MÜHENDİS e MAKİ N A. TMMOB M A K İ N A MÜHENDİSLERİ O D A S f â l, l M 1' l-, V I N ÖR t s N l

Transkript

1 MÜHENDİS e MAKİ N A TMMOB M A K İ N A MÜHENDİSLERİ O D A S f â l, l M ' l-, V I N ÖR t s N l AĞUSTOS '94,45 hidrojen depolama önlemleri ve karşılaştırılması ıraklarda boya sökme yönü inleri S 24 sanayi kaynaklı çevre kirliliğinin azaltılması bakımından hurda kullanımı

2 '-vi»» BOS Birleşik Oksijen Sanayi A.Ş. ARGOSHIELD FARKLI GAZ, FARKLI KAYNAK, FARKLI HİZMET ARGOSHIELD FARKI BOS FARKI ARCOSHIILD TC Dolgu teli, işçilik ve enerji tasarrufu, Sıçramasız kaynak, t Yüksek kaliteli kaynak dikişi, t Isıtıcısız kaynak uygulaması, Hızlı kaynak uygulaması Uluslararası teknoloji, Sürekli kalite kontrol, Üstün güvenlik anlayışı, Hassas ayarlanmış karışım oranları, Müşteri eğitim programlan, t Konusunda uzman mühendisler ile; MükemıtCel En İyi Düzgün Minimum Nüfuziyet Islatma Dikiş Sıçrama Argoshield geliştirilmiş formülü ile kalite ve tasarrufu birarada sunar. Kaynakçı eğitimi, Problem çözümü, Maliyet değerlemesi MERKEZ FABRiKA Birleşik Oksijen Sanayi A.Ş. BüyüKdere Cad. 45/ Aygaz Han «0300 Zincirlikuyu - istanbul Gebze Organize Sanayi Bölgesi Gebze - Kocaeli Tel Fax : (022) : (022) Tlx: agaztr Tel : (0262) (0 Hat) Fax : (0262)

3 w GREVMZ GVENLNZ GÜNÜMÜZDE; KALiTELi ÜRÜN YAPMAK ÜRETiCi için BiR SORUMLULUK SlMGESlDlR. BU FELSEFENİN UYGULAMASI İSE KAÜTEDE GÜVENİLİRLİĞİN SAĞLANMASI ÎLE GERÇEKLEŞİR. OERLIKON KURULDUĞUNDAN BERi, BU BlLlNÇLE ÇALIŞMAKTA VE KALiTE GÜVENİLİRLİK SiSTEMiNi TAM ANLAMIYLA UYGULAMAKTADIR. SiZLERiN DE YAPTIĞI ÜRETlMlN GÜVENİLİR GKG 350 OLABiLMESi, ÖNCELiKLE GÜVENiLiR MALZEMENİN SEÇiMi ÎLE BAŞLAR. OERLIKON BUNU l TAAHHÜT EDiYOR. UNUTMAYIN KALiTE TASARRUFTUR. loerlikoh Oertikon Kaynak Elektrodları ve Sanayi A.Ş. Halkalı Cad. No: ; P.K. Sefaköy / İSTANBUL Tel:( 0/22 ) (7 hat) Faks:(22) Teleks: 222 oer tr

4 inin ehli Bugün Türkiye'de, sirkülasyon pompası denince Yıpranıp aşınmayan, verimli ve sessiz çalışan akla hemen ALARKO gelmektedir. Ve bugün ALARKO sirkülasyon pompalan ftu konudaki tüm Türkiye'de, sirkülasyon pompası alan her beklenti ve ihtiyaçlarınıza en kalıcı, güvenilir F' ve ekonomik çözümleri getirmekte, size ALARKO'nun satış ve satış sonrası 0 kişiden 7'si ALARKO'yu tercih etmekte, kalorifer ve sıcak su sistemlerinde kullanılan hizmet sürekliliği ve sirkülasyon pompalarının yüzde yetmişi ALARKO markasını güvencesini yaşatmaktadır. İşte bu nedenle taşımaktadır. ALARKO, yılların deneyim ve birikimini ileri ALARKO sirkülasyon pompasında da Türkiye'nin lider markası teknolojilerle birleştirerek, 967'den bu yana unvanını kazanmış, Türkiye de yıllardan beri en sirkülasyon pompası üretmektedir. çok tercih edilen sirkülasyon pompası olmuştur. \ ALARKO SANAYİ VE TİCARET A.Ş. İSTANBUL :Necatibey Cad. Nü: 84 8X00 KaraköyTelefon: (X) PBX Fax: ANKARA: Sedat Simavi Sok. No: Çaııkaya-Tclefon: PBX Fax: İZMİR: Gazi Bulvarı No: 3/ Telefon: PBX Fax: ADANA: Ziyapaja Bulvarı Çelik Apl. No: 25/ Telefon: PBX Fax: ANTALYA: 00. Yıl Bulvarı Evren Apt. No: 'Telefon: Fax: SİRKÜLASYON POMPASI

5 Doğalgazda müşterilerinize en iyisini önerin... Tam 30 yıldır Gökçe brülörleriyle bu ülkenin kazan dairelerini biz kuruyoruz. Gökçe Cuenod brülörleri ve De Dietrich dökme dilimli kazanlarıyla doğalgazın verimli ve güvenli kullanımında da l numarayız. De Dietrich A Doğalgaz Kazanı Gökçe Cuenod doğalgaz brülörleri uzun ömürlüdür, yarının ihtiyaçlarına da cevap verir. Yüksek verim sağlar. De Dietrich, Fransız teknolojisinin en üstün ürünü... Dijital Diematik Panel'iyle "konuşan kazan"... Kullanımı çok kolay. % 40 yakıt tasarrufu, %93 verim. Küçük boyutlar. En az 35 yıl ömür. 28 OOO'den l kcal/h'ye değişen kapasite. Low NOx. Çift izolasyon. Gökçe ve De Dietrich, yurt çapında yaygın, eğitilmiş ve tecrübeli bir servis teşkilatıyla destekleniyor. Ve hep zamanında teslim ediliyor. Müşterilerinize güvenle önerin. «t % m ı s ı t m a m e r k e z i FABRİKA : GÖKÇE Brülör ve Isı Sanayii Ticaret A.Ş. Davutpaşa Cad. Serçekale Sok. Topkapı - istanbul Tel: (22) Teleks: NECO tr GENEL DAĞITIM : MAKTES Makina Tesisat ve Ticaret A.Ş. Necatibey Cad Karaköy - istanbul Tel: (2 2) (5 hat) Teleks: NECO tr Faks: (2 2)

6 TSE TARAFINDAN DOĞALGAZLA TEST EDİLMİŞ TEK KAZAN: OZKOSEOGLU HEM DOĞALGAZLA, HEM SIVI YAKITLA KULLANILAN OZKOSEOGLU KAZANLARININ ÜSTÜN TEKNİK ÖZELLİKLERİ: kcal/h kapasitelerdedir. Hem doğalgazla, hem sıvı yakıtla uyumludur. Paslanmaz çelik özel türbülatör ile ısı enerjisi maksimum kullanılır. Mükemmel izolasyon ile ısı kayıpları minimuma indirilmiştir. istenirse üç parça halinde imal edilerek kolayca yerinde monte edilir. Sökülebilir refrakter kaplı duman sandığı kolay bakım ve sorunsuz baca çekişi sağlar. Refrakter kaplı ön kapağı kazan dairesinin konumuna uygun olarak sağa ve sola açılabilir. Yüksek verimli, küçük ebatlı, estetik görünümlü, uzun ömürlüdür. ısıda güvence 7 OZKOSEOGLU ISI SANAYİİ VE TiCARET A.Ş. Eski Büyükdere Cad. Özen iş Merkezi 29, Maslak - IstanbuJ

7 nde lite tfl-bi Türkiye'nin ilk TSEK belgeli Hortum Kelepçesi. Dünya pazarlarında da kendini kabul ettirmiş, kalitesini kanıtlamış ER-Bİ Hortum Kelepçelerini kullanın... ERBİ YEDEK PARÇA SANAYİ ve TİCARET LİMİTED ŞİRKETİ Fabrika: Aydınlı Mahallesi Aydınlı Caddesi No: Tuzla - İSTANBUL Yazışma Adresi: P.K. 48 Pendik 8480 İSTANBUL Tel: (0-26) Hat Fax: (0-26) Telex: Hose tr ŞEBEKENİZDE FAZLA BASINÇ PROBLEMİNİZİN! VAR? Basınç düşürücü vana Yerel kot farklarından doğan yüksek giriş basıncını daha önceden belirlenmiş düşük bir çıkış basıncına azaltır. Vana giriş basıncı veya debi çıkış miktarındaki değişimlere bağlı kalmaksızın sabit bir çıkış basıncı temin eder. ĞUŞ LÜTFEN BİZİ ARAYINIZ... DOĞUŞ VANA LTD. ŞTİ. Merkez : 202/ Sokak No:26/6 Yenişehir - izmir Tel : (232) Fax: (232) Fabrika : Aşık Veysel Mah Sok. No: 82/2 Karabağlar/iZMiR

