ÜLKE ÜLKE YEREL YÖNETiMLER

Transkript

1 ÜLKE ÜLKE YEREL YÖNETiMLER NORVEÇ'TE MAHALLi İDARELER ve FİNANSMANI Nuri TORTOp Norveç'te 1814 tarihinden beri yürürlükte olan Anayasa'da yerel idarelerle ilgili bir hüküm yoktur. Son yıllara kadar yürürlükte olan yerel idarelerle ilgili yasada 1992 yılında deği iklik yapılarak yeni bir yasa kabul edilmi tir. Bu yeni yasa 1 Ocak 1993 günü yürürlüğe girmi tir. Bu yeni yasada, yerel idare birimleri olan belediye ve ilçe örgütleri ile ilgili hükümler vardır. Norveç yerel idareleri iki türdür. Bunlar belediye ve ilçelerdir. 439 belediye vardır. Bunların büyüklük ve nüfusları birbirinden çok farklıdır. 19 tane de ilçe vardır. Norveç'te bu idarelere genel bir görev verilmi tir. Şöyle ki, ba ka bir idareye verilmemi olan her görevi yapabilirler. 1950'li yıllarda belediye sayısı bugünkünün iki misline yakındı. 744 belediye vardı. Bunlar birle tirilerek sayıları 439'a indirildi. ilçe sayısı da 20'den 19'a indirildi. Aslında bu geli me diğer Avrupa ülkelerinde de vardır. Maalesef Türkiye'de il ve ilçe sayıları artırıldığı gibi yerel idare birimlerinin sayısı da her geçen gün çoğalmaktadır. Bir il veya ilçe kurulmasının ülkeye önemli bir mali yükü vardır. Norveç'iıi hükümet merkezi üslo ehridir. Oslo hem bir belediye ve aynı zamanda da bir ilçedir (comte). En küçük belediye biriminin 230 nüfusu vardır. En büyük ehir Oslo ehri olup, nüfusu dolayındadır. En küçük ilçe nüfuslud~r. Nüfuslarına göre belediyelerin dağılımı öyledir: Nüfus Grubu Adet 1000'den az 'den fazla 3 Toplam 439 Prof.Or., TODAİE Genel Madalil, Gazi Üniversitesi İktisadi ve ıdari Bilimler Fakültesi Ölretim Üyesi.

2 74 ÇAGOAŞ YEREL YÖNETIMLER Belediye sınırlarının deği tirilmesi konusunda ilgili belediye ve ilçeler anl3 mı iseler, ilçe yöneticisinin onayı ile bu deği iklik yürürlüğe girer. Eğer önemli bir deği iklik veya birle me söz konusu ise Yerel İdareler Bakanlığı veya parlamentonun kararı gereklidir. NORVEÇ BELEDİYELERİNİN GÖREVLERİ Noıveç'te belediyelerin en önemli görevlerinden biri, 16 Y3 ına kadar eğitim giderlerini kar ılamaktır. Bunun yanında sosyal güvenlik hizmetleri, sağlık yardımı ve su, genel sağlık, yol, park gibi teknik hizmetler ile fizik planlama, yapı kontrolü, kitaplık ve kültürel faaliyetler, belediyelerin görevleri arasındadır. Belediyelerin birçoğu elektrik dağıtımı görevini de üstlenmi lerdir. Birçok haııerde iki veya daha çok belediye bazı hizmetleri yapmak için biraraya gelirler. ilçe yerel yönetimleri, hastane hizmetleri ile özel uzmanlık isteyen diğer sağlık hizmetlerini ve ya arası öğrenim hizmetlerini, bazı ara yo ııarın yapım ve bakım hizmetleri ile mesleksel ula ım ve toplu ta ım hizmetlerinin koordinasyonu ve planlama hizmetlerini üstlenmi lerdir. SINIR DEGİşİKLİKLERİ Noıveç'te yerel idarelerin sınır deği ikliklerinin nasıl yapılacağını belirten 1956 tarihli bir kanun vardır. Eğer ilgili ilçe yerel yönetimi ile belediyeler ikinci derecede önemli sınır deği iklikleri için uzla mı iseler ilçe yöneticisinin kararı ile kesinle ir. Aksi hallerde önemli deği iklikler veya birlqmeler söz konusu olursa Yerel İdare Bakanlığı'nın veya parlamentonun kararı gereklidir. Belediyeler veya bir kısım vatand3 lar sınır deği ikliği önerisi yapabilirler. Eğer ulusal