içindekiler Değerli okurlar,

Transkript

1

2 Değerli okurlar, Ülke olarak milli bir heyecan içersindeyiz. Cumhuriyetimizin 75'inci kuruluş yıldönümünü anlayarak, kavrayarak ve gelecek kuşaklara aktararak idrak ediyoruz. 75 yıl öncesinin Van'ına baktığımız zaman büyük acılar görmüş, düşman işgaline uğramış, yanmış, yıkılmış, adeta taş üstünde taş kalmamış bir şehir tablosuyla karşılaşırız. Çalışkan, mert, vatansever Van halkı o yıllarda yaşadığı muhacirliğin günümüze kadar yansıyacak olumsuzluklarını yaşamıştır. Cumhuriyetimizin 75 yıl önce Ulu Önder Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kuruluşundan bu yana, ülkemiz hızla gelişip, değişti, modern ve çağdaş ülkeler seviyesine ulaştı. İşte bu gelişme içersinde Van ilimizde ülkemizin doğal, tarihi ve kültürel zenginliklerini bünyesinde toplayan bir cazibe merkezi olarak önemli eserlere sahip oldu. Ancak hepimiz biliyoruz ki Van'ın sahip olması, ulaşması gereken daha bir çok yatırıma, esere ihtiyacı vardır. Van'da Cumhuriyetimizin 75'inci yıl dönümünde kutlamalarımızın yanında temeli atılan veya açılışını yaptığımız tesisler bu açıdan daha büyük anlam taşımaktadır. İşte bu eserlerin en büyüğü ve 75'inci yılın anlamına uygun olacak,van'ın ve Vanlının kaderini değiştirecek, ilimizde ekonomik, sosyal, gelişmeyi sağlayacak olan Van Organize Sanayi Bölgesi'dir. Uzun zamandır kurulması için gerekliliğini her platformda bıkmadan, usanmadan dile getirdiğimiz Van Organize Sanayi Bölgesinin temeli Başbakan Yardımcımız Sayın Bülent ECEVİT, Sanayi ve Ticaret Bakanımız Sayın Yalım EREZ, Devlet Bakanlarımız Sayın Isılay SAYGIN ve Salih YILDIRIM'ın katıldığı törenle atıldı. Van'a 100 Fabrika en az bin kişinin çalışabileceği iş imkanları sağlayacak olan Van Organize Sanayi Bölgesi ile birlikte çok sayıda okul, sağlık ocağı, el sanatları merkezleri kazandırılmıştır. Cumhuriyetimizin 75'inci yılında yenilenerek Türkiye'nin en modern Havaalanlarından biri olacak olan Van Havaalanı değerli Van halkının hizmetine açılmıştır. Yine 75. yıl anısına Valilikçe Van Kalesi yanında orijinaline sadık kalınarak örnek bir Van Evi yaptırdık. Cumhuriyetimizin 75'inci yıl dönümü kutlamaları çerçevesinde Valilikçe Van'ın önemli kültür değeri ve el sanatı olan kilimciliği bütün yönleriyle anlatan tanıtan "Van Kilimi" kitabını yayınladık. Şimdi Van'ı bütün yönleriyle kapsayan Van İl Yıllığı hazırlanmaktadır. En son 1973 yılında yıllık güncelleştirilerek, yeni fotoğraflarla basılacaktır. Van'ın gelişmesi, büyümesi Van halkının mutlu ve müreffeh ortama kavuşması için çabamız, çalışmalarımız devam edecektir. Dünyada Van Dergisi'nin siz değerli okurlarına huzur ve mutluluklar diliyorum. içindekiler Kapak: İNKÖY Fotoğraf: İkram KALİ Kırkdeğirmenler 3-5 Hoşgörü 6-9 Bizim Eller Van'ın Tarihi Köprüleri Saray İlçesi Alpaslan îlköğretmen Okulu Santranç Şöleni Anılarda Van Bize Gelenler 32

3 Doç. Dr. Recai KARAHAN Oldukça zengin su kaynaklarına sahip olan Anadolu'da, Dünyanın her yerinde olduğu gibi suyun gücünden yararlanma yoluna gidilmiştir. Van yöresinde de sudan çeşitli şekillerde faydalanılmıştır. Yüksek yerlerdeki su kaynaklarının önüne çekilen setlerle suni göletler ortaya çıkmış ve buradan yerleşim alanlarına, tarlalara, bahçelere giden kanallar ile ileri seviyede su- lama işleri yapılmıştır. Yörede bu amaçlara yönelik Urartu döneminden kalan barajlar, göletler ve kanallar bulunmaktadır. Hububatı toz haline getirmek için kullanılan değirmenler de elektrik enerjisinin olmadığı dönemlerde suyun yardımıyla çalışmıştır. Su ile çalışan un değirmenlerinin tarihi oldukça es- 3

4 kilere dayanmaktadır. Buğday öğütme işi ise günümüzden 4-5 bin yü geriye gitmektedir. Tarihi bilgilere göre ilk insanlar buğdayları içi oyulmuş havanlarda döverek un haline getirirlerdi. Daha sonraları silindir şeklindeki iki taş arasında su gücüyle çalışan basit değirmenlerle un elde etme yoluna gidilmiştir. Halk kültüründe yer alan bu etnoğrafık değeri olan değirmenlerin çeşitlerine erken devirlerden itibaren rastlamaktayız, el ile çevrilen küçük değirmenler, su gücü ile çalışan su değirmenlerini bunlar arasında sayabiliriz. Anadolu'nun çeşitli yerlerinde bulunan su değirmenlerine paralel olarak Van yöresindeki su değirmenlerinin uzun bir süredir çalıştığını gösteren bazı bilgiler mevcuttur. Halk arasında Şamran Kanalı olarak bilinen ve 2800 yıldan beri hizmet veren Menua Kanalı üzerinde Osmanlı döneminde kırktan fazla un değirmeninin bulunduğu bilinmektedir. Bölgeyi H M.1657 yılında görmüş olan Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde Bitlis'in bazı yerlerinde bulunan değirmen mahallelerinin adı geçmektedir. Van ile ilgili vakfiyelerde de değirmenlerden bahsedilmektedir. Van yöresinde oldukça yaygın olan un değirmenlerinin çoğu atıl vaziyettedir. Fakat Van'a 24 km. uzaklıkta bulunan Gürpınar'da Şamran kanalından gelen su ile çalışan, birbirlerine 5-10 m. uzaklıkta kırk civarı un değirmeni bulunmaktadır. Bundan dolayı Gürpınar'ın bu semtine kırk değirmenler denilmektedir. Bu değirmenlerin yirmibeş tanesi çalışır durumdadır. Değirmenlerin tamamı yola paralel olarak doğu-batı istikametinde uzanmakta ve girişleri kuzey yöndedir. Basit planlara sahip olan değirmenlerin duvarları moloz taştan yapılmış ve aralarına ahşap hatıllar atılmıştır. Yapıların üzerleri ahşap kirişlerle oluşturulan kara örtülü düz dam şeklindedir ve üst örtü ahşap direklerle desteklenmiştir. Değirmenler iki veye üç çark sistemiyle çalışmaktadır. Çark sayısına göre su girişi bulunmaktadır. Ana su kanalının tali kanallara ayrılması ile değirmene ulaşan su dam hizasında, taştan örülmüş 45 derece eğimli, 3,5-4 m. uzunluğunda küçük su tirübinlerinden girerek çarklara kadar ulaşmaktadır. Yukardan sürekli akan suyu değirmen çarkına yönlendiren su açma kolunun hareketiyle çalışmaya başlayan bu çarklara hızla çarpan sular çarkın dönmesini sağlayarak ortasında bulunan bir mil sayesinde değirmenin üst taşını döndürerek sistemin çalışmasını temin etmektedir. (Çizim) Değirmen taşlan dönerken konik olarak yapılmış olan tekneden dökülen buğdayların miktarı buğday ayıran ipleriyle sağlanmaktadır. Öğütülen hububatın cinsine göre üst değirmen taşının hızı, hız ayar kolu ile tespit edilmektedir. Öğütülen un, buğday teknesine döküldükten sonra çuvalla- 4

5 ra doldurularak evlere götürülmektedir. Sürekli kullanılan değirmen taşlarının körelmesi ile taşların dişleme ihtiyacı duyulmaktadır. Dişleme işi yılda bir kaç kez tekrarlanırken dişleme esnasında vinçten yararlanılmaktadır. Su ile çalışan değirmenlerin yavaş yavaş dönen taşları arasında ezilen buğdaylarda yanma olmadığından, yapılan ekmekler daha lezzetli olmakta ve kepekli oluşu sebebiyle de daha besleyici ve hazmı daha rahat olmaktadır. Hakkında bir çok fıkralar, masallar, deyimler ve atasözleri mevcut olan değirmenlerin otantik ve etnoğrafık değerleri bulunmaktadır. Basit bir görünüme sahip olmalarına rağmen ileri seviyede teknik bir bilgi ile yapılan bu değirmenlerin aksamlarının büyük bir kısmı da el ile yapılmakta ve bir emeğin sonucunda meydana getirilmektedir. Mimari olarak çok mütevazi bir yapıya sahip olan bu etnoğrafık eserlerin hiç olmazsa bir ünitesinin koruma altına alınması ya da etnografya müzelerine kaldırılarak gelecek kuşaklara aktarılması oldukça yararlı olacaktır.