8 İhtiyacınıza en uygun ürünler en ileri teknoloji... Demirdöküm'de! Radyatörler Sağlam, uzun ömürlü. ' Yüksek verimli. ' Güvenli, sağlıklı ve temiz. Çabuk ısınır, çabuk ısıtır. Montajı kolaydır. Sağlam, uzun ömürlü. Otomatik ateslemeli. Susuz yanış ve aşırı su basıncı gibi durumlara karsı kesin emniyetli. Anında sıcak su verir. Montajı kolaydır. Suyu istenilen derecede çabucak ısıtır. 4 ayrı emniyet clevresiyle tamamen güvenli. Banyoda yer kaplamaz. Temiz, dertsiz, zahmetsizdir. Katı yakıtlı, elektirikli modelleriyle her ihtiyaca uygun seçenekler sunar. uzun ömürlü. Yüksek verimli. Otomatik ateşleme sistemine sahip. Dökme dilimli. Bütün evi kolaylıkla ısıtır. Yer tipi ve duvar tipi Sıcak su temini Kombilerde bacalı ve hermetik tipler Kazanlar Dökme dilimli. Yüksek verimli. Emniyetli.. Ekonomik. Hem sıvı yakıtla, hem doğalgazla çalışır. ^^^^^^^^^^^^j^^^h Sezsiz. Uzun ömürlü. Tam otomatik. Üstün kaliteli, ekonomik ve montajı kolaydır. En altan en üst kata kadar basınçlı su sağlar. Apartmanlar, oteller, işhanları. siteler, yazlık kışlık içindeki her yer gerektiği kadar ısınır. Radyatör grubundan geçen su miktarını dü/enler. Fonksiyonunu gerçekleştirmek için başka bir enerji kaynağına ihtiyacı yoktur. Ekonomik. Donmaya karşı korunmalı. (f) Demirdöküm Genel Müdürlük: Mürbasan Sok. Koza iş Merkezi C Blok KaC: -2 Ealmumcu-lstanbul Tel: (0-22) (0 Hat) Faks: (0-22) Pazarlama ve Satış Grubu: Talat Paşa Cad. Harmancı Sok. Darüşşafaka Tozan iş Hanı No: 3 Levent-Istanbul Tel: (0-22) (7 Hat) Faks: (0-22) Ankara Bölge Müdürlüğü: izmir Cad. Koç Han No:25/3 Yenisehir-Ankara Tel: (0-32)

9 ÜCRETSİZ MÜŞTERİ DANIŞMA HATTIMIZ HİZMETE GİRMİŞTİR NO'LU TELEFONDAN ÇALIŞMA GÜNLERİ MESAÎ SAATLERİ İÇİNDE HER TÜRLÜ KAYNAK PROBLEMİNİZE ÇÖZÜM BULABİLİRSİNİZ Kobatek ASI LIIMCOLIM II"»M i '.,» vuk. Kaynak Tekniği Sanayii ve Ticaret A.Ş. Eczacıbası

10 MÜHENDİS L MAKİNA TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI AYLIK YAYIN ORGANI İÇİNDEKİLER CONTENTS tik bölümünü Temmuz 994 (44. Sayıj'de yayınladığımız 5 Haziran 994 Tarihinde Yapılan "Meslek Birlikleri Başkanları" Tarafından "Anayasa Değişikliği" ne İlişkin Olarak Yapılan Basın Toplantısının Metni İle 6 Haziran 994 Tarihinde PETLAS Konusunda Birliğimiz Tarafından Yapılan Basın Toplantısı Metni başlıklı yazımızın devamını bir aksaklıktan dolayı bu sayımızda yayınlıyamıyoruz. Bu yazının devamı Eylül 994 (46)'de yayınlanacaktır. Bunun için okurlarımızdan özür dileriz. < f\ Planning Ahead Reduces the Impact of A Business Crisis LU ERKEN PLANLAMA İŞ KRİZİ ETKİLERİNİ AZALTIR Krizlerin kaçınılmaz olduğu bilindiği halde neden şirketlerin sadece %2'si ya da 3'ü kriz planlaması yapar? "t f\ VVorkSafety JL etab ÇALIŞMA GÜVENLİĞİ insanın üst solunum yolları çok etkili bir filtre sistemine sahiptir, ancak bu etkinlik toz taneciklerinin incelemesi ile giderek azalır. ^ ^ Hydrogen Storage Systems & Their Cowparisons JLT HİDROJEN DEPOLAMA YÖNTEMLERİ VE KARŞILAŞTIRILMALARI Yapılan çalışmalar evrende bol miktarda bulunan hidrojenin, bir yakıt için gerekli özelliklerin birçoğuna sahip olduğunu göstermektedir. ^ f\ Using Serap Metal in Foundries to Reduce Environmental PoUution Zm\J SANAYİ KAYNAKLI ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN AZALTILMASI BAKIMINDAN HURDA KULLANIMI Bu yüzyılın ilk yarısında kullanım dışı kalmış ürünlerin veya hurdalarının küçük bir bölümü yeniden işlenip değerlendirilebilirken, büyük kısmı ise çöp olarak atılıyordu. ^ M Aircraft Paint Removal Methods e^t" UÇAKLARDA BOYA SÖKME YÖNTEMLERİ Uçaklar üzerinde bul iman boyaların sökülmesi amacıyla uzun yıllar Remover adı verilen kimyasal boya çözücüler kullanılmıştır. f^ f\ A Survey On Social Insurance Systems in Turkey & ECC (Eurupean Coııııınity Cotıntries) O U AVRUPA TOPLULUĞU'NA ÜYE ÜLKELERLE TÜRKİYE'DE YAŞLILIK, MALÛLLÜK VE ÖLÜM SİGORTALARI Günümüzde devlet, özellikle sosyal devlet, kişileri toplumsal risklere karşı korumak ve geleceğe güvenle bakmalarını sağlamak görevini üstlenmiştir. f\ f^ Computer Design of Central Heating Systems Ov3 MERKEZİ ISITMA SİSTEMİNİN BİLGİSAYARLA PROJELENDİRİLMESİ Bu çalışmada Merkezi Isıtma Sistemlerinin projelendirilmesinde kullanılan bir bilgisayar programı tanıtılmıştır. Yayım Koşullan : -Yazılar daktilo ile iki satır aralıkla iki kopya yazılmış olarak, sözcükten oluşan Türkçe ve İngilizce özeti, yazı başlığının ingilizcesi, yazarın kısa özgeçmişi, adresleri ve telefon numaraları ile birlikte Dergi Yönetim Yeri Adrosi'ne gönderilmelidir. - Yazılar 2 daktilo sayfasını (yaklaşık 3000 sözcük) geçmemelidir. (2 daktilo sayfasın* aşan yazıların 2 bölüm halinde birbirini izleyen sayılarda yayımlanabileceği düşünülerek bölümlere ayrılmış olarak gönderilmesi gerekir.) - Yazılarda kullanılan fotoğraflar net ve temiz olmalı, şekiller aydınger veya beyaz kağıda çini mürekkebi ile çizilmelidir. - Yazılarda SI birimleri kullanılmalı, yazıların sonuna yararlanılan kaynakça eklenmelidir. - Özgün ve derleme yazılardaki görüşler yazarına, çevirilerden doğacak sorumluluk ise çevirene aittir. - Yazılar başka bir süreli yayın organında yayımlanmış olmamalı, herhangi bir toplantıda tebliğ olarak sunulmuş veya sunulacak ise bu açık olarak belirtilmelidir. Dergide yayımlanan yazılara bir dergi sayfası için, özgün ve derleme yazılarda TL. çeviri yazılarda TL. net ödeme yapılır. - Dergideki yazılardan kaynak gösterilmek koşuluyla alıntı yapılabilir. Yazıların Değerlendirilmesi: Dergiye gönderilecek yazılar öncelikle Yayın Kurulu tarafından ön elemeden geçirilmekte daha sonra kurulun belirlediği uzmanlar tarafından değerlendirilmektedir. Uzmanların yaptığı değerlendirme sonuçları yazara da iletilecek, uzmanların önerdiği ve Yayın Kutulu'nun uygun gördüğü düzeltmelerin yapılması yazardan istenecektir. Bu düzeltmelerin yazar tarafından yapılması durumunda yazı yayınlanabilecektir. MERKEZ SOıur * 38 /l -A Damirtapa ANKARA Tel : (32) F«: (32)23 3 «6 İSTANBUL ŞUBESİ letual cad. No: 99 Kat : Beyoğlu İSTANBUL Tel: (2 2) Fax:(22) ZONGULDAK ŞUBESİ DİYARBAKIR SURESİ MefruttyetMah. LİM ad. 2 Sok. Çavu. Hoslape Sk. No:/B-OJIu.2Apt. ZONGULDAK No:5 Yenişehir Td: (372) 253 MM DİYARBAKIR Fax : (372) 253 «M Tat (42) Fax:(42) ANKARA ŞUBESİ Sümer Sok. 36/ Demirtepe/ANKARA Tel : (32) (2 hal) Fax : (32) DFNİZLİ ŞUBESİ Atttütk Bulvarı SSK rsrnm Kat:2 DENİZLİ T~l: (258) FM: (258) İZMİR ŞUBESİ Ali Ceonkaya Bul. No: 2 K«t: Daire: Alsancak/IZMIR Tel: (232) F«x:(232) 422 SO 39 KONYA ŞUBESİ Vali Izzelbey Cad. A. Topcuoğlu Sk. No:6/0 KONYA Tel: (332) Fax:(332) ADANA ŞUBESi 00. Yıl Bulvarı No: 22 Aldatmaz Apt Aama kat 0 50 AD ANA Tel (322) Fax:(322) ANTALYA ŞUBESi Atatürk Cad. Uçar iş hanı Kal 4 No:> 0700 ANTALYA Tel: (242) Fax:(242) BURSA SURESİ Elmasbahçeler Mh. Sabunevi Sok Mühendisler Işh. No:9 Kat: 6230 BURSA T«l: (224) (4Hal) Fax:(224) TRABZON ŞUR6Sİ Uzun Sok Eba Çarşısı Kal:4 No: TRABZON Tel: (462) 322 u 77 Fax : (462) KOCAELİ ŞUBESİ Demiryolu Cad Eski P.T.T. Sok Bilgin ish. ' IzmilKOCAELl Tel:f?'62) Fax (262) SAMSUN ŞUBESİ Isbkhl C:ıd No: 35 /3 SAUSI İN Tel. (362) ESKİŞEHİR ŞUBESi Hoşnudiye Mah. ismet inönü Cad. Yeşim ApL No 2 Kal 3 Daira.5 ESKİŞEHİR Tel: (222) Fax:(222) 23 3B54 GAZİANTEP ŞUBESİ Hürriyet Cad. Yıldız işlıanı K.-it: 7 D:28 GAZİANTEP Tel: (342) Fax : (342) KAYSERi ŞUBESi Vatan Cad. Ha*-l Apt No:4>KaU KAYSERİ Tel: (353) » Ftx : (353) 23 7» 3» EDiRNE ŞUBESi Orhanlye ed. No:3 K Kal.ks EDiRNE

