TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA KARAR VERME SÜRECİ: GÜNEY KIBRIS RUM KESİMİ NİN AB ÜYELİĞİ SÜRECİNDE TÜRKİYE NİN KIBRIS POLİTİKASI

Transkript

1 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÜVENLİK BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA KARAR VERME SÜRECİ: GÜNEY KIBRIS RUM KESİMİ NİN AB ÜYELİĞİ SÜRECİNDE TÜRKİYE NİN KIBRIS POLİTİKASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Köksal ONUR Tez Danışmanı Doç. Dr. Canan ATEŞ EKŞİ ANKARA

2

3 TEZİN TARİHİ: 2010 TEZ TANITIM FORMU TEZİN TİPİ: Yüksek Lisans Tezi TEZİN BAŞLIĞI: Türk Dış Politikasında Karar Verme Süreci: Güney Kıbrıs Rum Kesimi nin Avrupa Birliği Üyeliği Sürecinde Türkiye nin Kıbrıs Politikası TEZİN YAPILDIĞI BİRİM: Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Güvenlik Bilimleri Ana Bilim Dalı SPONSOR KURULUŞ: - DAĞITIM LİSTESİ: Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Tez Hazırlama, Onay, Dağıtım ve Muhafaza Esasları Kılavuzunda Belirtilen Yerlere TEZİN ÖZETİ: Bu çalışmanın amacı, GKRK nin AB üyeliğine adaylığı döneminde ( ), Türk hükûmetlerinin verdiği dış politikaya yönelik kararlara etki eden değişkenleri ortaya koymaktır. Bu maksatla Brecher tarafından geliştirilen ve Arap-İsrail Savaşları ile ilgili çalışmada uygulanan karar verme modeli kullanılmıştır. Çalışma sonucunda; dış ortamda AB ve Yunanistan-Türkiye ilişkilerinin, iç ortamda ise ekonomik koşulların ve politik yapının karalara etki ettiği tespit edilmiştir. Bununla birlikte, işlemsel çevre ve psikolojik çevre arasında fark olduğu ve bu farkın dış politika kararlarında etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Kıbrıs, Dış Politika, Karar Verme, İşlemsel Çevre, Psikolojik Çevre SAYFA SAYISI: 215 GİZLİLİK DERECESİ: Tasnif Dışı

4 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÜVENLİK BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA KARAR VERME SÜRECİ: GÜNEY KIBRIS RUM KESİMİ NİN AB ÜYELİĞİ SÜRECİNDE TÜRKİYE NİN KIBRIS POLİTİKASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Köksal ONUR Tez Danışmanı Doç. Dr. Canan ATEŞ EKŞİ ANKARA

5 KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE P.Yzb. Köksal ONUR un, Türk Dış Politikasında Karar Verme Süreci: GKRK nin AB Üyeliği Sürecinde Türkiye nin Kıbrıs Politikası konulu tez çalışması, jürimiz tarafından GÜVENLİK BİLİMLERİ Ana Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan Prof. Dr. Türel YILMAZ Üye Doç.Dr. Canan Ateş EKŞİ (Danışman) Üye Yrd. Doç. Dr. Öğ. Alb. Yavuz ÖZGÜLDÜR ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.... /... / 2010 Cengiz TAVUKÇUOĞLU Yrd. Doç. Dr. Mly. Alb. Svn. Bil. Ens. Md.

6 TEŞEKKÜR Bu çalışmanın ortaya çıkmasında desteği esirgemeyen eşim Serap ONUR a; her aşamasında doğru ve etik bir çalışma olması için bilgi ve tecrübesiyle yol gösteren ve desteğini esirgemeyen tez danışmanım Doç. Dr. Canan ATEŞ EKŞİ ye, yarı yapılandırılmış mülakatlarda yakın ilgi gösteren KKTC Kurucu Cumhurbaşkanı Sayın Raif Rauf DENKTAŞ a, Dışişleri Bakanlığı Kıbrıs Daire Başkanı Barkan ÖZ e ve bu konuyu seçmemde beni cesaretlendiren Dr.E.J.Öğ.Alb Kadir GÜNDUĞAN a teşekkürlerimi sunarım.

7 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÜVENLİK BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI ANKARA 2010 TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA KARAR VERME SÜRECİ: GÜNEY KIBRIS RUM KESİMİ NİN AB ÜYELİĞİ SÜRECİNDE TÜRKİYE NİN KIBRIS POLİTİKASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Yzb. Köksal ONUR ÖZET İnsanlar gibi, devletler de davranışlarına aldıkları kararlarla yön vermektedirler. Rasyonel davranışlar sergileyebilmek için alınması gereken kararlara, mevcut kaynakların doğru şekilde değerlendirilmesiyle ulaşılabilmektedir. Bu sebeple işlemsel çevrede bulunan mevcut bilgilerin psikolojik çevre tarafından doğru algılanması gerekmektedir. Bu bağlamda yaptığımız çalışmanın amacı, Güney Kıbrıs Rum Kesimi nin AB üyeliği sürecinde ( ) Türkiye Cumhuriyeti hükûmetlerinin dış politikaya dönük karar verme sürecinde işlemsel çevre ile psikolojik çevre arasında fark olup olmadığını tespit etmek ve karara etki eden değişkenleri ortaya koymaktır. Bu maksatla Brecher tarafından geliştirilen ve Arap-İsrail Savaşları ile ilgili çalışmada uygulanan karar verme modeli kullanılmıştır. Modelde öngörülen değişkenlerle ilgili bulgulara ulaşmak amacıyla, birincil ve ikincil veriler kullanılmıştır. Birincil veriler, sürece dahil olan devlet adamı ve bürokratlarla, bununla birlikte süreci yakından izleyen akademisyenlerle yapılan yapılandırılmış ve yarı yapılandırılmış mülakat yöntemi ile elde edilmiştir. İkincil veriler kapsamında ulusal gazeteler, raporlar ve istatistikler kullanılmıştır. ii

