KARADEN Z BÖLGES NDE BE K / BE K YAPIMI

Transkript

1 KARADEN Z BÖLGES NDE BE K / BE K YAPIMI Prof. Dr. Necati DEM R Giri : Be ik, Türkçe bir kelime olup: Süt çocuklar n yat rmaya ve sallayarak uyutmaya yarayan, tahta ve demirden yap lm sallan r bir çe it küçük karyola. anlam na gelmektedir. Kelime, Eski Türkçeden beri yürürlüktedir. Mecazi olarak da: Bir eyin do up geli ti i yer. manas nda kullan lmaktad r. be i- (sallamak) fiil kökü ve +k fiilden isim yapma eki ile yap lm isimdir. Bulgarcaya besik, S rpçaya besika biçiminde geçmi tir 1. Be ik yapan ustaya ve satan ki iye be ikçi denir. Genel Olarak Be ik: Be ik ana kuca ndan sonraki yuvad r. Hayata ba lang çt r. Buradan ba layan hayat, mezara kadar sürüp gider. O yüzden insan ömrü anlat l rken: be ikten mezara kadar denilir. Çok eskiden beri tan d n anlatmak için be i ini sallamak deyimi kullan lmaktad r. Be ik kelimsiyle ba ka deyimler ve birle ik kelimeler de yap lm t r: Be ik kerti i: Daha be ikte iken anas babas taraf ndan ni anlanm kimse ; Be ik kertme: Daha be ikte iken anas babas taraf ndan ni anlama. Anadolu da eskiden be ik kertme, iki aile aras ndaki ba lar n ve dostlu un peki tirilmesi veya miras n bölünmemesi için anneler ve babalar aras ndaki sözle medir. Be ik kertmeye karar verildi inde aileler aras nda, imam n da kat ld, bir tören düzenlenir, dualar okunur, erbetleri içilir. Çocuklar büyüyene kadar aileler aras nda özel günlerde hediyele me olmaktad r; Be iklik: Be ik yap lmaya, be ik yap m nda kullan lmaya uygun ; Be iklik etmek: Be ik vazifesini, bir eyin do up geli mesine yard mc olmak ; Be ikörtüsü: ki yana ak nt s olan çat ; Be ik sal ncak: Bayram yerinde kullan lan bir tür sal ncak. Be i in biçimi: Be ik, kâh az kâh çok farkl l klarla dünyan n her bölgesinde kullan lmaktad r. As l amaç çocu un sallanmas, sallanarak rahat yatmas ve rahat uyumas oldu u için yap bak m ndan genellikle birbirilerine benzerler. 1 Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlü ü, Bizim Büro Bas m Evi, Ankara 1999, s

2 Genellikle sallanmay sa layan iki kasnak, iki kasna birbirine ba layan kollar ve tekne biçiminde bir yataktan / yatak yerinden olu maktad r. Sallanmay sa layan kasnaklar n yerine baz yörelerde yar m ay eklinde ayaklar kullan lmaktad r. Be ik iki yana sallan r ve bu ekilde bebe in uyumas kolayla r. Hemen hemen bütün be iklerde üstte mutlaka ana bir kol bulunmaktad r. Çocu u olumsuz d etkilerden korumak, n rahats z etmesini engellemek için bu ana kolun üzerine i lemeli örtü, kilim vb. örtülür. Be iklerde görülen farkl l klar co rafya ve ya am biçiminden kaynaklanmaktad r. Örne in yörüklerde, çocuklar s rtta ta nd için, be ik pek kullan lmaz. Onun yerine hafif, pratik ve basit araçlarla ihtiyaç kar lan r. Be i in tarihi: Be i in Türklerde çok eski tarihlerden beri kullan ld bilinmektedir. Orta Asya da yap lan kaz larda M.Ö. I. yüzy la ait bir Hun gömütünde bulunan malzemeler ars nda be ik de vard r. Bulunan bu be ik günümüzde Kazak ve K rg z Türklerinin kulland klar be iklere benzemektedir. Ba kurtlar n kay n a ac ndan oyma tekne gibi be ikler kulland klar bilinmektedir. Türk dünyas n n her yöresinde çe itli tarihlerden kalma be iklere rastlanm t r. Divanü Lügati t-türk te Be ik kelimesi çocuk be i i anlam nda geçmektedir. Be ik sallamakla ilgili pek çok fiil kullan lm t r 2. Eski K pçak Türkçesinde de be ik kelimesi kullan lmaktad r. Günümüz Türk lehçe ve ivelerinin tamam nda be ik kelimesi ya da be ik kelimesinin ses de i mesine u ram biçimleri (bi ik, besik, pejik,...) kar m za ç kmaktad r. Osmanl Dönemi nde özellikle sarayda kullan lan be ikler de erli madenlerden ve a açlardan yap lm t r. Bunlardan en ünlüsü Topkap saray nda sergilenen Alt n Be ik tir. Be i in yap l : Be ik; i lemesi kolay ve dayan kl a açlar tercih edilmekle birlikte, daha çok abanoz, ceviz, servi, kestane, k z la aç, kay n vb. a açlar ndan 2 Besim Atalay, Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, ndeks, TDK yay., Ankara 1986, s. 86.