11 TMMOB MAKlNA MÜHENDİSLERİ ODASI AYLIK YAYIN ORGANI sunuş AĞUSTOS / AUGUST 994 Cilt / Vol: 35 Sayı / No : 45 Yönetim Yeri Head Office Sümer Sokak 36/-A Demirtepe - ANKARA Tel.-( Fax:( MMO Adına Sahibi Publisher Murat ÖNDER Sorumlu Yazı işleri Müdürü Monaging Editör Oğuz ŞAHiN Yayın Kurulu Publishing Boaıd Melih ŞAHiN Anıl KAREL Deniz ÖVÜTMEN Ahmet SUER Yusuf TEKiN Barbaros TUNÇ ER Katkıda Bulunanlar Members-at-Large Doç. Dr. Faris KAYA Prof. Dr. Süleyman SARITAŞ Prof. Dr. Ercan ATAER Yapım Yönetmeni Production Diıectoı M. Yüksel KÖKEN ilan Sorumlusu Advertising Representative Nermin ÖZBAKl Komisyon İlişkileri Redactor Yaprak BOYLA Dizgi Type Setting Ali Rıza FALCIOĞLU (MMO) Değerli okuyucularımız; D ergimizde çık;in yazıların okurlarımızın ilgisini çeken konulardan oluşması en büyük amacımız. Müşteri Tedarikçi ilişkisi içerisinde siz okuyucularımızı memnun edebilmek; ilginizi çeken mesleki konulardaki taleplerinize yanıt verebilecek konular nelerdir f sorusunu cevaplayabilmek! Bu aşamada bir takım sıkıntılarımız var. Dönem dönem üyelerimizden, yazılı ya da sözlü istemler almaktayız, ancak bu konuda köklü bir araştırmaya da ihtiyaç duyduğumuz bir gerçek. Okurlarımızın istemleri daha çok, kendi uğraş alanları ile ilgili yazılara ağırlık verilmesi yönünde, genel bir eğilimde uygulamaya yönelik yazılara ağırlık verilmesi. Yeni gelişmelerin, temci kuramların ve standartların işlenmesinde bir diğer grubun istemleri arasında. Şu bir gerçekki, bütün bu çok yönlü istem ve beklentilerin çok geniş bir alanı kapsayan ve bağrından yeni yeni uzmanlık dalları çıkaran makina konusunda bu alabildiğince geniş alanda yayılı bulunan okurlarımızın istemlerine aynı anda yanıt verebilmemiz olanaksız. Doğaldırki böyle bir konumda Mühendis ve Makina'nm siz okurlarımızdan (hıjuı çok katkı beklemesi daha iyiyi birlikte bulmayı hcılefh'.musi bir zorunluluk. B u sayımızda birisi Çalışma Güvenliği köşemizde olmak üzere ilginizi çekeceğini umduğumuz yedi yazımızla karşınıza çıkarken, gerek dergimiz yazı politikasının belirlenmesine görüş ve önerilerinizi bildirerek, gerekse yayınlanmak üzere yazı göndererek, katılmanızı bekliyoruz. Saygılarımızla Baskı Pıinted by MF Ltd. Şti. Tel (0-32)

12 MAKALE ERKEN PLANLAMA İŞ KRİZİ ETKİLERİN AZALTIR Naziver ÇINAR* GİRİŞ KRİZLERİN KAÇINILMAZ OLDUĞU BİLİNDİĞİ HALDE NEDEN ŞİRKETLERİN SADECE %2'Sİ YADA3'Ü KRİZ PLANLAMASI YAPARLAR? NORMAL ŞARTLAR ALTINDA, BELİRLİ KRİZLER DÜZENLİ OLMASA DA EN AZ BİR KERE OLACAKTIR. PLANLAMA SAYESİNDE BU KRİZLER YOKEDİLEMESE DE SINIRLANDIRILABİLİR VE ETKİLERİ AZALTILABİLİR. Ticaretteki krizler şüphesiz vergilerdir. En beklenmedik zamanlarda, şirket ya da bireysel planları gözardı ederek, düzensiz olarak ortaya çıkar. Krizlerin kaçınılmaz olduğu bilindiği halde neden şirketlerin sadece %2'si ya da 3'ü kriz planlaması yaparlar? Normal şartlar altında, belirli krizler düzenli olmasa da en az bir kere olacaktır. Planlama sayesinde bu krizler yokedilemese de sınırlandırılabilir ve etkileri azaltılabilir. Kriz planlama "what if" oyunları oynanarak yapılır. Oyuna "vvhat if" diyerek başlayın ve problemi bu soruları kullanarak tanımlayın. Amaç, şirketin işlerine en az zarar verecek çözümü bulmaktır, işinizi etkileyen en önemli yedi kriz problemi şunlardır;. Bütçe Nakit Para Akışındaki Azalma Problem nakit para olmasına rağmen ihtiyaç olduğu dönemde yeterli nakitin bulunmamasıdır. Bütçe, bölümünüzün çizelgelerini gerçekleştirmeye yetmiyorsa karar verme kontrolünü kaybedersiniz. Kriz Planı : Bütçenizin esnekliğini öğrenmekle başlayın. Bütçe akış bildirisi yapın. Eksi nakit para akışını gördüğünüz zaman, harcamayı durdurun ve bütçenizi yeniden planlayın. 2. Borçlar Anlaşmazlıklar Haline Gelir Bütün ilgililerle önceden, anında ve sonradan iletişim kurarak ve planlayarak anlaşmazlık problemlerini azaltın. Kriz Planı : Problemleri büyümeden çözün. Çözülmezler ise * Çeviri - Industrıal Engineering / Nisan Planning Ahead Reduces the Impact of A Business Crisis / VVilliam J. RANDOM. Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 45

