey i çağırarak kabul eder. Tengiz in isteği doğrultusunda da Karaca Bey in oğlu Halil e istedikleri emirlik menşûru verilir. Böylece Elbistan bölgesinin nâibi Karaca Bey olur. 106 Bu aynı zamanda beyliğin kuruluşu anlamına gelir. 107 Makrizi nin verdiği bilgiye göre, 738/1339 yılında Çukurova bölgesinde Türkmen beyleri arasında bir kapışma söz konusudur. Dulkadiroğlu Karaca Bey, Elbistan topraklarında yer tutması üzerine gelişmelerden çekinen Eretna Bey, Nâsır Muhammed e şikâyetçi olur. Eretna Bey in korkusu hâkim olduğu topraklarda bir çatışmanın çıkması ya da Dulkadiroğlu nun Şeyh Hasan ile beraber hareket etmesiyle dengelerin değişmesi endişesidir. Söz 102 Makrizi, es-süluk, c. II, s Faruk Sümer sözü edilen Karaca et-türkmanî nin Dulkadiroğlu Karaca Bey olduğunu düşünür. Anadolu da Moğollar, s Makrizi, aynı eserin 185. Sayfasında sultanın emirlik tevcih ettiği Hartebirt Sahibi şeklinde okuyabileceğimiz bir ibaresi söz konusu olup nâşir bunu Dulkadiroğlu Karaca Bey olduğuna işaret ediyor. Makrizi, es-süluk, c. II, s Bu bilgilerin yanında Zeyneddin Karaca ismi aynı eserin farklı sayfalarında çokca geçmektedir. Özellikle Özbek Han ile yapılan elçilik teatilerinde görev almış bir emirdir. Makrizi, es-süluk, c. II, s. 137, Sümer, Anadolu da Moğollar, s Mükrimin Halil Yınanç bu ismi Taraklı Halil şeklinde okur. Mükrimin H. Yınanç, Dulkadırlılar, İ. A, c. III, ss Faruk Sümer Halil el-tarafî okuduğu gibi Halil et-turakî biçiminde de okunabileceğini ifade eder. Anadolu da Moğollar, s Faruk Sümer in muhtemelen görmediği dönemin müelliflerinden Şücâî, Faruk Sümer in yorumunu teyit eden bir imla ile yazmıştır. Târîhu l-meliki n-nasır, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s. 7, 22; Makrizi, es-süluk, c. II, s Şücâî, Târîhu l-meliki n-nâsır, s. 22; Makrizi, es-süluk, c. II, s Sümer, Anadolu da Moğollar, s. 103.