8 Çalışma sonucunda; dış ortamda AB ve Yunanistan-Türkiye ilişkilerinin, iç ortamda ise ekonomik koşulların ve politik yapının kararlara etki ettiği tespit edilmiştir. Bununla birlikte, işlemsel çevre ve psikolojik çevre arasında fark olduğu ve bu farkın dış politika kararlarında etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler : Kıbrıs, Dış Politika, Karar Verme, İşlemsel Çevre, Psikolojik Çevre Tez Yöneticisi : Doç. Dr. Canan ATEŞ EKŞİ Sayfa Sayısı : 215 iii

9 T.C. TURKISH MILITARY ACADEMY DEFENSE SCIENCES INSTITUTE DEPARTMENT OF SECURITY SCIENCES ANKARA 2010 DECISION MAKING PROCESS OF TURKISH FOREIGN POLICY: CYPRUS POLICY OF TURKEY ON THE EU MEMBERSHIP PROCESS OF GREEK POPULATED SOUTHERN CYPRUS MASTER THESIS Cpt. Köksal ONUR ABSTRACT As people do, the governments direct their actions according to decisions taken by them. The decisions necessary for rational actions are reached by using the current resources properly. For this reason, current information in operational environment has to be perceived properly by psychological environment. In this sense, the aim of this study was to reveal the variables that affected the decisions and to determine whether there were differences between operational environment and psychological environment or not in the decision making process directed to foreign policy of Turkish governments in the probationary period of GPSC ( ). For this purpose, decision making model that was developed and applied by Brecher in the study concern Arab-Israel Conflicts was used. To reach the findings about variables projected in the model primary and secondary data were used. Primary data gained by using structured and semi-structured interview methods applied on politicians and bureaucrats included in this process and also on academicians concerning the process. iv

10 Secondary data included national newspapers, reports and statistics. At the end of the study, it was revealed that the decisions were affected by the relationships between EU and Greece-Turkey in external environment and also by economic conditions and political structure in internal environment. However it was concluded that there were differences between operational environment and psychological environment and also foreign policy had effect on decision making process. Keywords : Cyprus, Foreign Policy, Decision Making, Operational Environment, Psychological Environment. Advisor : Assoc. Prof. Canan ATEŞ EKŞİ Number of Pages : 215 v

11 İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ... x ŞEKİLLER LİSTESİ... xii KISALTMALAR LİSTESİ... xii ÖN SÖZ... xii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM DIŞ POLİTİKADA KARAR VERME 1. DIŞ POLİTİKA VE KARAR VERME KARAR VERME SÜRECİ... 7 a. Bilgi ve Algılama... 7 b. Durumun Değerlendirilmesi ve Tanımlanması... 9 c. Kararın Verilmesi ç. Kararın Uygulanması DIŞ POLİTİKADA KARAR VERME SÜRECİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER a. Kişisel Faktörler (1) İnanç (2) İmaj (3) Rol (4) Liderlik b. İçsel Faktörler (1) Bürokrasi (2) Kamuoyu (3) Ekonomik Yapı ve Askerî Güç c. Dış Faktörler KARAR VERME KURAMINDA RASYONELLLİK vi

12 5. KARAR VERME MODELLERİ a. Rasyonel Politika Modeli b. Kurumsal Süreç Modeli c. Bürokratik Politika Modeli ç. Yavaş Adımlarla İlerleme Modeli d. Küçük Gruplarla Karar Verme Modeli e. Rastgele Yürüme Modeli f. Standart Uygulamalar Modeli g. Şelale Modeli BRECHER İN KARAR VERME MODELİ a. Dış Değişkenler b. İç Değişkenler...48 İKİNCİ BÖLÜM KIBRIS IN JEOPOLİTİK ÖNEMİ VE KIBRIS SORUNUNUN TARİHSEL GELİŞİMİ 1. KIBRIS IN JEOPOLİTİK ÖNEMİ a. Jeopolitik (1) Değişmeyen (Coğrafî) Unsurlar (2) Değişen (Beşerî) Unsurlar b. Jeopolitik Teorilere Göre Kıbrıs (1) Deniz Hâkimiyet Teorisine Göre Kıbrıs (2) Kara Hâkimiyet Teorisine Göre Kıbrıs (3) Kenar Kuşak Teorisine Göre Kıbrıs (4) Hava Hâkimiyet Teorisine Göre Kıbrıs c. Kıbrıs Jeopolitiğinin Genel Olarak Değerlendirilmesi ç. Türkiye nin Güvenliği Açısından Kıbrıs vii

13 2. KIBRIS SORUNUNUN TARİHSEL GELİŞİMİ a. Osmanlı Hâkimiyeti Döneminde Kıbrıs b. İngiliz Hâkimiyeti Döneminde Kıbrıs c. İngiltere nin Kıbrıs ı İlhâkı ç. Bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti d. Kıbrıs Barış Harekâtı e. KTFD ve KKTC nin İlânı ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YILLARI ARASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA KIBRIS SORUNU 1. ULUSAL ORTAM VE GELİŞMELER a. Anayasa ve Kanunlara Göre Türk Dış Politikasında Karar Verme Organları (1)Türkiye Büyük Millet Meclisi (2)Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu (3)Dışişleri Bakanlığı (4)Millî Güvenlik Kurulu b. Ulusal Ortamda Meydana Gelen Gelişmeler ULUSLARARASI ORTAM a. GKRK nin AB Başvurusu b. Gümrük Birliği Ve Kıbrıs c. Lüksemburg ve Helsinki Zirvesinden Annan Plânına Kadar Meydana Gelen Gelişmeler ç. Annan Plânı viii