13 MAKALE her zaman okluğu gibi büyüyecek ve krizlere yol açacaktır. 6. Anahtar Kişilerin Yorulması 3. Kaynaklarınızı Zorlayan İşlere Girmeniz Çalışanları strese sokmaksızın, her işin olabilecek bir gelişme hızı vardır. Bir şirketin çalışanları ve endüstri mühendisliği bölümünün belli bir kapasitesi vardır. Kaliteyi de dikkate alarak, bu kapasiteyi nasıl esnek kullanabileceğinizi bilin. Kriz Planı: Her yeni iş için zaman ve maliyeti, para bazında hesaplayın. Gerekli kaynakları nasıl yaratacağınızı önceden belirleyin. Belirlenen kaynakları alın ve kullanın. En önemli kaynak zamandır. 4. Önceden Belirlenemeyen Plan Değişiklikleri Planlar her zaman değişir. Değişmeler normalde aniden olmaz. Çizelgenize esnekliği katın. Değişmeler planlama işlemi ile başlarlar. Ürünün sadece alıcısı iseniz kendinizi de işleme katın. Kriz Planı: Bütün zamanınızı mümkünse üstlerinize, planlamacılara ve müşterilere ayırın. Değişiklik için bütün istem ve motivasyonları, belirleyin. Hiç bir şey bilgilenmek için teknik dergi ve yayınların yerini alamaz. Onları okumaya zaman ayırın. 5. Bilgisayardaki Verilerin Kaybolması Bütün zamanınızı mümkünse üstlerine, planlamacılara ve müşterilere ayırın. Değişiklik için bütün istem ve motivasyonları belirleyin. Hiç bir şey bilgilenmek için teknik dergi ve yayınların yerini alamaz. İnsanların bakıma ihtiyaçları fazladır. Yavaşlamak için uyarı sinyallerini dinlersek doğanın kendi koruma yöntemi vardır. Yıpranırız, çünkü egomuz süper insanlar olduğumuzu söyler. Sabırlı olmanın değerini, araç olarak işde nasıl kullanacağınızı öğrenin. Kriz Planı: İnsanların gerginlik sınırlarını bilin ve gerginlik düzeyini bu sınırın altında tutun. Herkesin tatile çıkmasını ve izin almasını sağlayın. 7. Anahtar Kişinin Ayrılması Buna karşı hiç hazırlıklı değilizdir. Kişi ne kadar önemliyse, gizemleri onun kalıcı birisi yapmayı o kadar fazla gösterir. Her kişinin eğitilmiş bir yedeğinin gerekliliğini sağlamalı. Kriz Planı: Hiçbir zaman kişinin sonsuza kadar kalıcı olacağını düşünmeyin. Elemanınızın yaptığı işleri aktif bir dosyada özet olarak sağlama alın. Tekrar organize olmak için "~"~ gerekli zamanı kısaltır. Sorun kriz önleme değil, problemin kendisidir. İşleriniz üzerindeki etkisini azaltın ve kontrol edin. "What if" oyunlarını iyi oynayan insanlar kriz problemlerini çözmede başarılı olurlar. Hazırsanız, mücadelenin ilk yarısını kazanmışsınız demektir. Bilgilerinizi bilgisayar dosyalarında tutmak, bütün yumurtalarınızı, bîr sepete koymaya benzer. Bunu asla yapmayın. Bilgisayarınızın güvenliğini kontrol ederek riski azaltın. Dosyalan yedeklemek için sadece kurallar yazmayın, bunu yapmaya zorlayın. En etkin enerji tasarrufu ISI YALITIMI'dır. Kriz Planı : Yedeği olmaksızın asla bir bilgisayara dosya yüklemeyin. Yedekleme yapmadan asla bilgisayar dosyasını kapatmayın. Cilt : 35 Sayı : 45 - Mühendis ve Makina

14 ÇALIŞMA GÜVENLiĞi ENDÜSTRİDE TOZ VE İŞÇİ SAĞLIĞI Turgut ARTUN* Toz günlük hayatımızda her zaman karşılaştığımız hoş olmayan, çevreyi kirleten, insanı rahatsız eden küçücük madde parçacıklarıdır... kişilerin duyarlılığına ve soludukları miktarlara bağlı olarak basit bir tahrişten müzmin bronşite, mesleksel akciğer toz hastalıklarına hatta kansere kadar değişen durumlar yaratabilir İnsanın üst solunum yolları çok etkili bir filtre sistemine sahiptir, ancak bu etkinlik toz taneciklerinin incelmesi ile giderek azalır... Kişinin mesleksel toz hastalıklarına yakalanması, çalıştığı ortamdaki tozun cinsine, yoğunluğuna, maruz kalma süresine ve kişisel duyarlılığa bağlı olarak az çok uzunca bir süre sonra ortaya çıkar Tozlu işlerde çalıştırılmak üzere işe alınan işçilerin işe giriş muayenelerinin işin özelliği dikkate alınarak yapılması ve göğüs röntgen filmlerinin çekilmesi zorunludur Toz günlük hayatımızda her zaman karşılaştığımız hoş olmayan, çevreyi kirleten, insanı rahatsız eden küçücük madde parçacıklarıdır. Özellikle ev hanımlarının günlük dertlerinden biri olan toz, endüstride bazı işkollarında çalışan işçilerin sağlığını tehdit edebilmekte, yeterli önlemler alınmadığında meslek hastalıklarına neden olabilmektedir. Solunum yolları ile vücuda giren tozların insan sağlığına etkileri, tozların cinsine, ortamdaki yoğunluğuna, kişilerin duyarlılığına ve soludukları miktarlara bağlı olarak basit bir tahrişten müzmin bronşite, mesleksel akciğer toz hastalıklarına hatta kansere kadar değişen durumlar yaratabilir. Hangi iş türünde olursa olsun çalışma ortamına yayılan tozların insan sağlığı için tehlike yaratması onların solunarak akciğerlere gitmesi ile mümkündür Endüstride toz sorunu bir çok işkolunda ortaya çıkmaktadır. Örneğin madencilikte kömür, civa, krom, bakır, demir, asbest ocaklarında üretim sırasında delme, kazma, yükleme, lağım atma ve benzeri işlerde toz oluştuğu gibi, çıkarılan maden cevherlerinin işlenmesi, yıkanması, elenmesi ve zenginleştirilmesi işlemlerinde de çalışanların sağlığını etkileyebilecek düzeylerde tozlar çalışma ortamına yayılmaktadır. Sanayide de, dökümhanelerde, toprak, seramik işlerinde, çimento, asbestli malzeme üretiminde, çırçır ve pamuklu dokuma endüstrisinde toz önemli bir sağlık sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Hangi iş türünde olursa olsun çalışma ortamına yayılan tozların insan sağlığı için tehlike yaratması onların solunarak akciğerlere gitmesi ile mümkündür. İn sanın üst solunum yollan çok etkili bir filtre sistemine sahiptir, ancak bu etkinlik toz taneciklerinin incelmesi ile giderek azalır. Tane büyüklüğü 5 mikronun üstündeki tozlar hemen tümü ile bu filtre sisteminde tutulurken ta- * Dr., TAf Endüstriyel Hijyen ve f} Güvenliği Şefi Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 44