6 Salih TATLI Günümüz toplumlarında aile konusu araştırmalarında varılan sonuç netlik kazanmamakla birlikte çeşitli yönleriyle de gündemde tutulmaya çalışümaktadır. Dün olduğu gibi "bugün dahi yeryüzünde hiç bir toplumun aile yapısı "bir başka toplumun aile yapısıyla tıpatıp aynı değildir. Olması da düşünülemez. Zaten "endüstrileşmiş batı toplumlarında aile kurumunun geçirmekte olduğu kriz ve bunalım ile sosyal bilimcilerin anlaşılır bir aile teorisi oluşturmamaları" bunun açık bir göstergesidir. Amacımız, bunları değerlendirmek değildir. Değerlendirmek istediğim yüzeysel de olsa Van'ımızın aile yapısını karınca kararınca irdelemektir. Öyleyse sözü fazla uzatmadan gelelim Van Ailesine ve oradaki hoşgörü anlayışına. Van Ailesi de her toplumun aile yapısı gibi yakın akrabalık baglanyla birbirine bağlanan fertlerin oluşturdukları "temel sosyal bir gruptur." Toplumun en kufi

7 çük ama en tabii bir birimidir. Diğer yörelerimizdeki her aile gibi Van Ailesi de sosyal, ekonomik, mahalli şartlara ve daha başka bazı özel tesirlere göre çekirdek aile ile geniş aile diye iki gruba aynhr. ilimizde yüksek olan şehirleşmenin beraberinde getirdiği hayat standartlarına paralel olarak çoğalan her ne kadar modem aile (çekirdek aile) tipi ise de köykent nüfusu oranladığımızda hakim olan aile tipi geniş aile tipidir. Dolayısıyla aileyi ilgilendiren ve yönlendiren çoğu konularda söz bu aile tipinindir. Toplumumuzun geleneksel yapısından kaynaklanan bu olguyu ülkemizin her yöresinde görmek mümkündür. Dolayısıyla yadırgamamak gerekir. Yukarıdaki düşünceden hareketle Van Ailesinde "aile düzenini sağlayan ve yaşatan bireylerin sorumluluğu" aile reisince kimi zaman açıkça kimi zaman da dolaylı olarak fertlere yüklenir. Fert yüklendiği bu sorumluluğu ailenin ekonomik gücüne ve geleneksel yapısına göre yerine getirir Sorumluluk ise genellikle ferdin yaş ve cinsiyetine göre değişir. Genelde geleneksel yapının hakim olduğu Van Ailesinde aile reisi baba olmakla birlikte annenin aile içindeki yeri en üst düzeydedir. Dolayısıyla kız çocuğuna verilen değer de buna paraleldir. O asla incitilmemesi gereken bir nazenindir. Belki de doğru olmasa bile geçmişte kız çocuğunu okula göndermeme espirisinde yatan acaba nazeninime zarar gelir mi anlayışındadır. Oysa günümüz Van Ailesinde bu anlayış çok gerilerde kalmış, hatta yok olmuş ve yerini kız çocuğumu daha nerelerde okutmalıyım anlayışı hakim olmuştur. Bu olgu hızla gelişmekle birlikte erkek çocuğun aile içindeki yeri biraz daha ön plandadır. Çünkü o geleceğin aile reisidir. İlgi daha bir özgürce ve modemcedir. Olayın temelinde erkek çocuğun hem kendi, hem de kız kardeşinin haklarını daha rahat koruyabilirliği problemleri çözebilirliğine olan inanma felsefesidir. Bu nedenle aile otoritesi zamanla erkek çocuğa devredilir. Kimi ailelerde özellikle miras konusunda ileriki yıllarda problem olduğu da bir vakıadır. Ancak bunu tüm aileler için ölçü kabul etmek de doğru değildir. Çünkü herşeye rağmen Van Ailesinde değişmeyen ailenin bir bütün olduğu, sevgi, güven, fedakarlık ve hoşgörünün daima ön planda olma gerçeğidir. "Kimimizin müsamaha, kimimizin tolerans, kimimizin de hoşgörü" dediğimiz kavramı Van Ailesinin özüne indirgediğimizde müsamaha veya hoşgörü o denli güzelliklerle bezenmişki azıcık da olsa bile araladığımızda o engin hoşgörüyü bütün çıplaklığıyla görebilir ve yaşayabilirsiniz. Ailenin bağlandığı temel değerlerden özümlenmiş olsa gerek yalnızca kendi çevresine yöresine değil tüm insanlara insanlığa beslenen bir sevgi bir hoşgörü anlayışı hakimdir. "Özüm özüne gurban" sözü Van Ailesinin hiç değişmeyen engin hoşgörü değerlerini öz cevherini yansıtır. Örnek mi istersiniz, yüzlercesini peşi sıra sıralamak mümkün. Ticari hayatından tutunda düğün geleneğine, bayramlaşmalara, misafirliğe, uzun kış gece- 7

8 lerindeki aile içi eğlencelerine, cenaze törenlerine kadar... İşte size o örneklerden biri: Vanda düğün ile taziyenin bir arada olabilme anı iki tarafın gösterdiği karşılıklı anlayış; önceden günü belirlenmiş ve de davetiyeleri dağıtılmış, düğün gününe çok az bir zaman kala akraba yakınlığının dışında, komşularından hatta mahallelerinden birinin vefatı, düğünü enellememektedir. Burada hoşgörü şöyle şekillenir; düğün sahibi taziyeleri devam eden taziye evine gider ve mazaretlerini anlatır ve düğünleri için izin ister. Taziye evi de bunu olgunlukla karşılarlar ve "hayırla şer kardeştirler, buyurun düğününüzü yapınız" derler. Düğün evi ise, taziye kendilerininmiş gibi davranırlar. Davul-zurna çalınmadığı gibi eğlence de içerde ölçülü olur. Cenaze evini incitici her türlü hareketten kaçınılır. Onlar için önemli olan komşuluk haklarıdır, sevgidir, saygıdır. Bilmem suyundan mıdır, havasından mıdır Van'a gelen Van'ı unutamaz, Van'dan kız alan da Van'dan ayrılamaz. Nerelisiniz diye sorulduğunda, cevap çok ilginçtir: Eşim Vanlıdır der. Burda ince bir iğneleyici mizah olduğu düşünülse bile esprinin altında yatan gerçek, Van'ın ne suyudur, ne de havasıdır. Asıl gerçek Van ailesinin hayatına ilmik ilmik işlediği muhabbettir, hoşgörüdür, sevgidir. Bir bayram günü öptüğüğünüz elde gördüğünüz sevgi yumağını hiç, ama hiç unutamazsınız. Bir bakmışsınız ki siz onlar için "Bağçaların turşa şirin.alçası" oluvermişsiniz. Ya cenaze törenlerinde gördüğünüz o sevgi halesine, dostluk deryasına ne demeli... Müezzini minareden okuduğu sâlâ ile birlikte cenaze evinden mezarlığa kadar toplanan kalabalık ve kabristan dönüşü... Bitişik komşu-