çıkarlar söz konusu ise, konu hükümet tarafından değerlendirilir. Genel olarak sorunu incelemek ve bir öneri yapmak için bir komisyon olu turulur. Yasaya göre belediye ve ilçe meclisleri konu ile ilgili görü lerini bildirirler. Eğer belediyelerin birle meleri yönünde bir öneri var ise, bu durumlarda yerel referandum yapılır. Ancak referandum isti ari (danı ma) niteliğindedir. Karar verilirken ulusal ve yerel düzeydeki görü ler dikkate alınır. Çünkü sınır deği iklikleri sadece yerel çıkarları ilgilendiren bir sorun olarak görülmemektedir yılından sonra sadece dört belediye, kom u belediyelerle ehirsel bir bölgenin tümünü yalnız bir belediye sınırları içinde toplamak için birlc mi lerdir. BÖLGESEL ve YEREL DÜZEYDEKİ MERKEZİ İDARENİN GENEL HİZMETLERİ ilçe yöneticileri, ilçelerde hükümetin birinci derecede temsilcisidirier.' ilçe yöneticileri, yerel idare faaliyetlerinin kanunlara, tüzüklere ve merkezi idarenin bütçe kurallarına uygun olarak yapılıp yapılmadığının güvencesidirler. Genel

3 ÜLKE ÜLKE YEREL YÖNErtMLER 75 kuralolarak, ilçe yöneticisi, ilçe ve belediyeler üzerinde qgüdüm ve isti ari görevler üstlenmi tir. ilçelerde değil ama belediyeler üzerinde çqitli denetim görevleri vardır. YÖNETİM BİçİMİ Norveç yerel yönetimlerinin seçilmi karar organı olan meclisleri ve bizdeki belediye encümenlerine benzeyen sürekli komisyonları vardır. Seçimler dört yılda bir yapılır. Sürekli komisyonlar ve yürütme komisyonu üyeleri, yerel yönetim meclisleri üyeleri arasından, belediye meclisleri veya ilçe meclisleri tarafından seçilir. Belediye ba kanı, meclisin ve yürütme komisyonunun (encümenin) da ba kanıdır. Dört yıl için seçilir. Her belediye ve ilçede bir yönetici (city manager) vardır. Meclis ve komisyon toplantılarına katılabilen, söz alabiten yönetici, meclisler tarafından altı yıl için atanır. HALK KATıLıMı Norveç'te yerel idarelerle ilgili yasada yerel ve bölgesel düzeyde referandum yapılması hakkında bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak belediye veya ilçe meclisleri bu konuda karar alabilirler ve referanduma b3 vurabilirler. Referandum danı ma niteliğindedir. Eğer yasalarla zorunlu kılınmı ise bağlayıcıdır. Belediye sınırlarının deği tirilmesi veya belediyelerin birlqtirilmesi söz konusu ise referandum zorunludur. Belediyeler ve ilçeler çalı malarından halka bilgi vermek zorundadırlar. Meclis ve yürütme komisyonu (encümen) toplantıları halka açıktır. Bazı belediyeler, halkın katılıp soru sorabileceği, bilgi alabileceği sürekli toplantılar düzenlerler. Çalı anların, memurların temsilcileri de bu meclislerde söz alabilirler. Planlama çalı maları hakkında da halka bilgi verilmesi zorunludur: Ki iler ve ilgili kurulu lar bu çalı malara katılabilirler. SEçİLMİşLERİN STATÜSÜ Ulusal ve yabancı uyrukluiar, seçim tarihinden önce üç yıldan beri o bölgede oturuyorlar ve 18 ya ını doldurmu iseler seçilme hakkına sahiptirler. Seçilen üyeler, tüm otururnlara katılma ve oy kullanma hakkına sahiptirler. Ancak kendilerinin ki isel, mali veya diğer bir çıkarı olan konularla ilgili toplantılara katılamazlar. Seçilmi lerin çalı ma ko ul1arı ulusal düzeyde saptanır. Toplantılar genel olarak ak amları yapılır. Yalnız yürütme komisyonu üyeleri, büro ve sekreterya hizmetlerinden yararlanırlar.