15 ÇALIŞMA GÜVENLİĞİ necik büyüklüğünün giderek azalması, 5 mikronun altına düşmesi durumunda, akciğerlere girmeye ve solunan tozun cinsine göre zararlı etkilerini yapmaya başlarlar. İnsan sağlığına etkileri bakımında tozlar,- Kuvarts, kömür, asbest, talk gibi akciğer dokusunda değişiklik yapanlar, Kurşun, kadmiyum, krom, mangan gibi akciğerlerden kana geçerek çeşitli organlarda zararlı etkiler, zehirlenmeler yapan tozlar, Asbest, arsenik, kromatlar, nikel, berilyum gibi kanser oluşturan tozlar, Uranyum, toryum, radyum tuzlan gibi radyoaktif tozlar, Pamuk, kendir, saman, yün gibi allerjik etkileri olan tozlar, Demir oksitleri, barit, kireç taşı gibi akciğerlerde birikebilen fakat hastalık yapmayan tozlar. olarak sınıflandırılabilirler. Kişinin mesleksel toz hastalıklarına yakalanması, çalıştığı ortamdaki tozun cinsine, yoğunluğuna, maruz kalma süresine ve kişisel duyarlılığa bağlı olarak az çok uzunca bir süre sonra ortaya çıkar. Doğrudan akciğerlere etki eden tozların oluşturduğu akciğer meslek hastalıklarında nefes darlığı, öksürük, göğüs ağrısı ve balgam çıkartmak gibi belirtiler görülebilir. Ancak bu belirtilerin işçinin çalıştığı yerin özellikleri ile birlikte değerlendirilmesi gerekir, zira bu belirtiler yapılan iş ile ilgisi olmayan, başka solunum yollan hastalıklarında da görülebilir. İşyerlerinde çalışanların sağlığını etkileyebilecek fiziksel ve kimyasal diğer ortam koşulları gibi tozlu işyerlerinde de işçilerin korunması amacı ile; İşyerinde uygun ve yeterli bir havalandırmanın yanışını tozun oluştuğu noktadan dışarı atılmasını sağlayacak aspirasyon sistemleri kurulmalı, mümkün olan durumlarda toz oluşturan işlemler kapalı sistem içine alınmalıdır. Tozumayı önlemek için toz kaynaklarının ıslatılması, sulu yöntemler uygulanması özellikle maden ocaklarında alınması gereken etkin önlemlerdendir. Tüm bunların yanışını işyerlerinde solunan havaya karışan tozların yoğunlukları ve kimyasal yapıları bilimsel ve teknik mctodlarla ölçülüp değerlendirilerek alınan önlemler kontrol edilmeli, gerekiyorsa yeni önlemler alınmalıdır. Ortamdaki toz biraz önce değindiğimiz önlenlerle yeteri kadar azaltılamıyorsa veya kısa süreli, çok toz oluşturan işlerde çalışmak zorunluluğu varsa işçilere uygun kişisel koruyucu araçlar ve toz maskeleri verilmeli, iş süresince bunlar mutlaka kullan d iril m al id ı r. Tozlu işlerde çalıştırılmak üzere işe alınan işçilerin işe giriş muayenelerinin işin özelliği dikkate alınarak yapılması ve göğüs röntgen filmlerinin çekilmesi zorunludur. Tıbbi muayeneler sonucunda solunum, dolaşım sistemi ve cilt hastalıkları bulunanlar bu tür işlerde çalıştırılamazlar. Bu tür işyerlerinde çalışanların belirli aralıklarla tıbbi muayenelerinin yapılması ve göğüs filmlerinin alınması gereklidir. Muayeneler sonucunda hasta oldukları anlaşılan işçiler tedaviye alınmalı ve gerekiyorsa işyerleri değiştirilmelidir. Bütün bunların yanışını öteki işkollarında olduğu gibi tozlu işlerde çalışanların sağlıkları için alınacak en etkili önlemlerden biri eğitimdir. Zaman zaman düzenlenecek işçi sağlığıişgüvenliği eğitim programlan ile yalnız çalışanlar değil çalıştırılanlar da eğitilmelidir. Daima hatırda tutmamız gereken bir sloganı burada tekrarlayalım. "ÖNLEMEK ÖDEMEKTEN ÇOK DAHA UCUZ VE İNSANCILDIR" REDUKTOR SONSUZ, HELİSEL VE KONİK HELİSEL, HER CİNS REDUKTOR, DİŞLİ MOTOR VE KAPLIN KALİTELİ-HESAPLI-GARANTİLİ DEEPAK INDUSTRIES - BUYURGAN A.Ş. Tel : (22) (3 hat) Fax : (22) Tel : (32) Fax : (32) Cilt : 35 Sayı : 44 - Mühendis ve Makina

16 MAKALE HİDROJEN DEPOLAMA YÖNTEMLERİ VE KARŞILAŞTIRILMALARI Bedri YÜKSEL* Fikret YÜKSEL** Ö Z E T Hidrojen bir yakıt için gerekli özelliklerin bir çoğuna sahiptir. Diğer yakıtlardan çok daha verimli bir şekilde enerjinin diğer formlarına dönüştürülebilir. Ayrıca evrende en çok bulunan elementtir. Hidrojen kararlı metallerle imal edilen depolarda gaz olarak, kriojenik depolarda sıvı olarak veya ultra yüksek basınç kaplarında yüksek basınçlı gaz olarak depolanabilir. Bu makalede hidrojenin depolanma yöntemleri incelenerek bu depolama yöntemleri karşılaştırılmaktadır. A T GİRİŞ Günümüzde tüketilmekte olan enerjinin en büyük payını fosil yakıtlar oluşturmaktadır. Fosil yakıtların dünya üzerindeki rezervleri sinirlidir. Yapılan tahminler dünya sıvı yakıt üretiminin (kömür ve doğal gazdan elde edilecek sentetik sıvı yakıtlar dahil) 2030 yılına kadar artarak devam edeceğini, bu tarihten itibaren azalacağını göstermektedir []. Fosil yakıtların gelecekte ortaya çıkaracağı bu sorun bilim adamlarını ve mühendisleri enerji kaynakları araştırmaya yönlendirmiştir. Yapılan çalışmalar evrende bol miktarda bulunan hidrojenin, bir yakıt için gerekli özelliklerin birçoğuna sahip olduğunu göstermektedir. Hidrojen, suyun ve temiz güç kaynağının olduğu her yerde potansiyel olarak mevcuttur. Diğer yakıt türlerine kıyasla daha verimli yanma özelliğine sahiptir (Çizelge- ). Hidrojen karbon ve sülfür içermediği için yanma ürünleri arasında CO, COı, ve HC yoktur. Teorik olarak hidrojen yandığı zaman sadece su oluşur. Çizelge. Benzin, Doğalgaz ve Hidrojenin Bazı Yakıtsal özellikleri [, 5]. Özellik Benzin Doğal Gaz Hidrojen Hydrogen has the most desirable properties for a fuel. it is the lightest and the cleanest fuel. it can be converted to other forms of energy more efficiently than other fuels. it is also the most abundant in the universe. Hydrogen may be stored as a gas bound with certain metals, as a liquid in cryogenic containers, ör as highly compressed gas in uhra-high- pressure vessels. in this papeı, hydrogen storage systems was compared each together and examined. Yoğunluk (g/cın 3 ) Kaynama Noktası ( C) Alt kıl Değer : Gravimetrik (kj / kg) Volumetrik (kj / m*) Havada Stokiyometrik Kompozisyon (%) Alevlenme Limitleri (Havada %) x x xlO x x x 0' 4 (gaz) 0.7 X 0-' (sıvı) -253 (20 K) 2.50 x x 0 3 (gaz) 8.25 x 0* (sıvı) Alev Hızı (m / s) Havada Alev Sıcaklığı l c) Oto Ateşleme Sıcaklığı m Alev Parlaklığı Yüksek Orta Düşük Yrd. Doç. Dr.. Atatürk Univ. Müh. Fak. Makina Müh. Böl, ERZURUM ATS. Gör., Atatürk Univ. Müh. Fak. Makina Müh. Böl., ERZURUM Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 45