14 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM GKRK NİN AB ÜYELİĞİ SÜRECİNDE TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA KARAR VERME SÜRECİNİN ANALİZİ VE SONUÇ 1. KÜRESEL SİSTEM BASKIN İKİ TARAFLI İLİŞKİLER ALT SİSTEM İKİLİ İLİŞKİLER PSİKOLOJİK ÇEVRE EKONOMİ POLİTİK YAPI VE MUHALİF ÇEVRELER KAMUOYU VE BASIN ASKERİ KAPASİTE SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ix

15 x

16 ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil-1: İnanç Sistemi ve Karar Verme Arasındaki İlişki...18 Şekil-2: Politik İlişkilerde İnanç Sistemi ve Karar Verme Arasındaki İlişki Şekil-3: Brecher Karar Verme Modeli Şekil-4: Taktik, Strateji ve Politika Arasındaki İlişki xi

17 KISALTMALAR LİSTESİ AB ABD ABGS AGSP AKP ANAP AT BM BMGK BMGS CHP DESA DSP DYP EOKA GAÖ GB GKRK GNKUR GSMH IMF KATAK KEK KKTC KTFD : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Birliği Genel Sekreterliği : Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası : Adalet ve Kalkınma Partisi : Anavatan Partisi : Avrupa Topluluğu : Birleşmiş Milletler : Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi : Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri : Cumhuriyet Halk Partisi : Department of Economic And Social Affairs : Demokratik Sol Parti : Doğru Yol Partisi : Kıbrıs Millî Mücadele Cephesi : Güven Artırıcı Önlemler : Gümrük Birliği : Güney Kıbrıs Rum Kesimi : Genelkurmay : Gayri Sâfî Millî Hasıla : International Monetary Fund (Milletlerarası Para Fonu) : Kıbrıs Adası Türk Azınlığı Kurumu : Kıbrıs Ulusal Partisi : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti : Kıbrıs Türk Federe Devleti xii

18 MHP MİT MSB MSP NATO PEON RP TBMM TDK TESEV TSK TÜİK TÜSİAD YSK UN : Milliyetçi Hareket Partisi : Millî İstihbarat Teşkilâtı : Millî Savunma Bakanlığı : Millî Selamet Partisi : North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik İttifakı) : Rum Gençlik Teşkilâtı : Refah Partisi : Commercial of the Shelf : Türk Dil Kurumu : Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı : Türk Silâhlı Kuvvetleri : Türkiye İstatistik Kurumu : Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği : Yüksek Seçim Kurulu : United Nations (Birleşmiş Milletler) xiii

19 ÖN SÖZ İnsanların davranışlarına, aldıkları kararlar veya refleksleri yön verir. Devletlerin ortaya koydukları işlemler ise bilinçli bir süreç sonunda alınan kararların neticesidir. Dış politika bir karar verme süreci olarak değerlendirildiğinde, Türkiye de yapılan çalışmaların daha çok dış politikanın tarihsel boyutu ile ele alındığı, buna karşın karar verme sürecine yönelik çalışmaların yetersiz olduğu dikkat çekicidir. Dış politikanın karar verme sürecine yönelik yapılacak çalışmaların, süreçte etkili olan değişkenleri doğru tanımlamaya ve rasyonel karar vermeye yardımcı olacağı değerlendirilmektedir. Ayrıca günden güne artan dış politika gündemi ile ilgili alınması gereken kararlar, ülkenin geleceğine yön vereceğinden yapılacak çalışmaların önemi daha da artmaktadır. Bu sebeple ele aldığımız bu çalışmanın gerek yazına gerekse ilgili kurum ve kuruluşlara katkı sağlamasını dileriz. xiv

20 GİRİŞ Bireylerin kendi yaşamlarına yönelik verdikleri kararların etkisi kısıtlı olmasına rağmen, politikacılar tarafından ülkenin iç politika ve dış politikaya yönelik verdikleri kararlar, toplumun büyük bir kısmını etkilemektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde devletin yürütme erkini kullanmakla görevlendirilen kurum, kuruluş ve kişilerin, karar verirken daha çok değişkeni göz önüne almalarını gerektirir. Bu kararların verilmesi için karşılaşılan problemlerin doğru algılanması ve doğru tanımlanması oldukça önemlidir. Çünkü kararlar için esas belirleyici unsur algılamadır. İhtiyaçların sınırsız, kaynakların kıt olduğu günümüz dünyasında rasyonel kararların verilebilmesi için problemlerin doğru algılaması ve doğru tanımlamasının yanında mevcut kaynakların (zaman, sermaye, bilgi) etkin şekilde kullanılması da önem kazanmaktadır. Bununla birlikte karar verme sürecinde; kişisel özellikler, ülkenin iç ve dış çevresi gibi başka önemli faktörler de etkili olabilmektedir. Bu bağlamda son elli yıldır Türk dış politikasının ana gündem maddelerinden birini oluşturan Kıbrıs sorunu ile ilgili alınan kararları etkileyen faktörleri incelemeye yönelik olarak yaptığımız çalışmada yukarıda anılan faktörlere odaklanılmıştır. Çalışmada sunulan yaklaşımlar ve elde edilen bulgular, özgün yorumlara olanak verebilecek ve bu suretle hem yerli yazına katkı sağlanabilecek hem de dış politikada karar verme sürecinde yer alan kişi, kurum ve kuruluşlara etkili karar verme süreci için öneriler getirilebilecektir. Yerli yazında dış politikada karar verme süreçlerine yönelik sınırlı sayıda çalışma olmasının yanı sıra, yapılan incelemede bu çalışmada ele alınan değişkenlere yönelik bir araştırmaya rastlanmamış olması, çalışmamızın önemini artırmaktadır. Bu bağlamda, GKRK nin AB üyeliği sürecinde Türk dış politikasında alınan kararları etkileyen faktörleri Brecher tarafından geliştirilen model örnek alınarak tespit etmek maksadıyla yapılan çalışma, beş bölümden oluşmaktadır.