4 76 ÇAODAŞ YEREL YÖNETIMLER Seçilmi lere görev ve toplantı ödeneği İsmi ile bir ücret ödenir. Bunun tutarı yerel meclisler tarafından kararl~tırılır. Seçilmi lerin kayıplarını kar ılayacak ödemeler yerel düzeyde kararl~tırılır. Verilen miktarlar yerel idarelere göre farklı olabilir. Yapılan zorunlu masraflar ödenir. FİNANSMAN Belediye ve ilçe yerel yönetimleri kendileri tarafından toplanan öz vergilere sahiptirler. Ki iler ve irketlerden alınan gelir ve sermaye vergileri vardır. Gelir ve sermaye vergilerinden b~ka belediyeler ehirsel alanlardaki meskenler ve ticari mülklerden emlak vergisi alabilirler. Her belediye emlak vergisini alıp almamakta serbesttir. Bu kaynaktan elde edilecek gelirin tutarı, verginin toplanmasına ve tahakkukuna bağlıdır. Emlak vergisine temelolacak değerler her on yılda bir gözden geçirilir. Ancak bu tür vergilendirme yöntemi bütün belediyelerde uygulanmayabilir yılında 201 belediye emlak vergisinden gelir sağlamı tır. Ülke düzeyinde emlak vergisinden sağlanan gelir tutarı 2 milyon Norveç Kronu dolayındadır. Yerel idarelerin vergi koyma yetkileri her yıl tavan ve taban olarak Fakat uygulamada yerel idareler en yüksek tavandan vergi saptanmı tır. almaktadırlar. YARDıMLAR Merkezi hükümetin belediye ve ilçe yerel yönetimlerine yaptığı yardımlar, yerel idare gelirlerinin %40'1 dolaylarındadır. Bu yardımların %80'i global, %20'sİ tahsisli yardımlardır. Global yardımlar, cari giderlerin kaf ılanması; tahsisli yardımlar ise özel hizmet veya proje masraflarının kar ılanması için yapılır. Merkezi hükümet, tahsisli yardımların nasıl kullanılacağının kurallarını belirler. Global yardımların kuralları yasalarla belirlenmi tir. MALİ DENKLEŞME Merkezi hükümet tarafından yapılan genel yatırımlar gelirlerde e İt1iği sağlamak amacı ile yapılır. Eğer herhangi bir belediyede ki i ba ına dü en gelir, ülke genelortalamasının altında ise, genel seviyeyi tuuurmak için yardım yapılır. Halen uygulanan sisteme göre eğer ki i ba ına dü en gelir ulusalortalamanın % 9()'ından az ise o beldeye yardım yapılır. Bu ortalamanın % 90 veya üstünde ise o beldeye yardım yapılmaz. Norveç'te, yardımların yapılmasında, nüfusu 3000'den az olan beldelerin durumu dikkate alınarak onlara ek bir yardım yapılır. Gelirleri çok yüksek olan beldelere yapılan yardımlarda da bir indirim söz konusudur.