17 MAKALE ÜRETİMDEN GELEN HİDROJEN SOĞUTUCU VEYA ISITICI AKIŞKAN SOĞUTMAVEYA ISITMA SPİRALİ Şekil. Dikey tip metal hidrür tankı KULLANIMA GİDEN HİDROJEN GÖZENEKLİ BAŞ TÜPLERİ polanması, depolama emniyetinin artırılması ve daha ekonomik depolama yöntemlerinin belirlenmesini kapsamaktadır. Geliştirilen hidrojen depolama yöntemleri; l j Metal hidrür, 2) Sıvı hidrojen, 3) Gaz hidrojen ve 4) Diğer yöntemler (Cam mikroküreler, sıvı hidritler vb.) dir. METAL HİDRÜR ŞEKLİNDE HİDROJEN DEPOLAMA Küçük miktarlardaki hidrojenin depolanması için önerilen yöntemdir. Hidrojen hidrür metallerle veya bu metallerin alaşımlarıyla kimyasal kombinasyon oluşturarak depolanır. Metal hidrür şeklinde depolanan hidrojen, depo ısıtılmak suretiyle tekrar gaz haline getirilir. Şarj veya absorbsiyon prosesi egzotermik, deşarj veya desorbsiyon prosesi endotermiktir. Bu proses kimyasal olarak tanımlanırsa,- Şarj veya absorbsiyon işlemi; FİLTRE LAMEL DEPOLAMA ALAŞIMI M + xh 2 -> MHix + Isı HİDROJEN SU ÇIKIŞI Deşarj veya desorbsiyon; MH 2x + Isı > M + xh 2 SU GİRİŞİ ISITMA/SOĞUTMA Şekil.2 Yatay tip metal hidrür tankı ISITICI TÜP Günümüzde kimya ve gıda sanayinde yaygın olarak kullanılan hidrojenin başlıca üretim yöntemleri; Suyun elektrolizi, su buharı hidrokarbon reformingi, hidrokarbonların kısmi oksidasyonu ve kömür gazifikasyon prosesleridir. Yakıt olarak kullanımının yaygınlaşmasına bağlı olarak artacak talep ve geliştirilecek yeni üretim teknikleriyle üretim maliyetinin düşeceği kesindir. Her yakıt gibi hidrojeninde üretildikten sonra kullanım kolaylığı sağlayacak şekilde depolanması zorunludur. Yapılan incelemeler ve çalışmalar; hidrojenin daha büyük kapasitelerde de- Burada M bir metal veya bir alaşım olarak hidrür maddesini tanımlar. Bu reaksiyonların hızı metal hidrür maddesinin yüzey alanının artmasına bağlıdır. Bundan dolayı genelde hidrür maddeleri reaksiyonların hızını artırmak maksadıyla toz şeklinde veya granüle olarak kullanılır. Şekil.l ve Şekil.2 granüle hidrür materyali ile dolu iki ayrı depolama sistemlerini göstermektedir. [8]. Ana depolama elemanları bir muhafaza kabı, ısı eşanjör tüpü, granüle metal hidrür parçacıklarının yerleştirildiği gözenekli bir tüpten ve bu tüp içerisinden geçirilen bir ısıtıcıdan oluşur. Bu düzen granüle parçacıklar hareket etmeksizin hidrojenin doldurulmasına ve boşaltılmasına izin verir. Granüle madde, tüp içerisine doldurulduktan sonra hidrojenin doldurulması sırasında depodan ısı çekilir. Depodan hidrojen alınmak istendiğinde ise depo ısıtılır. Hidrür de- Cilt : 35 Sayı : 45 - Mühendis ve Makina

18 MAKALE Çizelge.2 Hidrür Depolama Maddelerinin Karşılaştırılması [, 4]. MgH 2 - MgNiH. VH 2 FeTİH,.,, Depolama Tipi TiFeo.7Mno. 2 Hı.» LaNisHe 7.o R.E.Nİ S H 6. 5 Sıvı Hidrojen Gaz Hidrojen (looatm Basınçta) N-Oktan Hidrojen Miktarı % Ağırlık BAŞLANGIÇ ALAŞIMI %94 Mg - %6 Ni YALNIZCA METAL HtDKlTTEKl HlDRO/EN Depolama Kapasitesi g /mi Çizelge.3 Hidrür Depolama Maddelerinin Performansı LaNi s LaCUNİ4 Hidrür Maddeler Lao.,CeojNi s MmCO 5 MmNi 5 Mmo.«Cco.i5Nİ5 Vanadyum Niyobyum Magnezyum FcTİ Mg,. 93 Nİo.07 V (Si %0.93) 00 g metale düşen hidrojen miktarı (g) Yanına Isısının Enerji Yoğunluğu (Yüksek) * * Çal /g Diğer gazların Etkisi (H 2 0, 0 2 ) az az az az az fazla fazla fazla fazla fazla fazla fazla poşundan hidrojenin çekilerek kullanılması için gerekli ısı kullanım yerine göre değişik enerji kaynaklarından sağlanabilir (Güneş, egzost gazı, motor soğutma maddesi vb.). En çok kullanılan hidrür metalleri; Demir (Fe), Magnezyum (Mg), Nikel (Ni), Manganez (Mn) ve Titanyum (Ti)'dur Çal / mi Absorbsiyonun nisbi oranları hızlı hızlı hızlı hızlı hızlı hızlı. hızlı hızlı hızlı hızlı hızlı hızlı Hidrür Metallerin veya metal alaşımlarının değerlendirilmesinde göz önünde bulundurulan kriterler; - Fiyatının düşük olması, - Enerji yoğunluğunun yüksek olması, - Atık miktarının az olması, - Yüksek hidrojen absorbe etme oranı, - Gaz içerisinde yabancı maddelerden kaynaklanan kirlenmelere karşı direnç, - Volumetrik genişlemenin düşük olmasıdır. Yapılan çalışmalarda istenilen tüm özellikleri sağlayan element veya alaşım henüz tam olarak tesbit edilememiştir. Bu konuda yapılan çalışmalardan özetlenen bazı hidrür maddelerin karşılaştırılması Çizelge.2'de verilmiştir. Görüldüğü gibi kütle ve hacimsel yoğunluklar oldukça düşüktür. Çoğu metal hidrürler ağırlıkça %0.5-2 hidrojen depolayabilirler. Yapılan çalışmalar metal hidrür depolarının düşük kütle ve enerji yoğunluklarından dolayı, hidrür depolarının benzin veya sıvı hidrojen (LHz) depolarından daha ağır ve çok düşük verime sahip olduğunu ortaya çıkarmıştır. Araçlarda kullanılan depoların kapasiteleri depo ağırlığı nedeniyle km ile sınırlıdır [6. Hidrür alaşımları hidrojen gazı içerisindeki yabancı maddeler nedeniyle kirlenmeye karşı hassastırlar. Çizelge.3'de Hidrür alaşımlarının performansı çıkarılmıştır. Kirlenmenin sonuçları kontaminant ve alaşıma bağlıdır. Povet ve arkadaşları hacimce % saflıkta H 2 ile -sadece %0.005 kirlilik- bir Titanyum / Vanadyum / Manganez hidrürü depolama kapasitesinin iki dolum sonunda %2 azaldığını tesbit etmişlerdir. Doldurma işlemine devam etmiş olsaydılar, depolama kapasitesinin yarısının sadece 68 dolum sonunda kaybolacağını açıklamışlardır [6. Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 45

19 MAKALE VAKUM CEKET cidarlı kriojenik kaplarda depolanır (Şekil.3). Taşıtlar için gerekli yakıt hem sıvı hem de gaz fazdan çekilerek motora sevkedilir. Hidrojen taşıtları için sıvı hidrojen (LHı) tankları Japonya, Almanya ve Amerika'da demostrasyon amacı ile başarıyla kullanılmaktadır. Sıvı hidrojen tanklarının yaygın kullanımına engel olan faktörler; *) Normal Depolama Sistemi Şekil.3 Sıvı hidrojen tankları Genci olarak % gibi yüksek saflıkta hidrojenin elde edilerek hidrür depolamada kullanılması gerekmektedir. Striklon tarafından yapılan böyle bir çalışmada FeTi hidrürü ve % saflıkta H 2 kullanılarak, dolum tekrar sayısını 4000'in üzerine çıkarılmıştır. Hidrojenin yeniden arındırılması ile kapasite kaybı olmaksızın dolum tekrar sayısına ulaşılabileceği belirtilmiştir [6]. Hidrür tankında depolanan hidrojen borularla doğrudan doğruya alınabilir. Hidrür olarak depolama basınçları istasyonlarda bar, yerleşim bölgeleri (şehir) dışında yaklaşık bar, yerleşim bölgeleri içerisinde 05-5 hardır. Bu değerler alınacak emniyet önlemleri ile artırılabilir. Hidrür maddelerinde hidrojen depolamanın bir avantajı sıvı hidrojene yakın yoğunlukta depolamaktır. Bir diğer avantajı da yangın rizikosunun olmayışıdır. Gaz hidrojen tankı veya bir benzin tankı için aynı durum söz konusu değildir. SIVI HİDROJEN DEPOLAMA Hidrojen yaklaşık 20 K ve 2 barda sıvılaşır. Sıvı hidrojen ısı transferini ve kaynama olayını minimize eden süper izoleli dizayn edilmiş çift b) l«transfer Ünitesi Depolama Sistemi Sıvı hidrojen tankları ağırlık ve nakliye açısından dezavantajlara sahip olmalarına karşın, yoğun enerji içerme ve temiz yanma gibi önmeli avantajlara da sahiptirler. Sıvı hidrojen tankları benzin yakıt tanklarından önemli sayılacak düzeyde ağır değildirler, ancak hacim olarak daha büyük hacim kapsarlar - Depolama sistemlerinin büyüklüğü, Sıvı HI maliyetinin yüksekliği, - Kriojenik teknolojisi ve sıvı H buharlaşma kayıplarıdır. Sıvı hidrojen tankları ağırlık ve nakliye açısından dezavantajlara sahip olmalarına karşın, yoğun enerji içerme ve temiz yanma gibi önemli avantajlara da sahiptirler. Sıvı hidrojen tankları benzin yakıt tanklarından önemli sayılacak düzeyde ağır değildirler, ancak hacim olarak daha büyük hacim kapsarlar. Kriojenik depo sisteminin ağırlığı; içine alacağı hidrojen kapasitesinin, depo dizayn şeklinin ve depo kompozisyonun bir fonksiyonudur. 7 litrelik sıvı hidrojen deposunun tank ağırlığı 65 kg. toplam ağırlığı ise 73 kg'dır. Birim enerji başına hidrojen benzinden 2.8 kat daha yanıcıdır ve termik verimi %50 daha fazladır. Yine sıvı hidrojen 0035 kj/'lik bir enerji yoğunluğuna sahiptir. Benzin için bu değer 3485 kj/li'dir. Bu ise yaklaşık 3.5: gibi bir orandır. Şekil.4'de ekstra elemanlara sahip sıvı hidrojen deposu görülmektedir. Sıvı hidrojen deposu bir vakum alanı ile çevrelendiği için hacimce büyüktür ve bu nedenle de kullanımı pek uygun olmamaktadır. Sıvı hidrojen sistemleri aynı miktarda enerji depolayan benzin tanklarından yaklaşık 6-8 kat daha büyük hacimlidir. Bununla birlikte hidrojen ve motor dizaynına bağlı olarak aynı miktarda enerji ile taşıt %50 daha fazla yol katcdcccktir. Peschka ve Carpetis (978) imal ettikleri LH 2 tanklarında kullandıkları yarı otomatik sıvı Hı pompasının, benzin yakıt sisteminde kullanılan yakıt pompaları kadar kolay ve hızlı çalıştığını açıklamaktadırlar. Bu şekilde yarı otomatik bir is- Cilt : 35 Sayı : 45 - Mühendis ve Makina