21 Birinci bölümde, dış politikada karar verme, karar verme süreçleri ve karar vermede rasyonellik kuramına yönelik bilgiler sunulmuştur. İkinci bölümde, Kıbrıs ın jeopolitik konumu, jeopolitik teorilere göre Kıbrıs ve Türkiye nin güvenliği açısından Kıbrıs ın önemi ile ilgili açıklamalara yer verilmiştir. Üçüncü bölümde Kıbrıs sorununun temeli ve tarihsel gelişimi kronolojik sırayla ele alınmıştır. Dördüncü bölümde çalışma kapsamında ele alınan döneme ait ulusal ve uluslararası ortamda meydana gelen gelişmeler ve bunlara yönelik Türk dış politikasında alınan kararlar incelenmiştir. Son bölüm olan beşinci bölümde ise, elde edilen veriler örnek alınan model kapsamında değerlendirilerek ulaşılan sonuçlar tartışılmış ve öneriler getirilmiştir. 2

22 BİRİNCİ BÖLÜM DIŞ POLİTİKADA KARAR VERME 1. DIŞ POLİTİKA VE KARAR VERME Günlük yaşantımızın her anında birçok problemle karşılaşır ve üstesinden gelmek için kararlar veririz. Karşımıza çıkan problemler genellikle psikolojik, ekonomik ve sosyal özellikler taşıdıklarından dolayı çözüme ulaşmak için bütün bilgileri elde edemeyiz veya sahip olduğumuz kaynaklar çözüme ulaşmak için yeterli olmaz. Bu nedenle seçenekleri belirlerken değişkenleri tam olarak sıralayamadığımızdan dolayı mükemmel bir karar vermemiz oldukça güçtür (Bağırkan, 1983). İdeal olarak alınacak kararın en uygun seçim olması için, bütün bilgilerin toplanıp, mümkün olan hareket tarzlarının ortaya konup, en uygununun seçilmesi gerekir (Yozgat, 1994). Türk Dil Kurumu sözlüğüne ([web], 2009) göre karar; Bir iş veya sorun hakkında düşünülerek verilen kesin yargı, Cambridge Advanced Leaner s Dictionary e ([web], 2009) göre ise, Bir şey hakkında çeşitli olasılıklar üzerinde düşünerek yapılan seçim dir. Karar verme ise; birden fazla öğesi olan durum ve durumlarda seçim yapmaktır (Bağırkan, 1983). Demir ve Gümüşoğlu na (1988) göre ise, çeşitli durumlar arasında seçim ve tercih yapmakla ilgili bedensel ve zihinsel çabaların toplamıdır. Karar verme, eldeki alternatiflerden birinin seçilmesidir (Köni, 2001; Gönlübol, 1993). Karar verme, karşılaşılan bir problemi çözümlemek için elde mevcut olan seçeneklerden birine yönelme meselesidir (Kuzgun, 1992). Eski çağlarda kendini basit şekilleriyle gösteren karar verme; komşu ülke veya kabilenin saldırısına nasıl karşı konulacağı, hasatın ne zaman yapılacağı, kıtlık olursa kaynakların nasıl paylaşılacağı konularıyken, teknolojinin gelişmesi ve küreselleşme ile birlikte bu kararlar yerlerini; çevre kirliliğine karşı nasıl tedbir alınacağı, ekonomik krizlerle nasıl başa çıkılacağı, ülke güvenliğinin nasıl sağlanacağı, enerji gereksinimlerinin nasıl karşılanacağı konularına bırakmıştır (Mann, 1998).

23 Bilim ve teknoloji alanında baş döndüren gelişmeler sonucunda yerküre, küresel ve bölgesel işbirliğine ve bütünleşmeye doğru hızlı bir yönelim içerisine girmiştir. Bu noktada gün geçtikçe küçülen dünyada, uluslararası ortamda karşılıklı bağımlılık kavramı ortaya çıkmıştır. Ana fikir olarak karşılıklı bağımlılık dünyanın küçüldüğünü ve ülkelerin hızla birbirine bağımlı hâle geldiğini ortaya koymaktadır (Bakan, 1999). Bununla bağlantılı olarak ülkeler ekeonomik bağımlılığın etkilerini ekonomilerinde, terör örgütlerinin saldırılarını kendi kentlerinde yaşamışlardır. Bunun en önemli kanıtları, 11 Eylül saldırıları ve dünyayı kuşatan ekonomik krizdir. 06 Ekim 2009 tarihinde IMF Başkanı Dominique Strauss-Kahn krizden sonra 90 milyon insanın ağır yoksullukla karşı karşıya kalacağını ifade ederken, ayrıca söz konusu olan şeyin sadece işsizliğin artması, insanların satın alma gücünün azalması olmadığını belirterek, Düşük gelirli ülkelerde bu, bir ölüm kalım meselesi. Bu ülkelerde toplumsal huzursuzluklar, siyasî istikrarsızlıklar ve hatta savaş bile görülebilir (Milliyet [web], 2009) şeklinde bir açıklama yapmıştır. Karşılıklı Bağımlılık Teorisine göre yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı dünya giderek küçülmekte ve ülkeler artan bir hızla birbirine bağımlı hâle gelmektedir (Bakan, 1999). Karşılıklı Bağımlılık Teorisi genel hatlarıyla ekonomik ilişkilere vurgu yaptığından dolayı bu teorinin sosyal ve kültürel alanda bıraktığı boşluğu 1990 lı yıllarda Globalleşme fikri doldurmuştur. Karşılıklı bağımlılığın başlattığı ekonomik ilişkiler zamanla kültürel ve siyasal yakınlaşmaya dönüştüğünden globalleşme karşılıklı bağımlılığın bir uzantısı haline gelmiştir (Bakan, 1999). Globalleşmenin de etkileriyle ülkelerin birbirine yaklaşması sonucu dış politik ilişkilerde artışda kaçınılmaz olmuştur. Örneğin, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı 5 yılda yaklaşık 75 ülkeye, 178 defa gitmiştir (Tümgazeteler [web], ). Dış politika, bir devletin diğer devletlerle veya uluslararası örgütlerle olan ilişkileri, onlara karşı tutumları, uluslararası ortamdaki stratejik planları ve kendi hedeflerine ulaşmak için harcadıkları çabaların bütünü (Gözen, 2004; Gönlübol, 1993), ya da bir devletin diğer devletlere ve uluslararası alana karşı yürüttüğü politika (Kürkçüoğlu, 1980), olarak tanımlanabilir. 4