5 ÜLKE ÜLKE YEREL YÖNETIMLER 77 DİGER GELİR KAYNAKlARI Noıveç yerel idareleri, yerel hizmetler dolayısıyla yerel halk tarafından bu hizmetler için ödenen gelir kaynaklarına sahiptirler. Örneğin çöp toplama, kanalizasyon ve su hizmetlerinden alınan ücretler gibi. Çocuk bahçelerinden, okul saatleri dışında bakılan çocuklardan, evlere yapılan özel hizmetlerden veya yardımlardan da ücret alınır. Belediyeler bu konularda geniş yetkilere sahiptirler. Eğer bir hizmet doğalolarak yapılması gereken bir hizmet ise veya belediye hizmetin yapılmasında tekel durumunda ise, bu takdirde ilgili belediye, hizmetin maliyetini aşan bir vergi veya ücret alamaz. Bu ölçülere uygun olarak hizmetlerden alınacak ücretin tutarını yerel mec1is belirler. Eğer bir hizmetten yüksek ücret alınıyor ise, bunun anlamı, hizmetin maliyeti ondan yararlananlar tarafından ödeniyor demektir. Eğer az ücret alınıyorsa, bunun anlamı, o hizmet ilgili belediye tarafından parasalolarak destekleniyor demektir. Bunun için belediye, diğer hizmetlerin kaynaklarından desteklenen hizmet alanına kaynak aktaracaktır. Belediyeler sinema ve park yerleri gibi hizmetlerden alınacak ücretleri serbestçe belirleyebilirler. BORÇlANMAlAR Norveç yerel idareleri yatırımların finansmanı için borçlanabilirler. Borç alma için sınırlamalar genellikle yoktur. Fakat dış ülkelere borçlanamazıar. Son yıllarda yalnız iki belediyenin dı ülkelere borçlanmasına izin verilmi tir. Borçlanma kararları üst merkezi idare makamlarının onayı ile geçerli olur. Üst makarnın onayında, borçlanan belediye veya ilçe yerel idaresinin ekonomik gücünün borç ana parası ve faizlerini ödeme durumu gözönünde tutulur. Bu değerlendirme, ulusal makro ekonomik gelişme ve kredi pazarının durumundan bağımsız olarak yapılır. Borçlanma kararının onayı, ilçeler için bakanlık tarafından, belediyeler için de ilçe yöneticisi (gouverneur) tarafından yapılır. MALİ DENETİM Bütçe ve gelirlerle ilgili çalışmalar bahar aylarında başlar. Bununla ilgili öneri, hükümet tarafından parlamentoya Mayıs ayında yapılır. Bu öneride bir sonraki yılda bütçenin büyüklüğü, yerel gelirlerin enflasyonun üzerinde ne oranda artacağı konusunda işaretler verilir. Bu işaretlerin saptanmasında ulusal ekonominin gelişmesi, yerel idarelerin sosyal hizmetlerinin iyileştirilmesi ve yerel idareler kesiminde gcnc1 ekonomik durum gibi ölçütler gözönünde tutulur. Bu tahminler yapılırken mültei ;krc, sığınma hakkı isteyenlere ve i sizlere yapılan destekler ve yardımlar dikkate alınmaz; çünkü bu alandaki yardımların

6 78 ÇAODAŞ YEREL YÖNETIMLER tutarı yerel ekonomi ile ilgili değerlendirmelerden tamamen bağımsız olarak yıldan yıla deği ebilir. Bu değerlendirmeler, devletin bütçe hazırlıkları için temel te kil eder ve Ekim ayına kadar çalı malar sürer. 