9 su evni, bahçesini çoktan ikinci bir taziyeleri kabul evi olarak açmış, bir başka komşusu çay kazanını, şekerini, çayını, ocağını hazırlamış, bir başkası ya da başkaları üç gün boyunca yedirecekleri yemeklerin hazırlığmdadır. Birileri taziyeye gelenleri karşılamakta, kimileri de taziye sahibini teselliye uğraşmaktadır. Velhasüı o üç gün boyunca okunan binlerce Fatiha, rahmet duaları bir sevgi, bir muhabbet seli olur, biriken gözyaşlarını alıp o engin deryanın katrelerinde eritip gider. Elbetteki değişen dünya şartlarına paralel olarak Vanımız'da da hızlı bir değişim olmakta, dolayısıyla Van ailesinde de geleneksel yapı, yerini modem bir yapıya bırakmaktadır. Bu da doğal olsa gerek, çünkü sosyal yapı itibariyle gittikçe gelişen dünya ve ülkemiz ile onun bir parçası olan ilimiz de her geçen gün biraz daha gelişmekte ve bir bölge-şehir özelliğini kazanmaktadır. Bu değişimde beraberinde bazı yenilikleri getirmektedir ve bizi de etkilemektedir. İşte genel hatlarıyla Van ailesi ve onda şekillenen, hayat haline gelen sevgi ve aşkla yoğrulan ailevi hoşgörü anlayışı. Onunla muhabbeti arttırdıkça haşır-neşir olundukça görülen, sevginin onda bahta dönüştüğüdür. Van ailesini tanımak mı istiyorsunuz, şehirde de, köyde de ona misfair olun. Kırk yıl hatın sayılan bir fincan kahvesini bir bardak soğuk suyunu, bir tas ayranını içiniz. Yemen'den gelen kahveyi değil, ama pınarından akan suyu pek çok özler, yadedersiniz. Hayatın tüm sıkıntılarına rağmen bu güzel hasletin dipdiri ayakta kaldığını görürsünüz. Van'da dün olduğu gibi bugün de her ailede özenle düzenlenen bir misafir odasını görürsünüz. GÖRÜNMEYENSİN Saçların bahar çiçeklerinden bir demet Bakışların denizlerden daha engin Gözyaşların okyanuslardır beni boğan Hıçkırıkların sarsıntısıdır benliğimin Bir büyüyü sürükler dudaklarından dökülen kelimeler En içli şarkılardan daha dokunaklıdır sesin Kalbimi dolduran, benimle yaşayan, bana görünmeyensin Ülkeler içinde, ülkeler içinde bilinmeyensin Şarkılar içinde, şarkılar içinde hiç söylenmiyensin Güzeller içinde, güzeller içinde en güzelsin. M. Niyazi TANILIR Ondaki bu hasletin temelinde yatan gerçek insanlık ilişkilerine verdiği değerdir. Van ailesinin bir başka özelliği de, dostluğa önem vermesidir, ailevi dostlukları sevgiye dönüştürmesidir. Bu sevgi yıllar yılı sürüp gider. Ancak bu hasleti asla bir teslimiyet değildir. Bu değerler, onun "onurudur, haysiyetidir, emeği ve gayretidir". Değerlerinin heder edilmiş oldğunu gördüğü, sezdiği anda tepkisi çok serttir. Dünyasında teslimiyetin yeri yoktur. Onun dünyasını şekillendiren "Sevgi baht olmuş ezelden bize" mısradır.

10 Oğuz GÜLAY Doğunun incisi VAN ilimizin adının nereden geldiğ henüz anlaşılmamıştır. İTde adı bilinen en eski yerleşme yeri Urartular döneminde uzun yıllar başkent olan Tuşba'dır. Yükseltisi 3000 metreyi aşan Erek Dağı ile Van Gölü arasındaki alüviyal bir ovanın ortasında, göl kıyısından 6 km. kadar içerde yer alan Van, kuruluşu tarih öncesi çağlara inen çok eski bir yerleşimle yan kurak bir alanın en büyük vaha kentidir. Eskiden beri bahçeleri ile ünlü olan Van'ın kuruluşu ve yüzyıllar boyunca varlığını sürdürmesi topraklan sulanabilen verimli bir ovanın batı kenarında göl yakınında birdenbire adeta bir ada gibi yükselen savunmaya elverişli bir tepenin varlığı ile ilgilidir. İşte bu sert kayaçlardan oluşan dik yamaçlı dar bir sırt biçiminde uzanan bir tepenin üzerinde bir çok kuşatmalara dayanmış Van Kalesi yer almaktadır. Van, ismini verdiği göl ile özdeşleşmiş ve Van Gölünü adlandırmıştır. Kentin ufku düzeyinde içinde motorlarla balık avlanılan, vapurlarla yolcu taşınan, öyküsü yüzyıllardır nesilden nesile dillerde dolaşıp destan olan Akdamar Adasını banndıran, kıyılarında kamp kurulup yüzülebilen, Süphan ve Erek dağının yakın arkadaşı, mavi ve yeşilin tüm tonlannı içinde bulunduran bu sulara göl demek biraz haksızlık olur. 1970'lerde konut yapımına, yol, kanalizasyon gibi alt yapı çalışmalan üe başlanılmış ve Van'ın bir bölge merkezi olarak geliştirilmek istenmesi nedeniyle burada şubeleri açılan çeşitli kamu kuruluşlarının bina gereksinimlerinin eklenmesiyle bu sektör, arasında hızlı bir gelişme sürecine girmiştir. MÖ yılına kadar uzanan, birçok büyük uygarlıklara beşik olan Van son derece kültürel zenginliklere sahip ve gelişmeye açıktır. Tarihi zenginliklerinin yanısıra doğal güzellikleri itibarıyla "Doğu'nun İncisi" lakabını almıştır. Konumunun kendine has özellikleriyle tarihinin her devrinde bölge niteliğini üzerinde taşımıştır. Son yıllardaki ulaşımdaki gelişmeler İl'i Ortadoğu'ya ve Kafkas'lara açılan kapı haline getirmiştir. Gözden kaçırmamak gerekir ki doğal güzellikleri, tarihi eserleri ve golüyle önemli bir sayıda turist çeken il, dünya genelinde ve Türkiye çapında tanıtım özelliğine sahip ve örneği olmayan iki gözü de ayrı ayn renkte olan bir de Kedi türüne sahiptir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin en fazla turist çekme niteliklerine sahip illerin başında

11 gelmektedir. Terör ve körfez krizinin getirdiği olumsuz şartların tümünü geride bırakarak kısa zamanda telafi eden ve konaklama yönünden sorunlarını çözümleyen Van; turizm merkezi olmaya inatla kararlı olduğunu göstermektedir. Günün her saatinde rengi ile göz kamaştırıcı bir güzelliğe sahip ve ilahi bir lütufta bir coğrafya harikası olarak ortaya çıkmış bulunan Van Gölü, çağlar boyu tabii bir cazibe merkezi halinde kavimleri kendine çekmesi ve çevresinde nice medeniyetlerin doğmasına ve gelişmesine ilham kaynağı olmuştur. Öyle ki Van "Vatan içinde vatan" vasfıyla gönüllere yerleşmiş "Dünyada Van, Ahirette İman" ifadesiyle bu sevgi tam manasıyla zirveleşmiştir. Tarih boyunca nice medeniyetlere kucağını açmış bulunan Van, boynunda elmas bir gerdanlık gibi taşıdığı enfes golüyle şimdilerde; bir ilim - bir kültür - bir sanat ve turizm merkezi olmanın mücadelesini vermektedir. Başlangıç zamanını bilemediğimiz süreç içinde bugüne kadar gelen, elimizdeki bu hayatiyetin devamı; bizlerin maddi - manevi - fiziki ve ekonomik desteklemeleri ile sürebileceği malumdur. İşte bunu en mükemmel şekilde bizden sonrakilere devredebilmek düşüncemizin ilki, gön 11 r

12 Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Ulaşımı sağlamak maksadıyla nehir, ırmak, çay, göl ve vadilere kurulmuş olan köprülerin Anadolu Türk mimarisi içinde büyük bir yeri vardır. Bunların stratejik önemleri yanında, dini ve sosyal yölerinin de bulunması yapımlarına teşvik edici bir unsur teşkil etmiştir. Anadolu'da köprülerin varlığı Hititlere kadar inmektedir. Özellikle Roma ve Bizans döneminden kalma, günümüze kadar gelen köprüler bulunmaktadır. Köprülerdeki asıl inkişaf Selçuklu ve Osmanlı döneminde gerçekleşmiştir. Selçuklu çağında Dicle, Fırat, Kızılırmak ve diğer birçok nehir ve ırmak üzerine ticareti kolaylaştırmak ve ulaşımı rahatlatmak için köprüler inşa edilmiştir. Doğu Anadolu kapalı havzalardan olan Van Gölüne akan birçok çay ve dere bulunmaktadır. İşte bunları aşmak için gerek eski ticaret yolu üzerinde bulunanlar ve gerekse diğer sular üzerine birçok köprü inşa edilmiştir. Bu köprülerin geneli Bend-i Mahi, Hoşap, Zilan, Deliçay, Müküs ve Çatak çayları üzerinde yer almaktadır. Bunların birçoğu yerini beton köprülere bırakmakla beraber bir kısmının hâlâ işlevini sürdürmesi günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır. Burada yöremizin tarihi özelliğe haiz kültür varlığı köprülerini tanıtarak, gelecek kuşaklara karşı görevimizi bir nebze de ifa etmiş oluyoruz. 12