3 yap lmaktad r. XV. yüzy ldan itibaren madenî be ikler de görülmeye ba lam t r. Alt n, gümü ve bronz be ikler de tarih içinde kullan lm t r. Karadeniz Bölgesi nde Be i in Yap l : a. Malzeme: Karadeniz Bölgesi, orman varl bak m ndan zengin say lmaktad r. Bu yüzden be ikler mutlaka a açtan imal edilmektedir. A aç olarak ço unlukla ceviz kullan lmaktad r. Ancak kestane, k z la aç, kay n, lâdin a ac ndan da be ik yap lmaktad r. b. Biçim: Yar m daire biçiminde haz rlanm iki tahta, be i in ayak görevini üstlenir. Yine yar m ay eklinde bükülmü iki ince tahta veya a aç bu ayaklar n üzerine yerle tirilmi tir. Ayaklar, delinmek suretiyle kar l kl kollarla tutturulmu, daha sonra orta bölümde bebe in yata n n yerle tirilece i bir düzen kurulmu tur. Her iki yanda bulunan bo luklar ve be i in kol a açlar, tahta halkalar ve boncuklarla süslenmektedir. Be i in en önemli özelli i, bebek ve çocuklar için son derece güvenli olmas d r. Hangi artta olursa olsun, çocu a zarar vermeyecek bir yap da ve çocu u yaralamayacak bir biçimde yap lmaktad r. Be i in bütün malzemeleri yuvarlak veya ovald r. Hiçbir parças n n kesici veya delici özelli i yoktur. nsan vücudunu herhangi bir biçimde yaralayacak parças bulunmamaktad r. Çocuk, be i e yörek denilen bir kuma la sar lmaktad r. Bu kuma çok geni olup çocu u iyice kavramaktad r. Be ik devrilse bile çocu a zarar gelmesi mümkün de ildir. Be ik Efsanesi: Karadeniz Bölgesi nde Trabzon ilimize ba l bir ilçenin ad da Be ikdüzü dür. Bu ad n verili sebebi öyledir: Yaylac l n canl oldu u y llarda, Gökçeköylüler yaylaya göçmü tür. Bir aile köydeki i lerini toparlayamad ve haz rl klar n tamamlayamad için birkaç gün gecikmi lerdir. Toparland klar nda hemen alelâcele yola ç karlar. Ailenin, biri bir haftal k olmak üzere, dokuz o lu vard r. Her biri yaylada kullan lacak e yalar yüklenmi tir. Yükleri çok a rd r. S rtlar ndaki a r yüklerle saatlerce yürüdükten sonra ormanlar na ç karlar. Hepsi çok

4 yorulmu tur. Fakat hem yük hem de bir haftal k bebe i ta d için anne daha çok yorulmu tur. Art k gidecek gücü kalmam t r. Daha fazla bu hâlde yola devam edemeyece ini anlayan annenin akl na bir fikir gelir. Biraz tereddüt ettikten sonra kocas n n kula na: Nas l olsa yeti kin sekiz o lumuz var. Ben bu çocu u ta yam yorum. urac kta bir a ac n kovu una b rakal m. Bu da olmay versin. der. Kocas önce kabul etmez. Fakat bakar ki olacak gibi de il. Kar s n n dedi ini yapar. Bir a aç kovu u bulurlar. Küçük bebe i buraya b rak p yollar na devam ederler, yaylaya ç karlar. Yaylay o y l bir salg n hastal k kas p kavurur. Bu salg n hastal k genç ihtiyar demez, çok say da insan n ölümüne sebep olur. Bu ailenin sekiz yeti kin erkek evlad da ölenler aras ndad r. Aile harap olur. Ayn y l içerisinde dokuz çocu u kaybetmenin üzüntüsü içerisinde çaresiz köylerine dönmeye karar verirler. Dönerken ormana ula t klar nda b rakt klar en küçük çocuklar ak llar na gelir. Oturup hem di er çocuklar hem de burada b rakt klar bebek için feryat ederek a larlar. Sakinle ince: Gidip bebe imizin kemiklerini olsun görelim. derler. Kar koca bebe i b rakt klar a ac n yan na yakla nca a ac n dibinden büyük bir ku uçar. Bir keçi de yan nda beklemekte. Anne: Eyvah! Bebe imi imdi bu ku yedi gidiyor. Ke ke birkaç dakika evvel gelseydik. der. Bu arada bebe in a lama sesini duyarlar. Ko arlar, bakarlar ki bebek ya yor. Hem de sa l kl olarak. Hatta etlenmi, butlanm t r. Dünya anne ve baban n olur. Hemen çocu u al rlar. Sevinerek yola devem ederler. Fakat biraz önce çocu un yan ndan kalkan elik keçisi bunlar n pe ini b rakmaz. Feryat edip ba rmaktad r. Onlar ilerde keçi arkada köye kadar gelirler. Keçiyi köyden uzakla t ramazlar. Bakarlar olacak gibi de il. Bebe i be ikle birlikte bir da n zirvesine ç kar rlar. Keçi gelip bebe i emzirir, sever, ok ar, geri gider. Bir sonraki gün tekrar geri gelir. Aile de her gün ayn i i çocuk büyüyene kadar yapar. Çocuk büyüyünce keçi kaybolup gider. Bu çocuk Bayraktar ailesinin devam n sa lar. Be i i b rakt klar yerin ismi Be ikda olur. Yak n zamanda Be ikda n n eteklerinde yerle im yeri kurulur. Be ikda n n eteklerinde oldu u için buraya Be ikdüzü ismi

5 verilir. Yani Trabzon a ba l Be ikdüzü ilçesinin isminin almas bu efsaneye dayanmaktad r 3. Sonuç: H zl sanayile me nedeniyle, geleneksel malzemelerin yerini sanayi ürünlerinin ald günümüzde be ik ve be ikçilik sona ermek üzere olan araç ve zanaatlar içerisine girmi tir. Ah ap be i in ve be ikçili in gelecek on y l içerisinde tarihin karanl na gömülmesi kaç n lmaz gibi görünmektedir. 3 alpazar ilçesi Gökçeköy de ya ayan 59 ya ndaki Naci Bayraktar dan de taraf m zdan derlenmi tir.