24 Tanımlarda belirtildiği üzere dış politikanın uygulama alanı olarak uluslararası ortamdan söz edildiyse de iç politikadan ayrı değerlendirilmesi mümkün değildir (Pearson ve Rochester, 1988; İnan, 2004). Dış politika kararları, sınırların dışında uygulansa da ülke içerisinde faaliyet gösteren muhalefet partileri, silâhlı kuvvetler, basın, kamuoyu ve sivil toplum kuruluşları tarafından etkilenecektir (Coplin, 1974). Ayrıca dış politikayı yürütmekle görevli olan erk, iç politikanın sonucu olarak seçimle göreve getirilmiştir ve iç politikanın dinamikleri düşünüldüğünde yürütme organının sadece kendi tabanına yönelik dış politika geliştirmesi mümkün değildir. Çünkü dış politikanın hareket noktası millî menfaatlerdir ve hükûmetin verdiği ekonomik ve siyasal kararların etkilerini sadece ilgili alt gruplar görmeyecektir. Dolaylı olarak bütün toplum bundan etkilenecektir (Gözen, 2004). Dış politikada verilecek doğru kararlar ülkeye ne kadar fayda sağlarsa, verilecek yanlış kararların maliyetide o kadar yüksek olacaktır (İnan, 2004). Demokrasiyle yönetilmeyen ülkelerde dış politikanın milletin görüşünü yansıttığını söylemek doğru olmaz. Devletin dış politikasının toplumun görüşünü yansıttığının göstergesi devletin yönetim şeklidir. Demokrasiyle idare edilmeyen ülkelerde yürütme ve yasama organı millet iradesini yansıtmamaktadır (Gözen,2004). Demokrasilerde ise, yürütme erki karar verirken toplumun bütün kesimlerinin düşüncelerini göz önünde bulundurmak zorundadır. Ancak, toplumun özellikle dış politikaya yönelik konularda aynı fikir etrafında birleşmesinin zor olduğu düşünüldüğünde, anayasal organlar, sivil toplum kuruluşları ve kamuoyu dış politika kararlarına etki etmek isteyeceklerdir. Dolayısıyla karar, anayasal olmayan organların görüşlerindende etkilenecektir (Viotti ve Kauppi,1999). Uluslararası ortamda, millî hedeflerine ulaşmak isteyen devletler, hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla kararlar verirler. Devlet organları tarafından verilen bu kararlar dış politikanın yönünü belirler. 5

25 Buradan hareketle karar vermenin dış politikanın esas unsuru olduğunu belirtmek yanlış olmaz (Gözen, 2004). Dış politikada karar verme yaklaşımının öncüsü olan Synder, Bruck ve Sapin (1962), karar vermeyi; Karar verme, devletin resmî organlarıyla devlet adına gerçekleştirildiğinden ve devletin amaçlarını yansıttığından dolayı devletle eşdeğerdir şeklinde tanımlamışlardır. Tek kişi tarafından verilen kararlarda, kişinin yaşadığı tecrübeler, çevresi ve zekâsı kararı etkileyen en önemli faktörlerdir. Ayrıca karar için elde edilen girdilerin sınırlılığı, maliyetli olması, karar vericilerin psikolojik yapısı, çeşitli bürokratik engeller ve zaman darlığı da bu faktörlere eklenebilir (Köni, 2001). Dış politikaya yön veren kişilerin sahip olduğu inançların da karar verirken etkili olduğu söylenebilir. Çünkü inançlar kişilerin doğru olarak kabul ettikleri varsayımlardır (Sönmezoğlu, 2000). İçsel çevrede kararı etkileyen faktörlerin başında anayasanın öngördüğü yürütmeyi denetleyen organlar, kamuoyu ve basın gelmektedir. Diğer faktörler ise, ülkenin ekonomik durumu ve sahip olduğu askerî güçtür (Arı, 2006). Dış politikayı yapmakla görevlendirilmiş kuruluşlar, yukarıda da belirtilen faktörleri de göz önünde bulundurarak bürokratik unsurlarla karar verme durumundadır. Örneğin Türkiye de dış politikayı yönlendirmeye hükûmet ve konuyla ilgili bakanlık yetkiliyken, Amerika Birleşik Devletleri nde başkan tek başına dış politikaya yön vermektedir. Grup olarak ortak bir karara varmanın zor olduğu ve dezavantajları düşünüldüğünde iç bürokrasinin karar verme sürecine etkisi daha kolay anlaşılacaktır. Diğer önemli etkense dış çevredir. Özellikle 2 nci Dünya Savaşı ndan sonra kurulan uluslararası örgütler (BM, NATO vb.), Soğuk Savaş sonrası küreselleşme nedeniyle enformasyondaki hızlanma, kıtasal ve bölgesel ekonomik topluluklar (AET) dış politikada verilecek kararlara etki etmektedir (Arı, 2006). Bu örgütlerin dışında ülkelerin jeopolitik konumu da verecekleri kararları önemli derecede etkilemektedir (Köni, 2001). 6