13 BENDİ MAHI KOPRUSU Eski Erciş-Tebriz kervan yolu üzerinde; bugünkü Erciş-Van, Erciş-Muradiye yol kavşağının yaklaşık 3 km. güneydoğusunda yer alan köprü, Bend-i Mahi çayı üzerinde kurulmuştur. Bend-i Mahi bir kavşak konumunda olması nedeniyle birçok seyahatnamede adından bahsedilmesine rağmen, köprüden pek bahsedilmez, Ancak 1474'de yöreden geçen Barbaros "Erciş'ten ayrılınca beş kemerli bir köprüden geçtiğini..."belirtmesi bunun Bend-i Mahi köprüsü olabileceğini ortaya koymaktadır. Bunun dışında Matrakçı Nasuh, Menazil-i Sefer-i Irakeyn'de ( ), hem gidişte ve hem de dönüşte geçtiği yol güzergahında Bend-i Mahi'den bir merkez olarak bahsetmektedir. Gidişte Kale-i Erciş Karadere köprüsünü geçip Karye-i Bend-i Mahi... dönüşte ise, Guşa Derbentini aşıp Bend-i Mahi Karadere köprüsünü geçip Kale-i Erciş... şeklinde merkezler sıralamaktadır. Burada bahsedilen Karadere köprüsünün, Bend-i Mahi arasında yer alan Aladağ'ı kendilerine yazlık ikametgah seçmeleri Tebriz'den buraya geliş-gidişlerde kullanmak üzere bu köprüyü yaptıklarını ortaya koymaktadır. İlhanlı Hükümdarı Argun Han'ın ( ) burada bir saray inşa ettirmesi, bu imar faaliyetleri içerisinde köprünün de yapıldığını akla getirmektedir. Yani köprünün ilhanlı dönemi yapısı olduğu tarihi kaynaklardan adından bahsedilmemesine rağmen öğrenilmektedir. Güneybatı-kuzeydoğu istikametinde kurulmuş olan köprü, iki gözlü yolunun hemen hemen düz olduğu köprüler grubuna dahildir. Köprünün ortasında yakın iki yandan yer alan gözler birbirine eşit büyüklükte tutulmuştur. Genel olarak m. uzunluğunda 4.00 m. genişliğinde ve 5.50 m. yüksekliğinde ölçülere sahiptir. Köprüde orjinalden kalan kısımlarda iki renkli düzgün kesme taş işçiliği gözlenmektedir. Bunun dışında yan duvardaki moloz taş örgüler onarımlar sırasında gerçekleştirilmiş olmalıdır. Köprü gözleri sivri kemer açıklıklı olarak düzenlenmiştir, iki kademeli olan kemerlerin yüzeyleri birer atlamalı iki renkli taşlarla harekelendirilmiştir. Nehir yatağı geniş ve düz olduğu için köprü gözlerinin aynı doğrultuda uzanmaları sözkonusudur. Köprünün menba yönünde gözlerin arasında ve yanlardaki tempan duvarları moloz taş örgülüdür.bunun onarımlar neticesinde olduğu sanılmaktadır.mansab yönünde ise aradaki duvar iki sıra koyu bir sıra açık iki kesme taşlarla gerçekleştirilmiştir. Bunun dışındaki yan duvarlar moloz taş üe örgülüdür. Köprünün selyaran ve topuk gibi unsurları günümüze ulaşmamıştan Suyun yükselmesi neticesinde bunlar alt kesimde kalmış olmalıdır. Ancak orta kesimde üzeri beşik tonozla örtülü bir oda yer almaktadır. Bu odanın kapısı güney yöndedir. İçerisi de büyük ölçüde dolmuştur. Günümüzde ana yoldan ve yerleşim yerinden hayli uzakta kalması köprünün kendi kaderine terkedilmişliğinin göstergesidir. Arada sırada kendisini görüntülemek 13

14 Zeynel çocuklarından emir Evliya Bu köprüyü böyle benzersiz yaptı. Ve yine Hz. Muhammed'in Allah'ın resulü olduğuna Şahadet ederim. Köprüyü Zeynel oğlu Evliya yaptırdı. Melek semadan onun tarihi için Dedi: "Câe hayru'n kebir" (1082) İbareleri yer almaktadır. Erciş Koç Köprüsü 1970'deki sağlam hali. (C. Çlpan'dan) için köprüye giden araştırmacılar dışında pek ziyaretçi bulunmamaktadır. En azından köprüyü gösteren bir işaret levhasının bile bulunmaması, yolunun tarlalar arasında bozuk olması, eski canlılığında uzak; "kuş uçmaz kervan geçmez" bir duruma düşmesine sebep olmuştur. Geçmişin canlı tanıklarından olan köprünün kalan kısımları da günbegün yıkılmaktadır. Her gidişimizde yeni bir bölümünü yıkılmış bulduğumuz köprü bütün bu olumsuzluklara kaşı direnişini sürdürmektedir. HOŞAP EVLİYA BEY KÖPRÜSÜ Hoşap'm merkezinde bugünkü Van-Hakkari karayolunun hemen kuzeyinde kalenin eteğinde kurulmuş köprü; aynı adı taşıyan suyun üzerinde yer almaktadır. Mansab tarafındaki iki kitabeden, köprünün 1082 (1671)'de Zeynel Bey oğlu Evliya Bey tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Bu kitabeler sülüs hatla, Türkçe, Farsça ve Arapça olarak karışık ifadelerle üç sıra halinde yedişer satirli olarak yazılmıştır. Türkçe anlamıyla sağdaki kitabe; Halid neslinden Zeynel oğlu Evliya Dosdoğru bir yol yaptı. Evliya'ya Emir var ezelden "Allah'tan başka ilah olmadığına şahadet ederim Yollar tertib üzerine yapılsın diye inşa tarihini bir eksik dedi. Hazihu Cisrun benahâ Evliya (1082) Soldaki kitabe; Köprüjrîoşap çayı üzerinde güney-kuzey doğrultusunda uzanmakta olup; üç gözlü yolunun düz olduğu köprüler grubunda tanımlanmaktadır. Üç gözden ortadaki, yanlardakine göre daha büyük tutulmuştur. Genel olarak, m. uzunluğunda 6.30 m. genişliğinde ve 5.10 m. yüksekliğinde ölçülere sahiptir. Köprünün tamamında düzgün kesme taş malzeme kullanılmış olup, mansap yüzünde ayaklarda birer atlamalı, kanatlarda iki açık bir koyu iki renkli taşlarla örgü gerçekleştirilmiştir. Ayrıca Köprü gözlerini çevreleyen bunlardan dıştaki dar olanı da iki renkli taştandır. Bu tarafta yer alan kitabeler köprüye ayrıca anlam kazandırmaktadır. Bunlar hem köprünün tarihini ve kim tarafından yaptırıldığını ortaya koymaktadır; hem de süsleyici bir unsur olarak dikkat çekmektedir. Kahverengi tüften yapılmış dikdörtgen kitabeleri, dıştan üç sıra mukarnaslı, içten kıvrık dal rumilerden oluşan bordürler çerçevelemektedir. Ayrıca kitabelerin üst kesiminde iç bükey kavisli bir saçak koruyucu bir vazife görmektedir. Mansab yönünde ayaklan koruyan topukların orjinal kısımları yıkılmıştır. Bugün bunun yerine beton topuklar yapılmış olup, bunlann da büyük bir kısmı tahrib olmuştur. Köprünün menba kısımda ayaklara denk gelecek biçimde sivri selyaranlar yapılmıştır. Bu selyaranlar oval biçimindeki burunlar üzerinde üçgen prizmal yapıda gerçekleştirilmiştir. Bu yöndeki ayaklarda selyaranlann üst orta kesimine denk gelecek biçimde sivri kemerli açıklıklar bulunmaktadır. Bunlar sonradan taşlarla kapatılmış olduğundan birer odaya mı açıldıkları tam tesbit edilememiştir. Köprünün tahliyesi toprak dolgulu stabilize yol şeklindedir. Yolun iki yandan kesme taş korkuluklarla sınırlandırdığı görülmektedir. Korkulukların kenarlardan ikişer metrelik kısmı yıkılmıştır. Köprünün günümüzde sağlam ve kullanılır olmasına karşın ayaklardan başlayarak yıkılmaya yüz tuttuğu görülmektedir. Daha fazla yıkıma uğramadan köprünün acilen onanma ihtiyacı vardır. Bu kültür mirası eserimizin çevresinin temizlenmesi, göze hoş gelmeyen hususlardan arındırılması gereğininde vurgulanmakta yarar vardır. BAHÇESARAY KIRMIZI KÖPRÜ Müküs Çayı üzerinde yer alan köprü, Bahçesaray- Hizan yolu güzerganıda ilçenin 4 km. güneyinde kurulmuştur. Adını tuğlalann renginden alan köprünün mansab yönünde mevcut bulunan Ermenice kitabesinin okunamayacak durumda olması tarihlendirmesini güçleştirmektedir. Bu nedenle tarihi hakkında kesin birşey söylenememekte; ancak yöredeki imar faaliyetlerine bakarak XVI-XVII. yüzyıllarda yapılmış olabileceğini akla getirmektedir. Doğu batı doğrultusunda uzanan köprü, yolu 14