20 MAKALE VAKUM, BÖLGE SIVI HİDROJEN POMPASI SÜPER İZOLASYON VAKUM BÖLGE Buharlaşan hidrojen gaz olarak depolanabilmekte ve taşıtlar dışında diğer alanlarda yakıt olarak kullanılabilmektedir. Bu konuda, akla gelebilecek bir soru şudur; Hidrojen servis istasyonlarında sıvı hale getirilebilir mi f Şayet bu sağlanırsa gaz hidrojen boru hattı ile istasyonlara dağıtılabilir. Bu ise LHı'nin tankerlerle dağıtımından hem daha ucuz hem de daha emniyetli olacak GAZ HİDROJEN Şekil.4 Pompalı sıvı hidrojen tankı tasyonda l'lik bir tank yaklaşık 5 dakika gibi bir sürede doldurulmaktadır. Los Alamos National Laboratuary (LANL)'da yapılan çalışmalarda (979) LH2 taşıtları ve yakıt doldurma istasyonları üzerinde uzun süre denemeler yapıldı. Elde edilen sonuçlar; hızlı ve emniyetli LHz shelf servisinin mümkün olacağını göstermektedir. Yakıt tankı soğuk olduğu zaman LHı tankı 0 dakikadan daha az zamanda doldurulmuştur. Yine 982'de Peschka [6] benzer şekilde LH 2 tankı taşıyan bir BMW otomobilinin deposu 0 dakikanın altında bir sürede doldurmuştur. Dolum sırasında yakıt tankı soğuksa, yakıtın yaklaşık %0'u, depo sıcak ise yaklaşık %25'i buharlaşmaktadır. Çizelge.4 Depolama Sistemleri Ağırlık Karşılaştırması Depolanan Yakıt Benzin Metanol Metal Hidrit* Gaz Hidrojen (5 MPa) ** Sıvı Hidrojen ORTA BASINÇ YÜKSEK BASINÇ Hacim U) Yakıt Miktarı AÜ5' lk Özellikle toplumsal yerleşim bölgelerinde kullanılacak büyük kapasitedeki hidrojenin depolanması için önerilen yöntemdir. Aquiferlerde yani kullanılmış petrol ve doğal gaz mağaralarında, madencilik ve diğer çalışmalardan oluşan büyük mağaralarda hidrojen depolanabilir. Bu yöntem halen bazı ülkelerde başarı ile uygulanmaktadır. Gaz de France, Fransa'da Beynes yakınlarında bir aquifer içerisinde hidrojen zenginleştirme rafinerisinden çıkan yan ürün gazlarını depolamaktadır. İngiltere'de Impcrial Kimyasal Endüstriler Şti. tuz ocağı mağaralarında hidrojen depolamaktadır. Difüzyon ve pompalamadan dolayı oluşan hidrojen kayıpları depolanan hidrojenin yaklaşık %3'ünü oluşturmaktadır [6]. Tank Ağırlığı (kg) Toplanı Ağırlık (kg) Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 45

21 MAKALE Büyük kapasitede hidrojen depolamanın en cazip yollarından biriside yüksek basınçlı kaplarda sıkıştırılmış gaz olarak hidrojenin depolanmasıdır. Doğal gaz gibi, taşıtlarda kullanılan diğer gaz yakıtlar içinde tercih edilen yöntemdir. Doğal gaz (NG) fiberglasla kaplı alüminyumdan imal edilen kuvvetli kompozit basınç kaplarında yaklaşık 200 bar basınçta depolanmaktadır. Hidrojende benzer şekilde bu basınçta büyük tanklarda ve araç depolarında depolanabilir. Örneğin 4.88 km/l'lik bir benzin taşıtında, sıkıştırılmış hidrojen gazlarının 5.7 kg'ı ile 420 km'lik bir yol alınabilir. Fakat 200 bar ve 298 K'de 397 litre yer kaplamaktadır. Bu büyük hacmi uygun bir hacme indirmek için basıncı 690 bara çıkarmak gereklidir. Bu basınçta hidrojeni emniyetle depolamak için hafif karbon kaplamalı alüminyum silindir depolar uygun şekilde kullanılmaktadır. Ancak, bu depolar şimdiye kadar yalnızca uzay (roket) çalışmaları için kullanılmışlardır. 690 barda 420 km'lik bir yol alan karbon/ alüminyum depolama kabı aynı mesafeyi alan bir benzin taşıtının tankından yaklaşık 3 kat daha ağır ve 9 kat daha büyüktür. DİĞER YÖNTEMLER (CAM MİKROKURELER, SIVI HİDRÜRLER VB.) Hidrojen depolanmasına yönelik uygulama çalışmaları değişik yönlerde devam etmektedir. Cam mikroküre ve sıvı hidrür depolama çalışmaları bunlardan yalnızca iki tanesidir. Yaygın şekilde kullanıma pek uygun olmayan bu çalışmalar henüz laboratuar boyutunda kalmaktadır. Bu nedenle konunun detayına girilmemiştir. SONUÇLAR VE TARTIŞMA Hidrojenin alternatif enerji kaynağı olarak kullanımında karşılaşılan en önemli sorunlardan birisinin depolanma sırasında karşılaşılan sorunlar olduğu görülmektedir. Belirtilen üç yöntemin de kendine özgü avantaj ve dez avantajları vardır. Bunanla birlikte hemen şunu vurgulamak gerekir ki; enerji kaynağı olarak hidrojenin kullanım mazisi çok yenidir ve dünya standartlarına henüz yeni girmiştir. Bu nedenle ileride geliştirilecek üretim ve depolama yöntemleriyle maliyetlerin önemli düzeyde düşeceği belirtilmektedir. Hidrojenin depolanmasında ilk akla gelen emniyettir. Son zamanlarda üzerinde çok sayıda araştırmaların yapıldığı konu metal hidrür şeklinde depolamadır. Ancak bu yöntemle depolamada çok az miktarda hidrojen emniyetli şekilde dopalanabilmektedir. Depo ağırlığı hidrojenin araçlarda kullanımını sınırlayan en önemli faktör olmaktadır (Çizelge.4). Sıvı hidrojen depolama da karşılaşılan en önemli sorun kriojenik depolamanın gerekliliği ve ısı transferi nedeniyle kaynama olayının önüne geçilemernesidir. Aynı zamanda pahalı bir depolama yöntemidir. Basınçlı gaz hidrojen depolamada ise depolama ağırlığı yine önemli sorun olmaktadır. Depo ağırlığı hidrür şeklinde depolama ile hemen hemen aynı ağırlıktadır. Çizelge.4'de söz konusu depolama yöntemleri karşılaştırılmıştır. Emniyet yönünden hidrür depolama çok emniyetlidir. Hidrojen üretim ve depolama problemlerinin giderilmesi halinde gelecekte insanlığın gereksinim duyduğu enerjinin önemli bir payını karşılayacağı muhakkaktır. KAYNAKÇA. VEZİROĞLU, T.N., Hydrogen Energy System Aplication and Econoınics, University of rniarni Coral Gables, Florida 3324 USA, May SANİGÖK, O., Anorganik Endüstriyel Kimya Cüryay Matb. Tic. Ltd. Şti., istanbul, STEINBERG, M., C. CHENK HSING, Modern and Prospcctive Technologies for Hydrogen Production from fossil fuels, Process Sciences Division Brookhaven National Laboratory Upton, New York, USA, VEZİROĞLU, T.N., Hydrogen Energy Technologies for Developing Countries., Universty of Mianıi Coral Gables, Florida, July VEZİROĞLU, T.N., The Unifier of Noıı-Convensionel Energy Sources, Hydrogen Energy System, Universty of Miami Coral Gables, Florida. 6. DELUCHI, M.A., Hydrogen Vehicles, An Evaluation of Fuel Storage, Performance, Safety, Environmental Impacts, and Cost., Division of Environmental Studies, University of California Davis, CA9566 USA. 7. YILDIZ, C., K. PIHTILL, Hidrojenin Yakıt Olarak Taşıtlarda Kullanılması, Fırat Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Elazığ, Ocak BERNAUES, O., Developmant of Hydrogen-Hydride Technology in the FRG, Hydrogen Energy Progres VII, Procedings of the 7th World Hydrogen Energy Conference Moscow, USSR, September, VARGHESE, A.P., R.H., HERRING, Transient Shielded Lu]uid Hydrogen Containers, Hydrogen Energy Progress VII, Procedings of the World Hydrogen Energy Conferencc Moscow, USSR, 25-29, September, 988. Cilt : 35 Sayı : 45 - Mühendis ve Makina