26 2. KARAR VERME SÜRECİ Bireyler tarafından alınan günlük kararların yapısı ile bir ülkenin dış politikaya yönelik aldığı kararlar birbirinden farklıdır (Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990). Birey tarafından alınan kararlar tek kişiyi bağlarken, dış politikaya kararları yasalarla belirlenmiş kişi veya gruplarca toplumu ilgilendiren konularda alınmaktadır. Kendilerini ilgilendiren konularda bireyler imaj ve algılarıyla anlık karar alabilirler. Ancak, dış politika kararları çeşitli aktörlerin katılımıyla belirli bir süreç içerisinde ortaya çıkar. Karar verme süreci akademisyenler tarafından değişik başlıklarla sınıflandırılsa da, genellikle dört başlık altında incelenmiştir; Bilgi ve algılama, Durumun değerlendirilmesi ve yorumlanması, Kararın verilmesi, Kararın uygulanması (Lovell, 1970; Hopkins ve Mansbach, 1973; Coplin, 1974; Pearson ve Rochester, 1988; Goldstein, 2001; Sönmezoğlu, 2000; Arı, 2006). a. Bilgi ve Algılama Karar verme sürecinin başlayabilmesi için, karar alıcının ya da dış politika uygulayıcısının karar alınacak konunun veya problemin varlığının farkına varması gerekir. Uluslararası ortamın karmaşık yapısı içerisinde günde yüzlerce önemli olay meydana gelmekte ve bu olaylar çeşitli sonuçlar doğurmaktadır. Ortamda bulunan bilgileri elde etmek isteyen hükûmetler ve dışişleri bakanlıkları 7

27 İletişim esnasında dikkat edilmesi gereken en önemli husus mesajın tahribata uğratılmadan, diğer bir ifadeyle kirletilmeden iletilmesidir. Zamanın kısıtlı olması, iletişim kanalında yer alan bireylerin inanç ve imajları, mesajın kirlenmesine sebep olabilir. Politikacılara günde yüzlerce önemli mesaj iletilebilir. Alınan mesajlar iyi bir şekilde değerlendirilmeli, diğer kaynaklardan teyidi istenmelidir. Toplanacak fazla ve gereksiz bilgiler, neyin önemli neyin önemsiz olduğu konusunda karmaşa yaratabilir. Gereksiz bilgilerin ayıklanmasında en önemli görev bürokratlara düşmektedir. Tecrübeli bürokratlar mesajları doğru şekilde değerlendirip karar vericilere aktarabilirler. Jervis (1976) tarafından algılama ile ilgili yapılan çalışmada, karar alan kişilerin gelen bilgileri kendi imajlarına uydurma eğiliminde oldukları, geçmişte yaşanan olaylardan etkilendikleri, karşı tarafın kendisini doğru anladığı gibi yanlış algılamalara sahip olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, politikacıların, ilişki içerisinde bulunulan devlete ait genç yaşlarında, ülkelerini ilgilendiren konularda yaşanmış olayların veya bireysel düşüncelerinin ikili ilişkilere yansıdığını belirtmiştir. Bu sorunu minimize edebilmenin yolu ise, bireyin, kendi algılamasının inanç ve imajlarından etkilendiğinin farkında olmasıdır. Doğru bir sonuca ulaşmak isteyen politikacılar için algılama son derece önemlidir. Çünkü kararı gerçekler değil, algılamalar belirleyecektir (Hurmi, 2006). Hopkins ve Mansbach (1973) tarafından algılamanın önemi, sorunu etkili bir şekilde çözmek isteyen karar vericiler için en önemli girdi doğru bir algılamadır şeklinde belirtilmiştir. Yukarıda yapılan açıklamalar bağlamında, algılamada yapılacak hatanın maliyeti yüksek olacaktır. Amerika Birleşik Devletleri nin Kuzey Vietnam da yenilmesinin sebebi askerî açıdan güçsüz olması değil, Vietnamlıların direnme gücünü ve ülke coğrafyasını doğru olarak algılayamamasının sonucudur (Mesquita, 2000). 8

28 b. Durumun Değerlendirilmesi ve Tanımlanması Bu safhada elde edilen bilgiler, önemli olanları ortaya koymak maksadıyla değerlendirmeye tabii tutularak, gereksiz görülenler ayıklanır. Ayıklama işlemi karar vericiler tarafından yapılabileceği gibi, bürokratlar tarafından da yapılabilir. Bürokratların üzerinde durması gereken konu, toplanan bütün bilgilerin değil, gerekli bilgilerin karar vericilere iletilmesidir. Etkin bir karara ulaşmak için problemin niteliğini göz önüne alınarak, bürokratlar tarafından sadece gerekli bilgiler iletilmeli, karar vericiler fazla bilgiyle boğulmamalıdır. Ayrıca iletilen gereksiz bilgiler zaman kaybına da neden olacaktır. Karar verme sürecinin başlangıç aşaması olan bilgi ve algılama bölümünde belirtildiği gibi, bu aşamada da sahip olunan inanç ve imajlar bireyin problemi olduğundan farklı algılanmasına neden olabilir (Lovell, 1970). Bu safhada en önemli olan öğe, işlemsel çevre (gerçek durum) ve psikolojik çevre (algılanan durum) arasındaki farktır. İşlemsel çevrede meydana gelen olayın, psikolojik olarak doğru algılanamaması, diğer bir ifadeyle gerçek ile algılama arasındaki farkın büyümesi kararın niteliğini doğrudan etkileyecektir (Hopkins ve Mansbach, 1973; Pearson ve Rochester, 1988; Arı, 2006). Akademisyenler tarafından algılama hataları üzerine verilen en önemli örnekler Pearl Harbor baskını ve Kuzey Kore nin Güney e saldırmasıdır. Amerikalı yetkililerin Japonya nın, deniz üslerine saldırabilecek yeterli güce sahip olmadıkları varsayımları, elde edilen bazı bilgilerin göz ardı edilmesine neden olmuştur. Amerika nın Tokyo büyükelçiliğinin uyarısına rağmen, saldırı sabahı radarlara takılan Japon uçaklarının bile Güneydoğu Asya ya saldırı hazırlığı içerisinde olduğu düşünülmüştür (Hosoya, 1974; Kahn,1991). Diğer önemli örnek ise; ABD nin Güney Kore Büyükelçisinin Kuzey in saldırısından kısa bir süre önce Washington dan Güney e askerî yardım talep ettiği halde, dışişlerinin konuyu dikkate almamasıdır. 9