15 eğimli tek gözel köprüler grubuna dahil edilmektedir. Köprünün uzunluğu 24 m. yüksekliği m. yol genişliği 4.50 m.'dir. Köprü gözünün sivri kemeri iki kademeli olup, zeminde kaba yönü taş, üst kesimlerde tuğla malzemeden örülmüştür. Burada tuğlalar dikey dizilerek kemer kavsini oluşturmaktadır. Mansab ve menba yönünde yan duvarlar, kaba yonu taşlarla gerçekleştirilmiştir. Kemerin iki yanında yapıları mansab yönünde olan birer oda yer almaktadır. Dikdörtgen planlı odaların örtüsü beşik tonozdur. Tuğladan yuvarlak kemerli kapı açıklıkları yanlardan kaba yönü taşlarla sınırlandırılmıştır. Odalardan sadece batıdakini bir meşgul pencere aydınlatmaktadır. Bu odalar buradan geçenlerin acil durumlarda kalmasını sağladığı gibi, güvenliğini sağlayanlara da ait olabilir., s Köprünün korkulukları tamamen yıkılmış olup, toprak kaplı tahliyesi stabilize yol şeklindedir. Her iki taraftan yol taşlan ile dışarıya taşınılmıştır. Böylece saçak şeklindeki bu taşlarla yol genişletilmiştir. Coşkun akan Müküs Çayı üzerinde gelip geçenlere hizmet vermeye devam eden köprü, günümüze duvarlarındaki birkaç çatlak dışında sağlam olarak ulaşmıştır. Kırmızı tuğlalar köprüdeki yegane hareketlilik unsurunu oluşturmaktadır. ÇATAK KÖPRÜSÜ Çatak'in girişinde ilçenin ortasından geçen çayın üzerinde yer alan köprü kuzeydoğu-güneybatı istikametinde uzanmaktadır. Köprünün mansab yönünde yer alan Ermenice kitabeler çözülmediği için hangi tarihte ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Buradaki kitabelerin yapımla ilgili olabileceği gibi, köprüyü yapan ustalara da ait olabileceği ihtimali bulunmaktadır. Muhtemelen XVH-XVIII. yüzyıllar içerisinde Osmanlı döneminde yapılmış olmalıdır. Köprünün menbaı kuzeybatıya, mansabı ise güneydoğuya bakmaktadır. Tek gözlü ve yolu eğimli köprüler grubundan bu eser m. uzunluğunda, 3.50 m. genişliğinde ve 6.70 m. yüksekliğindedir. Köprüyü oluşturan yuvarlak kemerli açıklık, m. genişliğinde ve 5.40 m. boyundadır. Köprü içteki daha geniş, dıştaki dar kademeli iki kemerle belirlenmiştir. Köprünün yoluna kuzey doğu taraftan merdivenle çıkılmaktadır. Menba yönüne bakan alü basamaklı merdivenle genişçe bir sahanlığı çıkılmakta, buradan üç basamakla da köprünün yoluna ulaşılmaktadır. Eğimli olan köprünün yolu taş döşemelidir. İki yandan üst kısımları yuvarlaklaştırılmış korkuluklarla sınırlandırılmıştır. Köprünün tamamında düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Menba yönünde iki yan duvara açılmış sivri kemerli nişlerle hareketlilik sağlamaktadır. Mansab yönünde ise, mermerden enine dikdörtgen levhalar halinde Ermenice kitabeler yer almaktadır. Bu kitabeleri çerçeveleyen geometrik örgülü şerit köprüdeki tek süsleyici unsuru oluşturmaktadır. Sağ taraftaki kitabenin yazılan sonradan kazınmıştır. Diğeri ise kısmen tahrib edilmiştir., Köprü günümüzde sağlam olup, kullanılır durumdadır. HURKAN KÖPRÜSÜ Çatak suyu üzerinde kurulmuş olan köprü Çatak- Narlı yol aynmında bulunmaktadır. Köprünün inşa tarihini verecek herhangi bir kitabe ve tarihi belge mevcut olmadığından kesin tarihi ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir, Ancak yöredeki yapılaşmaya bakarak, XVII-XVIII. yüzyıl içerisinde inşa edilmiş olabileceği tahmin edilmektedir. Kuzeydoğu-güneybatı istikametinde uzanan eser; tek gözlü, yol eğimli köprüler grubunda yer almaktadır. Köprü gözü sivri kemerli bir şekilde düzenlenmiştir. İki 15

16 nun da XVII-XVIII. yüzyıllarda yapılmış olabileceği tahmin edilmektedir. Doğu-batı istikametinde uzanan köprü yolu eğimli tek gözlü köprüler grubundadır. Köprünün yolu 35 m. uzunluğunda ve 2.35 m. genişliğinde tutulmuştur. Sivri kemerli gözün yüksekliği 8.00 m. genişliği ise 13 m. dir. Tamamı düzgün kesme taş malzemeyle inşa edilmiştir. Oldukça dik tutulmuş yolu düzgün sal taşlarıyla kaplanmıştır. Batı taraftan yol güneye doğru dönüktür. Vadide patika yolları birbirlerine bağlayan köprünün günümüzde oldukça sağlam ve kullanılır olduğu görülmektedir. Bu da 1988 yılında Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. KOÇ KÖPRÜSÜ Çatak Zeril Köprüsü Zilan Çayı üzerinde kurulmuş olan köprü, Erciş- Altundere yolunda yer almaktadır. Günümüzde Koç Köprü baraj sulan altında kalmıştır. Bu nedenle Cevdet Çulpan'ın "Türk Taş Köprüleri" adlı kitabındaki 1970 yılında çekilmiş resimden ve kısaca vermiş olduğu bilgilerden tanımı yapılabilmektedir. Tek gözlü, yolunun eğimli olduğu köprüler grubuna girmektedir. 20 m. açıklığa sahip köprü teşkil eden sivri kemer ve tempan duvarları düzgün kesme taşlarla gerçekleştirilmiştir. Osmanlı döneminde yapılmış olduğu sanılmaktadır. ŞEYTAN KÖPRÜSÜ Çatak Hurkan Köprüsü kademeli sivri kemerden içteki daha geniş ve tuğladan, dıştaki dar ve taştan oluşturulmuştur. Kemerin karın kısmı ise, moloz taş sıralan ile yapılmıştır. Köprünün tempan duvarları harçla tutturulmuş yer yer düzenli sıralanmış moloz taşlarla örülmüştür. Yolu taş döşemeli olup, korkuluklar Ahlat taşından yapılmıştır. Kuzeydoğu tarafında doğu yöne bakan yüzeydeki sivri kemerli nişlerle ve buradaki odaya girişi sağlayan kapı ile belli bir hareketlilik sağlanmıştır. Düz atkı taşlı kapıdan girilen oda üzeri beşik tonoz örtülü küçük bir mekandan ibarettir. Bu oda buradan geçenlerin barınmasına imkan vermektedir yılında Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından restore edilen köprü, sağlam ve faal durumdadır. ZERİL KÖPRÜSÜ Çatak yakınlarında, ilçe merkezine 10 km. mesafede bulunan köprü, Zeril suyu üzerinde ana yolun 200 m. güneyine derin bir vadide kurulmuştur. Üzerinde yazıt bulunmayan köprünün kesin tarihi belirlenememiştir. Bu Bend-i Mani çayı üzerinde doğu-batı doğrultusunda uzanan köprü kayalıklara oturmaktadır. Kayalıklar arasında geçerken suyun köpük köpük çağlayana dönüştüğü kesimde kurulan bu eser etkileyici görünümü nedeniyle halk arasında " Şeytan Köprüsü" olarak adlandırılmıştır. Üzerinde inşasına ilişkin herhangi bir kitabe bulunmamasına rağmen yapım özelliklerine bakarak XIX- XX. yüzyıl başlannda yapıldığı tahmin edilmektedir. İki yandan kayalıklara oturan köprü basık kemer açıklıklı, tek gözlü ve yolunun düz olduğu köprüler grubuna girmektedir. Köprü gözünü oluşturan basık kemer ayak ve duvarlan düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Bazı kesimlerinde ise moloz taş kullanılmıştır. Günümüzde sağlam olup Muradiye'nin kuzey batı tarafındaki köylerle bağlantısı sağlanmaktadır. HAYDAR BEY KÖPRÜSÜ Bugünkü Erciş-Van karayolunun 6. km.'sinde bulunan köprü Deliçay üzerinde kurulmuştur. Haydarbey Köyü yakınlannda yer aldığı için Haydar Bey köprüsü olarak tanınmaktadır. Köprüden sadece iki tarafta yer alan ayaktan günümüze ulaşmıştır. Bunlar üzerinde herhangi bir kitabe veya tarihlendirilmesine yarayacak belirti bulunmamaktadır. Eski Erciş-Tebriz kervan yolu üzerinde yer alması, Osmanlı öncesine ait olabileceğini akla getirmektedir. İki tarafta kalan ayaklardan köprünün orjinalde tek gözlü ve yolunun eğimli olduğu sanılmaktadır. Ayaklarda düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Bu ayaklardan başlayarak köprü yolunun tempan duvarlarının taş kaplamaları sökülmüştür. Köprüden günümüze bunlar dışında herhangi bir kalıntı gelmemiştir. 16