25 Eylül 1992 tarihli yerel idarelerle ilgili yasaya göre, ilçe yöneticilerinin belediye ve ilçe yerel yönetimlerini denetlemeleri otomatik değildir. Bunun için belediye meclis üyelerinden en az üçünün şikayetçi olması gereklidir. Ancak, belediye meclisince veya diğer alt organlar tarafından kabul edilen tüm kararlara kar ı hukuksal itirazlar yapmak olanaklıdır. Yerel İdareler Bakanlığı hukuka uygun olmayan kararları geçersiz sayabilir. Ancak böyle bir yetki çok istisnai hallerde kullanılır. Merkezi idare ilçe yöneticisi, eğer bir belediye yetkili olmadığı bir. alanda karar almı ise veya alınan karar bir kanuna veya o kanun hükümlerine göre alınan bir karara aykırı ise yerel yönetimin aykırı olan bu kararını iptal edebilir, yani geçersiz sayabilir. ilçe yöneticisinin kararına kaf l da belediyenin bakanlık nezdinde itiraz etme hakkı vardır. Norveç yerel idarelerinin herbirinde yerel denetçi vardır. Ayrıca parlamento ombudsmanı, kamu görevlilerinin görevlerini hukuka uygun olarak sonuçlandırmalarının ve kamu yönetiminin vatandaşlara yararlı biçimde i lemesinin güvencesidir. Ombudsman yerel idarelerin kararlarının yasallığını kendiliğinden veya ikayet üzerine inceleyebilir. Kararı ortadan kaldıramaz, fakat kaldırılmasını veya sakıncaları giderici önlemler alınmasını önerebilir. Öte yandan vatanda lar da yerel idare kararlarına kar ı itiraz edebilirler. İDARİ PERSONEL Yerel idarelerin personeli yerel meclisler tarafından atanır. Tüm personel yerel meclis kararlarını uygulamakla yükümlüdür. Yerel idarenin en üst derecedeki görevli yöneticisi yerel meclis ve komisyon toplantılarına katılmak zorundadır. Bu ki inin seçilmi üye olması zorunlu değildir. Üst derecedeki görevli bundan ba ka belediye te ebbüslerinin komite ve komisyonlarına katılabilir. Orada üye de seçilebilir, oy hakkını da kullanabilir. Diğer yerel idare üst yöneticileri eğitim, güvenlik vb. birimlerin i lerini yürütmekle görevlendirilebilirler. Her yerel idarede mali işlerden bulunmaktadır. SONUÇ sorumlu bir veznedar ve denetçi Norveç yerel idarelerinin İ leyi ve finansmanı yönünden ülkemiz için örnek alınabilecek tarafları vardır. Bunlardan en önemlisi özerklik ile birlikte denetleme mekanizmasının da işletilmesidir. Buna rağmen Norveç yerel

7 ÜLKE ÜLKE YEREL YÖNETIMLER 79 idarelerinin yeniden yapılandırılması, bazı düzeltmeler yapılması için giri imler vardır. Bunlardan 1 Ocak 1993 yılında deneme niteliğinde yürürlüğe konulan "Serbest Yerel İdare" sistemini örnek olarak gösterebiliriz. Bu yeni deneme ile yerel idare örgütünün iyil~tirijmesi ve kaynaldarın daha etkin kullanılması amaçlanmaktadır. Deneme niteliğinde faaliyete geçirilen "Serbest Yerel İdareler" tarafından yapılacak istekleri n yine de merkezi idarece kabulü gereldidir. Merkezi hükümet yardımlarının dağıtılmasını öngören 1986 tarihli sistemin iyile tirilmesi ile ilgili çalı malar yapılmakta ve 1995 yılında bunların sonuçlandırılması istenmektedir. Ayrıca hükümetçe oju turulan bir komisyon, yerel idarelerin büyüldüğünün ne olması gerektiği konusunda bir rapor hazırlamı tır. Bu rapora göre yerel idarelerin yapılarında önemli deği iklikler yapılması gerekmektedir. KAYNAKÇA Deeentralisation et renforcement de I'autonomie locale. Conseil de i'europe, Communes et regions d'europe, No.48, Page Struetures locales et regionales dans les etats membres du Conseil de l'europe, Conseil de l'europe, Noıvege, Structure et fonetionnement de la democratie locale et regionale, Conseil de l'europe, Norvege, 1993.