29 Amerikalı yetkililerin bu talebi dikkate almamalarının sebebi; Sovyetler Birliği nin güdümünde olan Kuzey Kore nin, Sovyetler Birliği nin dikkatinin Avrupa ya yöneldiği bu dönemde böyle bir saldırıya kalkışmayacağı, ayrıca Amerika nın nükleer olarak Sovyetler Birliği nden daha güçlü olduğu görüşüdür (Hopkins ve Mansbach, 1973). c. Kararın Verilmesi Karar verme işlemi temelde alternatifler arasından birinin seçilmesi işlemidir. Ancak, eldeki bilgilerin yetersizliği, bireylerin sahip olduğu imaj ve inançlar ve eldeki zaman bütün alternatiflerin ortaya konmasını engeller. Ayrıca ülkenin sahip olduğu askerî ve ekonomik güç, coğrafî konumu gibi etkenler alternatiflerin sayısını azaltacaktır. Politikacıların rasyonel olmalarının mümkün olmadığı da göz önüne alındığında, faydayı maksimum yapacak seçeneğe yönelmek yerine, daha ihtiyatlı ve zararı en düşük olan tatmin edici bir seçeneğe yönelmek uygun olacaktır (Lovell,1970; Pearson ve Rochester, 1988; Sönmezoğlu, 2000). Alternatifleri belirleme (2 nci Aşama) ve seçim yapma, sanıldığı kadar zor bir süreç olarak ortaya çıkmamaktadır. Alternatiflerin ortaya konulması aşamasında, alternatiflerden bazıları, ülke kapasitesini (ekonomik ve askerî imkânlar) aşacağından baştan elenebilmekte ve dolayısıyla seçenekler azalmaktadır (Sönmezoğlu, 2000). Hopkins ve Mansbach (1973) tarafından karar verme aşamasında üç değişkenin kararı etkileyebileceği belirtilmiştir; farkında olmak, tehdidin derecesi ve zaman. Politikacıların uluslararası ortamda meydana gelen olayları iyi bir değerlendirmeye tabii tutup olacak olayların farkında olmaları, kararın etkinliğini yükseltecektir. Bu konuda önemli örneklerden bir tanesi, 1 inci Dünya Savaşı sürerken, Mustafa Kemal ile Liman Von Sanders arasında 1915 de İstanbul da geçen konuşmadır. Çanakkale Cephesine gitmeden önce Liman Von Sanders i İstanbul da ziyaret eden Mustafa Kemal, İtilaf Devletlerinin savaşı kaybedeceğini üstü kapalı bir şekilde belirtmiştir (Özakman, 2009). 10

30 Diğer önemli bir örnek ise, 1938 yılında Atatürk ün ölmeden önce ki en büyük kaygısı, başlayacak olan 2 nci Dünya Savaşına yatakta yakalanmaktır (Aydemir, 2009). Meydana gelecek olayların farkında olan liderler, gerekli önlemleri alıp, uluslararası ortamda avantaj sağlayabilirler. Tehdidin derecesinden kasıt, kararın uygulanmasından sonra ortaya çıkacak sonuçların istenilen şekilde olmayacağı kaygısı, karar vericileri tehdit edecektir. Pek az rastlanan böyle durumlarda, kararlar devletin en üst düzeyde yetkili organı tarafından alınacaktır. Özellikle kriz dönemlerinde manevra üstünlüğünü ele geçirmek isteyen liderler, kararlarını hızlı bir şekilde alacaktır yılında meydana gelen Küba Krizi nde, Sovyetler Birliği nin bir hafta içerisinde Küba ya yerleştirilen nükleer füzelerin kullanılabilir duruma geleceğini değerlendiren Başkan Kennedy, kararın bir an önce verilmesi gerektiğini aksi takdirde füzelerin aktif hâle gelmesinin ardından çok geç olacağı düşüncesiyle, füzelerin bazı parçalarını taşıyan gemiler Atlantik Okyanusu nda seyir hâlinde iken, Küba yı denizden ablukaya almaya karar vermiştir (Hopkins ve Mansbach, 1973). d. Kararın Uygulanması Süreçte nihâi basamak olan uygulama safhası, fiilen son safha olsa da, kararın icrası esnasında kullanılacak kaynakların tahsis edilmesi, görev bölümü, uygulama zamanı gibi yeni kararların alınmasını gerektirebilir (Hopkins ve Mansbach, 1973). Kararın icrasına geri dönüşü olmayan sert hareketlerle başlamak, geri dönüş imkânını zorlaştıracağından dolayı başlangıçta kontrollü davranmak gerekir. İlk adımların dikkatli atılması ve geri dönülebilmesi için imkân bırakılmalıdır. Bundan dolayı harekete geçtikten sonra diğer ülkelerin ve uluslararası örgütlerin tepkileri devamlı takip edilmelidir. 11