17 KELEKOM KOPRUSU Başkale-Yüksekova yolunda, Zab suyu üzerine kurulmuştur. C. Yazıcıoğlu, "Van'ın Tarihi Kitabeleri" adlı eserinde köprünün Hüsrev Bey tarafından 1649 tarihinde tamir edildiğine dair kitabesinden bahsetmektedir. Kaynaklarda taş malzemeyle yapılmış köprünün iki gözlü olduğu belirtilmektedir. Günümüzde mevcut yapısı bilinememektedir. ZERNEK KÖPRÜSÜ Hoşap çayı üzerinde kurulmuş olan köprü günümüzde mevcut değildir. Zernek (Hamurkesen) yolu üzerinde yer almaktadır. C. Yazıcıoğlu tarafından yayınlanan kitabesine göre 1705 yılında Zernek Beyleri'nden Seyyid Muhammed tarafından yaptırılmıştır. Günümüzde yıkılan köprünün yerine 1986 yılında betonarme köprü yapılmıştır. Asıl köprünün taş malzemeyle, tek gözlü olarak yapıldığı söylenmektedir. DEĞERLENDİRME Van çevresindeki çay ve dereler üzerinde kurulmuş olan onbir tarihi köprünün Selçuklu döneminden Osmanlı dönemi sonuna kadar çeşitli dönemlerde yapılmış oldukları görülmektedir. Bunlardan Hoşap Evliya Bey Köprüsü ile günümüze ulaşmayan Kelekom ve Zemek köprüleri dışındakilerinin inşa kitabesi mevcut olmadığından hangi dönemde yapıldıkları kesin belli değildir. Bunlar bir takım inşa özelliklerine ve tarihi bilgiler doğrultusunda tarihlendirilmektedirler. Yörede yapılmış olan köprülerin iki grupta toplandıkları görülmektedir. Bunlardan ilki yolunun düz olduğu çok gözlü köprülerdir. Bend-i Mani ve Hoşap Evliya Bey köprüleri bu gruba dahildir. Diğer çoğunluğu ise yolu eğimli olan tek gözlü köprüler oluşturmaktadır. Hurkan, Zeril, Çatak, Bahçesaray Kırmızı, Şeytan ve Koç köprüleri bu grupta yer almaktadırlar. Tamamı taş malzeme ile gerçekleştirilmiş köprülerde düzgün kesme taş ve molaz taş kullanılmıştır. Yer ve iki renkli düzgün kesme taş ile tuğlalar kullanıldığı görülmektedir. Köprülerin bazılarında bekçi odalan mevcuttur. Bahçesaray Kırmızı Köprü'nün iki, Hurkan Köprüsü'nün tek, Çatak Köprüsünün yol tarafından görünüşü. Bend-i Mahi Köprüsü'nün ise gözler arasında bir odası mevcuttur. Bunlar kare ve dikdörtgen planlı, üzerleri beşik tonoz örtülüdür. Köprülerde yolu sınırlandıran korkulukların tamamına yakını mevcuttur. Bir çoğu tek gözlü olduğu için selyaran ve topuklara ihtiyaç duyulmamıştır. Yalnız çok gözlü olan Evliya Bey köprüsünde selyaran ve topuklar bulunmaktadır. Köprülerin yolu bazılarında toprak, bazılarında ise taş kaplamalıdır. Köprülerde fazla süslemeye yer verilmemiştir. Sadece Hoşap Evliya Bey Köprüsü ile Çatak köprüsünün mansab tarafındaki kitabeler süsleyici mahiyettedir. Bunlarda yazılan çerçeveleyen mukarnas sıralan, bitkisel ve geometrik bordürler yer almaktadır. Köprülerin bir kısmı çeşitli nedenlerle günümüze ulaşmamıştır. Bir kısmı yıkılmış bir kısmı baraj suları altında kalmıştır. Belirlenebilen ve tanımı yapılan köprülerden üçü (Koç, Zemek ve Kelekom köprüleri) ulaşmamış; Haydar Bey köprüsünün ise sadece ayakları sağlam kalmıştır. Diğer köprüler, sağlam ve kullanılır vaziyettedir. Bunlardan Bend-i Mahi Köprüsü, Evliya Bey Köprüsü ve Kırmızı Köprü'nün tamir edilip korunması gerekmektedir. Sessizliğe bürünmüş ıssız yol ve vadilerde gelip-geçenlerini arayan köprülerin geçmişin yorgunluğuna dayanamayıp yok olmalarının engellenmesi en büyük dileğimizdir. Bunlan gelecek kuşaklara tanıtmak ve yaşatmak da bizlere düşmektedir. 17

18 Mansur BAYRAM Saray, Van ilinin Serhat ilçesidir. İran sınırına 4 km. mesafededir. Gelenler için ilk başta hiçbir cazibesi olmayabilir. Ancak, bir süre kalanlar gördükleri sıcak ilgi karşısında kolay kolay gitmek istemezler. Kendilerini evlerinde gibi hissederler. Saray'ın tarihi çok eskilere dayanmaktadır. Bazı kaynaklarda ismi "Serav" olarak geçer. Serav, pınarbaşı demektir. Saray Ovası'nm engin su kaynakları ve bu ova içerisinde 50 civarında kehriz şebekesi bulunması nedeniyle buraya Serav denildiği rivayet edilir. Osmanlılar döneminde kaza merkezi olan ilçenin adı "Mahmudi" idi yılında üçe statüsü kaldırılıncaya kadar bu isim kullanılmıştır. Saray'ın ilk yerleşim yerinin şimdiki ilçe merkezinin 1 km. kadar kuzeyindeki "Yusufpiti" olarak bilinmektedir. Bu 19