22 MAKALE SANAYİ KAYNAKLI ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN AZALTILMASI BAKIMINDAN HURDA KULLANIMI Ahmet Ulvi AVCI* Ö Z E T Metal işleyen sanayi sektörü en fazla enerji tüketen diğer bir ifadeyle "enerji yoğun" bir endüstri dalıdır. Metalik bir mamulün üretimi için belirli bir toplam enerji tüketilir. Bu enerjinin büyük bir bölümü (primer enerji) cevherin çıkarılması ve izabesinde harcanır. Metalürji sektöründe hurda kullanımı ile bu primer enerji tasarruf edilmiş olacaktır. Bu sayede cevher ve enerji tüketiminde tasarruf sağlanacak, çevre kirlenmesi de azalacaktır. A T Metalprocessing indııstry is öne. of the most important energy consumer. Otherwise, this kind of indııstry is called as Energy Intensive Industry. Until producing a metalpart, certain amount of total energy is use ııp. Most of the amount of this energy (primary energy) is ıısed f ör reducing the öre. By ıısing serap metal in foundries, primary energy will be saved. Öre and energy soııtces can be ıısed economically. Energy saving can alsoreduce environmental pollııtion. GİRİŞ Hurda birçok açıdan tanımlanabilir. Hurda, ikincil bir hammaddedir. Fiziksel şekil özelliklerini ve hatta kimyasal bileşimini bir yada birkaç kez değiştirmiş olabilir. Tekrar ergitilip şekillendirmek suretiyle yeni mamullerin üretilmesinde bir hammadde olarak kullanılabilir. Genci anlamda hurda "kullanım dışı kalmış mamul ve yarı mamuller" olarak da tanımlanabilir. Herhangi bir mamulü ele alacak olursak bunun, üretim ve kalite kontrol aşamalarında ya da ekonomik ömrünün tamamlanmasından sonra kullanım dışı kalacağı muhakkaktır. Dolayısıyla yeryüzünde üretilen herşeyin belirli bir süre sonunda kullanım dışı kalacağını ve potansiyel bir hurda kaynağı oluşturacağını ifade etmek doğru bir saptama olur. Metalden üretilen mamuller, hurdaya çıktıktan sonra yeniden değerlendirme perasyonlan için en uygun malzemelerdir. Demir ~ çelik, alüminyum ve bakır " dünyada en çok üretilen ve tüketilen ilk üç malzemedir, Bu yüzyılın ilk yarısında kullanım dışı kalmış ürünlerin veya hurdalarının küçük bir bölümü yeniden işlenip değerlendirilebilirken, büyük kısmı ise çöp olarak atılıyordu. Yüzyılın ikinci yarısından sonra ise bütün dünyada üretim tekniklerinin çok hızlı gelişmesi, dünya nüfusunun ve buna paralel tüketimin hızla artması sonucu hurda oluşumunda önemli bir artış olmuştur. İnsanlar hızla kirlenen bir çevrenin, azalmakta olan enerji ve hammadde kaynaklarının farkına varmaya, bu gelişmelere paralel olarak da hurda şeklinde ortaya çıkan malzemelerin yeniden değerlendirilme olanaklarını araştırmaya daha fazla özen göstermeye başlamışlardır. Özellikle metal hurdalarının yeniden ergitilip şekillendirilmeye uygun hammaddeler ' Prof. Dr. Yıldız Teknik Üniversitesi Mcık. Pak. Cilt : 35 Sayı : 45 - Mühendis ve Makina

23 MAKALE olduğunun ve bunun yanışını hammadde olarak hurda ile gerçekleştirilen ikincil üretimde, primer (birincil) üretime göre önemli ölçüde enerji tasarrufu sağlandığı görülmüştür. METALİK HURDA KULLANIMI Metal hurdaları diğer çöpler gibi uzaklaştırılması veya imhası gereken atıklar değildir. Bunlar tam tersine yeniden ergitmeye ve şekillendirmeye uygun, enerji tasarrufu sağlayan, doğal çevrenin ve hammadde kaynaklarının korunması amacına yönelik çok kıymetli bir ikincil hammaddedir. Hurda oluşumu fazla olan gelişmiş ülkelerde konunun doğal sonucu olarak yeni bir terim olan recycling kavramı ortaya çıkmıştır. Recycling; yeniden değerlendirme, geri kazanma, kullanılıp ekonomik ömürlerini tamamlamış mamullerin işlenip yeniden insanların kullanımı için yararlı hale getirilmesi anlamlarına gelmektedir. Recycling; bir metalin maden cevherinden istihsal edilmesiyle (ön ayıklama, temizleme, tenor yükseltme vb.) başlayıp,- hammadde, yarı mamul, mamul aşamalarından geçip insanların hizmetine sunulması ve belirli bir süre kullanıldıktan sonra hurdaya dönüşmesiyle devam eden bir zincirin en son fakat çok önemli bir halkası olmuştur (Şekil.l). Metalik hurdaların değerlendirilmesi ülkelerin gelişmişlik düzeylerine ve fertlerinin bilinçlenmesine paralel olarak önem kazanan dinamik bir konudur. Hurdaların değerlendirilmesiyle başta ekonomik olmak üzere enerji tasarrufu, hammadde kaynaklarının korunması, çevre kirliliğinin azaltılması gibi önemli yararlar sağlanır. HURDA KULLANIMI - ÇEVRE KORUNUMU İLİŞKİSİ Herhangi bir mamul üretilinceyc kadar belirli bir enerji tüketilir. Bir malzeme, hammadde halinden mamul haline geçinceye kadar ara kademe imalat işlemleri sırasında bir miktar atık madde oluşmasına da neden olur. Mamul, tüketildikten sonra kısmen veya tamamen atık hale gelir yada hurdaya ayrılır. Böylece imalat aşamalarındaki atıklar, imalat için gereken enerjinin üretilmesinden ve tüketilmesinden kaynaklanan kirlilik ve son olarak mamulün kendisi belirli bir kirliliğe yol açar. Sanayiden kaynaklanan çevre kirliliğinin temeli budur. Sanayi Kaynaklı Kirliliğin Azaltılması İçin; a) Tüketilen enerjinin azaltılması, b) İmalat kademelerinde ortaya çıkan hurda ve atıkların değerlendirilmesi, değerlendirilemeyenlerin doğal yaşama zarar vermeyecek şekilde depolanması ve yakılarak imha edilmesi, c) Mamul tüketildikten sonra hurdaların ve diğer atıkların değerlendirilmesi, değerlendirilemeyenlerin zararsız şekilde depolanması Şekil-. Malzeme çevrim zinciri ve recycling işleminin konumu Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 45