19 bölgede eskiden beri yapılan kazılarda bina temellerine ve daha birçok kalıntıya rastlanılmıştır. Ancak bugüne kadar henüz bilimsel bir kazı yapılmamıştır. Sonradan meydana gelen kuvvetbir deprem sonucu o bölgenin harap olması ve aynı zamanda sel yatağında bulunması nedeniyle şimdiki yerine taşınmıştır. İDARİ YAPI Saray, Yeşilalıç Köyü kale kapısı Saray ilçesi Yeşilalıç köyünün 1 km güney doğusunda, Van'a 100 km mesafede bulunan anıtsal kaya nişi Urartular döneminden kalmadır. Anakaya yüzeyinin düzeltilmesi ile içice iki çerçevenin çevirdiği kör kapı şeklindeki 5.10 x 2.40 m ebatlarında olan düz yüzeyin üst kısmında Urartu çivi yazısı yer almaktadır. Bu nişin güney doğusunda yine anakayanın düzleştirilmesi ile yapılmış biri kuzey-güney, diğeri doğu-batı istikametinde üçerli iki adet stel çkurundan da anlaşılacağı üzere burası tapınma ile ilgili kutsal alan olarak kullanılmıştır. Güneye bakmakta olan bu kutsal alana anakayanın düzleştirilmesi ile oluştrulan basamaklarla çıkılmaktadır. Yöre halkı tarafından bu kapıya adaklarda bulunulduğu, kurbanlar kesildiğine inanılmaktadır. Saray 1948 yılma kadar Van iline bağlı ilçe iken 1948 yılında ilçelik statüsü kaldırılarak Özalp ilçesine bağlı bir bucak haline dönüştürülmüştür yılında belediye teşkilatı kurulmuş, 1991 yılında da ilçe olmuştur. İlçeye bağlı 23 köy ve 2 mezra bulunmaktadır. İlçe merkezinin nüfusu 30 Kasım 1997 tarihinde yapılan genel nüfus sayımında 4017 olarak belirlenmiştir. Köy ve mezralarla birlikte ilçenin genel nüfusu ' d ir. İlçe merkezi Kazım- 20

20 paşa, Mahmudiye, Ferit Melen mahallelerinden oluşmaktadır. SARAY'IN KURTULUŞU Saray 3 Nisan 1918'de düşman işgalinden kurtarılmış. Her yıl 3 Nisan "Kurtuluş Günü" olarak kutlanmaktadır. Törenlerde kurtuluş, temsili olarak canlandırılır. EKONOMİK DURUM Yöre halkı tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. İlçe merkezi geniş bir tarım alanına sahiptir. Arazinin büyük bir bölümü sulanabilir arazidir. Yöre halkı burada buğday ve arpa ziraati yapmaktadır. Köylerde ise üçe gibi genellikle buğday ve arpa ekimi yapılmaktadır. Bunun yanında yonca, korunga yetiştiriciliği de önem arz eder. Önemli sayılabilecek kadar geniş araziler de çayır olarak ayrılmıştır. Saray'da yetiştirilen ve yöre halkı tarafından "krrik", "hevidik" diye adlandırılan buğday türleri ünlüdür. Ekili dekar arazinin dekarına buğday, dekarına arpa, diğer kısmına da yonca ve korunga ekimi yapılmaktadır. Saray'da Tarım Kredi Kooperatifi 1965 yılında kurulmuştur. Bu kurum merkez ve köylerde 1483 üyeye sahiptir. Hayvancılık alanında koyun besiciliği ön sırayı alır. Fazla olmamakla birlikte keçi ve yer yer süt ineği de beslenmektedir. Süt verimi yüksek büyükbaş hayvan besiciliğine karşı ilgi giderek artmaktadır. İlçemiz sınırlan içerisinde bulunan Türkiye- İran-Kapıköy sınır ticaret kapısmdan yapılan smır ticareti ilçe ekonomisine önemli katkı yapmaktadır. Bu kapıdan ithalat ve ihracat yapümaktadır. Yapımı devam etmekte olan Türkiye-İran transit karayolunun tamamlanması ile birlikte ilçe ekonomisi olumlu yönde gelişecektir. GELENEK VE GÖRENEKLER Baca Sallama: Mart ayının sonlarında baharın gelmesini müjdelemek amacıyla düzenlenen bir şenliktir. Eskiden tandırlıklarda oturulduğu ve tandırlıklarm bacalarından içeriye torba ve çorap sarkıtılarak maniler eşliğinde yardım toplandığından adına baca sallama denilmiştir. Hayırlı ola teze sene, Yağış yağa dene dene, Üce ola ekinlerin, Biraz da veresen mene. 21

21 EĞITIM VE ÖĞRETIM İlçe merkezi ve köylerinde 1 lise, 26 ilköğretim okulu mevcuttur. Bütün bu okullarda 3950 öğrenci öğrenim görmektedir. Mevcut okullarda 68 derslik ile 36 lojman bulunmaktadır. Bütün yerleşim yerlerinde okul mevcuttur. Son yıllarda eğitime önemli yatırımlar yapılmakta, kaynakların büyük bölümü eğitime harcanmaktadır. İlçe merkezine yatılı ilköğretim bölge okulu yapılması için çalışmalar devam etmektedir. İlçe merkezinde Öğretmenevi bulunmaktadır. SAĞLIK İlçe merkezinde ve ilçemize bağlı en kalabalık nüfuslu köyümüz olan Örenburç'ta 2 sağlık ocağı bulunmaktadır. Bu sağlık ocaklarında 3 doktor görev yapmaktadır. İlçe merkezinde hastaların ilaç ihtiyacını karşılayan 1 adet ecza deposu mevcuttur. COĞRAFİ DURUM VE GÜZELLİKLERİ Saray ilçesi deniz seviyesinden 2330 m yüksekte olup 959 km 2 yüzölçümüne sahiptir. Van'ın doğusunda yer alır. İlçe merkezinin Van'a uzaklığı 76 km, İran sınırına uzaklığı ise 4 km'dir. Batı ve kuzeyden Özalp ilçesine, güneyden Başkale ve Gürpınar ilçelerine, doğudan ise İran devletine komşudur. Van il merkezine ulaşım Özalp ilçesi üzerinden sağlanmaktadır. Özalp-Saray arası 18 km'dir. Arazi genellikle düz ve tarıma elverişlidir. İlçe merkezine 5 km mesafede Dolutaş Gölü bulunmaktadır. Bu gölde sazan balığı yetiştiricilği yapılmaktadır. Yine ilçe merkezine 15 km uzaklıkta Kazhgöl bulunmaktadır. Bu göl sazlık olup adeta bir kuş cennetidir. Yeşil çayırlarla çevrili bu göl-

22 de yüzlerce kuş türü barınmaktadır. İlçe merkezine 20 km uzaklıktaki Çaybağı köyünde kaplıca vardır. Bu suyun böbrek hastalıklarına iyi geldiği belirtilmektedir. İlçemize bağlı Yeşilalıç köyü sınırları içerisinde bulunan Kale Kapısı görülmeye değer tarihi yapılardan biridir. YEMEKLER-YİYECEKLER Yöreye özgü yemekleri şöyle sıralayabiliriz. Keledoş, Gurutaşı, Ayranaşı, Çılbır, Keşkek, Tutmabalık (tuzlubalık), Kavut, Acemköftesi, Kelemaşı. Bunlara ek olarak otlu peynir de önemlidir. Otlu peynire Sirme, Mendi, Helız isimleriyle anılan bitkiler katılmaktadır. 23

23 HHHHK^ M ^ H SabriİŞGÖR Bölgemiz ve insanları açısından son derece önemli olan, bir kültür ve eğitim merkezi sayılan Alpaslan Öğretmen Okulu" şimdiki adıyla "Alpaslan Anadolu Öğretmen Lisesi" binlerce öğretmenin eğitim ordusuna hazırlanmasında önemli bir yere sahiptir. Alpaslan Anadolu Öğretmen Lisesi, 1948 yılında "Köy Enstitüsü" olarak açılmıştır. Van-Erciş karayolunun 80. km'sinde bir yanmada üzerinde olan okul daha sonra İlk Öğretmen Lisesi'ne dönüştürülmüştür. İlk Öğretmen Lisesi'ne dönüşünceye kadar çok sayıda yöremiz gencini öğretmen olarak mezun eden okul daha çok Van, Ağn, Muş ve Bitlis gibi yakın illerimizdeki imkanlan kısıtlı çalışmaya, başarmaya azimli insanlanmıza fırsat kapısı olmuştur. Bu okulumuz bir yandan yeni öğretmen yetiştirirken diğer taraftan yurdumuzun en ücre köşelerine öğretmen olarak gitmeyi kendisine bir görev addeden nesilin de yuvasıydı. Şu anda bölgemizdeki eğitim-öğretimde özellikle ilköğretim alanında ayağımız yere daha sağlam basıyorsa; Alpaslan Öğretmen Okulu mezunu öğretmenlerimizin büyük pay sahibi olduğunu unutmamak gerekir. O günün koşullan içerisinde hem okuyabilen, hem de okurken kendi okulunu onarabilen; meyvecilik, sebzecilik, hayvancılık, marangozluk gibi alanlarda da bilgi ve yetenek sahibi olan dünün Alpaslan İlk Öğretmen Okulu, bugünün Alpaslan Anadolu Lisesi'nde yaşanan birlik, beraberlik, sevgi 24

24 Van'ın ilim ve irfan yuvası; gemisiyle, adasıyla, martısıyla, eşsiz kumsallarıyla, motorhanesiyle, fırınıyla, kanuniyle ve haftanın belirli günleri Van'a gidip gelebilen Doç pikabıyla ve Alageyik Yusuf dayısıyla bir efsaneydi Alpaslan Öğretmen Okulu. ve saygıyı hatırladıkça kendimi şanslı öğretmenlerden addediyorum. Öncelikle iyi bir öğretmen yetiştirmeyi amaçlayan bu güzide okul, mezun edeceği öğretmenlere çağdaş yaşamın gerektirdiği bütün bilgileri ve eğitimi tam anlamıyla vermekteydi. Ulu Önder Atatürk'ün işaret ettiği, ülkemizi yarınlara taşıyacak "insan tipi" Alpaslan ilk Öğretmen Okulu çatısı altında tam anlamıyla yetişmiştir diyebiliriz. Bu okulumuzda Türk Bayrağının dalgalandığı her yerde, inanç ve heyecan içersinde, daha titiz öğrenci yetiştirme bilgi birikimi ve anlayışı, öğretmen olma ideali taşıyan öğretmenin şiarı olmuştur. Yatılı olan Alpaslan İlköğretmen Okulu içerisinde bulunan okulun öğretmenleri bütün görevlileri öğrencilerin birer ailesi ve yakınlanydı. Bu değerli aileler ile öğrenciler zaman zaman sinemada, tiyatroda veya bir mezuniyet töreninde birlikteliği anıya dönüştürüyorlar, anı defterine yeni bir sayfa açıyorlardı. Artık Anadolu Öğretmen Lisesi olarak eğitim-öğretim alanında hizmet veren, kültür yuvası olan okul, göl sularının yükselmesinden etkilenerek doğal güzelliğini yitirmiş, direkt öğretmen yetiştirmemesi ise okulu olumsuz olarak etkilemiştir. Bu satırların yazan 24 yılını burada geçirmiştir. Burayı anlatmak elbette sayfalara sığmaz. Ancak anılarda çok mükemmel hatıralarla okulumuzun ilk günkü gibi hep anıldığına inanıyorum. Van'ın ilim ve irfan yuvası; gemisiyle, adasıyla, martısıyla, eşsiz kumsallanyla, motorhanesiyle, fırınıyla, kanuniyle ve haftanın belirli günleri Van'a gidip gelebilen Doç pikabıyla ve Alageyik Yusuf dayısıyla bir efsaneydi Alpaslan Öğretmen Okulu. Cumhuriyetimizin kuruluşunun 75. yılını kutladığımız bugünlerde Alpaslan İlköğretmen Okulunu açanlan, bu okulda görev yapan bütün öğretmenleri, görevlileri ve değerli mezun olmuş öğretmenleri ve arkadaşlarımızı saygıyla anıyorum. O'ranın suyunu içen, ekmeğini yiyen harkese sağlık, mutluluklar ve aramızdan ayrılanlara Allah'tan rahmet diliyorum. 50. yılında onurla, gururla ve severek bu güzel yurdun her tarafında, her koşulda iyi ve kaliteli bilgili, çağdaş insan yetiştirmek şansını bizlere verdiği için bir kere daha, bin kere daha teşekkürler Alpaslan İlk Öğretmen Okulu... 25

25 Geçtiğimiz yıl ilki yapılan etkinliklerin bu yıl ikinicisi gerçekleştirildi. "2. Ulusal Bahçesaray Satranç Şöleni" adı altında yapılan etkinlikler, gerçekten bölge koşullarında mükemmel oldu. Satranç turnuvasının yanında yapılan diğer etkinlikler şunlardı: Rafting, Atletizm, Voleybol, Aşıklar Şöleni, Türk Halk Müziği Konseri, El Sanatları Sergisi, Halk Oyunları ve Sünnet Şöleni. Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Rivayetlere göre devrin İran hükümdarı Şah İsmail satranca meraklı ve oyunun nam salmış bir ustası idi. Farklı kişilerle oynamaktan üstün bir haz duyardı. O güne kadar kendisini mat eden çıkmamıştı. Sonraları meşhur Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim ismini alacak olan dönemin Trabzon sancak beyi Şehzade Selim İran'ın gücünü ve durumunu yerinde tetkik etmek için tebdil-i kıyafetle İran'a gider. Gerekli incelemeyi yaptıktan sonra Şah'm sarayına da uğramak ister. Saray muhafızlarına Şah'la satranç oynamak istediğini söyler. Şah İsmail de özellikle tanımadığı yabancılarla satranç oynamayı sevdiğinden tebdil-i kyafetli Şehzade Sel im'i derhal huzuruna kabul eder. Kısa bir sohbetten sonra oyuna başlarlar. İlk oyunda Şehzade Selim bilerek yenilir. İkinci oyunda ise Şah İsmail'i kısa sürede mat eder. 26

26 Başkalarının gözü önünde tanımadığı bir yabancıya mat olmak şahı çok kızdırır ve "Hiç şah olanlar mat olur mu?" diyerek Şehzade Selim'e çıkışır. Fakat bu kızgınlık daha ileri gitmez ve Şehzade Selim müsaade isteyerek saraydan ayrılır. Ertesi gün Şah İsmail kendisini ilk kez mat eden Şehzade Selim'in konakladığı hana adamları ile bin altınlık bir kese gönderir. Şah İsmail bu yenilgiyi hazmedemez ve iki gün sonra tekrar satranç oynamak üzere adamlarını gönderir. Fakat bütün aramalara rağmen Şehzade Selim bulunamaz. Zira o, olacağı bildiğinden Trabzon'un yolunu çoktan tutmuştur. İşte 1514 yılında Çaldıran'da devrin önemli güçlerinden Şah İsmail'i savaş meydanında mağlup edecek olan Yavuz Sultan Selim Han rakibini önce satrançta yenmişti. Peki, bu tür entellektüel bir spor olan satranç, yılın 7-8 ayı coğrafi ve iklim koşullarından dolayı bütün dünya ile fiziki iletişiminin kesildiği Müküs'e (Bahçesaray'ın eski ismi) nasıl girdi ve gelişti? Bu sorunun cevabına geçmeden önce satrancın çok kısa bir tarihi geçmişine değinmekte yarar var. Eldeki bilgi ve belgelere göre satranç yaklaşık dört bin yıl önce Mısır, Çin, Anadolu ve Mezopotamya'da oynanmaktaydı. Satrançla ilgili ilk belgeler Hint hükümdarı II. Chandragupta zamanına rastlar. Bu belgelerde Çaturanga isimli bir oyundan bahsedilmektedir. Bu oyun Hindistan'dan elçiler vasıtası ile İran'a getirildiğinde çatrang ismini almış, Araplarda ise İslamiyetin yayılışı esnasında bu oyuna shatranj ismi verilmiş, Türkçeye de satranç olarak geçmiştir. İşte bugün, iki oyuncunun 64 kareye ayrılmış bir tahta üzerinde çeşitli değerleri olan 16'şar taşı karşılıklı oynatmalarından oluşan oyuna satranç diyoruz. Bu kısa mukaddimeden sonra sözü tekrar Bahçesaray'a getirelim. Hemen hemen herkesin satranç bildiği ve oynadığı ilçeye satrancın nasıl girdiğini tam olarak bilemiyoruz. Satrancın Iran ve Arap toplumlarında Türklerden önce yayılması, Müküs'te medresenin bulunması, burada ise Arap kökenli bir köy (Arvas) ve medrese hocalarının olması, bunlar aracılığı ile satrancın yerleştiği fikrini kuvvetlendiriyor. Diğer bir görüş; Osmanlı devletinin Müküs'ü yönetmek üzere gönderdiği rivayet edilen Müküs 27