31 Uygulamaya konan politikanın sonuçları diplomatlar ve yetkili kişiler tarafından devamlı izlenmeli ve sürece geri besleme sağlanmalıdır. Geri besleme sonucunda gelen bilgilerden yola çıkarak yanlış uygulamalar iptal edilmeli, başarılı olanlar ise güçlendirilmelidir. Lovell (1970) tarafından geri besleme süreci, fırlatılan füzeye benzetilmiştir. Hedefe fırlatılan füzenin yeri, gönderdiği sinyallerle devamlı kontrol edilerek, olası sapmalar halinde yeni düzeltmeler yapılarak füzenin hedefe ulaşması sağlanır. 3. DIŞ POLİTİKADA KARAR VERME SÜRECİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Süreci etkileyen faktörlerin çözümlenebilmesi için, kararın nasıl bir ortamda oluştuğunun ya da uluslararası sistemde hangi öğelerin temel alınması gerektiği sorusu cevaplanmalıdır. Alandaki akademisyenler tarafından analiz düzeyi olarak adlandırılan yaklaşım, bu sorunu çeşitli açılardan ele almıştır. Devleti uluslararası ortamda esas aktör olarak kabul eden realistler, analiz düzeyi olarak birey ve devleti, neorealistler devlet ve sistem düzeyini, pluralistler ise aktör ve sistem düzeyini ele almışlardır (Arı, 2006). Genel itibarıyla çözümlemeler, sistem, devlet ve birey olmak üzere üç grupta ele alınmıştır (Holsti, 1988). Sönmezoğlu (2000) ise, aktör düzeyi ve sistem düzeyi olarak iki düzey belirtmiş ve diğer faktörleri bu ana gruplar altında incelemeye almıştır. Analiz düzeyi olarak devlet ele alındığında, en büyük avantaj uluslararası ortamda hareket eden devletlerin hareketlerinin karşılaştırılabilmesidir. Sistem düzeyinin göz ardı ettiği, ülke içerisinde yeralan kuruluşların etkisi, devlet düzeyinde ayrıntılı bir şekilde ortaya konulabilir. Ayrıntılı ve derinlemesine yapılan analiz, hiçbir değişkenin göz ardı edilmemesini sağlarken, gereksiz değişkenler üzerinde analizi derinleştirmek araştırmacıyı yanlış sonuca götürebilir (Singer, 1961). Sistem düzeyinde yapılacak çalışma ise, aktörlerin bir bütün olarak ele alınmasını, koalisyonların nasıl oluştuğu, güç dengelerinin nasıl meydana geldiği, devletlerin bu oluşumlara nasıl tepki verdiklerini ortaya konulabilir. 12

32 Sistem düzeyinde, ülkeler adına görev yapan liderlerin özellikleri ve sahip oldukları psikolojik yapılarının göz ardı edilmesi kararların yanlış yorumlanmasına neden olabilir (Singer, 1961). Devlet adına hareket ettiği ve karar verdiği öngörülen bireyin esas unsur olarak incelendiği birey düzeyinde ise daha çok kişinin güdülenmesi, ortamı algılaması, imaj ve inançları önem kazanmaktadır. Araştırmacılar için en önemli sorun, hangi analiz düzeyinin seçilmesi konusunda yaşanmaktadır. Yukarıda bahsedildiği gibi, herhangi bir analiz düzeyi belirli şekilde diğerlerinden üstün değildir. Bu durumda yapılması gereken seçim, konunun içeriğine ve araştırmacının ulaşmak istediği amaca bağlı olarak değişebilir (Arı, 2006). Analiz sorununun çözümlenmesinden sonra, karara etki eden değişkenlerin belirlenmesi gerekir. Akademisyenler tarafından değişik başlıklar altında sıralansa da, bu faktörler üç ana grupta incelenebilir; kişisel faktörler, iç faktörler ve dış faktörler. a. Kişisel Faktörler Uluslararası ortamda birçok aktör yer alsa da, olaylar gerçek kişilerin niyet ve kararları sonucunda meydana gelirler. Birçok akademisyen tarafından bireyin aktör olması konusuna ihtiyatlı yaklaşılsa da, organizasyonlar içinde yer alan bireylerin karar verme sürecine etkileri göz ardı edilemeyeceğinden, kişiler süreç işerisinde birer aktör olarak kabul edilmektedir. Ülkelerinin tarihinde önemli yerleri olan büyük liderler, kişilik özelliklerinin de katkısıyla dünya sahnesinde yerlerini almışlardır. Liderlerin kişiliği, inançları, yönetim şekli, içinde yaşadığı zamanın ona kattığı değerler onu diğer yöneticilerden ayırt eden en önemli özelliklerdir. Nitekim Atatürk, harp okulunda ve akademide, okuduğu Fransızca kitaplarda ihtilalden etkilenmiş, hür ve demokratik bir ülke hayalini kurmuştur. 13

33 Osmanlı nın kötü idaresi sonucunda, istila edilen Anadolu yu, içinde bulunduğu zamanın gereksinimlerinide iyi etüt ederek, milletiyle birlikte aydınlığa çıkarmıştır. Atatürk hakkında Lord Kinross (2007); Yaptığı iş, bütün siyasî yankılara rağmen, bir askerîn-planlama, örgütleme, ani karar verme ve harekete geçme konularında ustalaşmış bir adamın- işiydi diyerek bir liderde bulunması gereken kişisel özellikleri vurgulamıştır. Aksi bir örnekse; 1 inci Dünya Savaşı nda yenilmiş, yirmi yıl sonra tekrar ayağa kalkmış ve Avrupa nın en güçlü ülkelerinden biri haline gelmiş Almanya yı, sağlıksız psikolojisinin altında yatan nedenlerin etkisi altında savaşa sürükleyen, dış politikaya yönelik verdiği kararlarla dünyayı ve Avrupa yı ateşe atan Hitler dir (Holsti, 1988; Winter,1992). Nagasaki ve Hiroşima ya atılan atom bombası kararı, ahlaki, doğru veya yanlış olması açısından tartışılabilir, ancak nihayetinde bu karar Başkan Truman tarafından yapılmış kişisel bir seçimdir (Goldstein, 2001). Demokrasiyle idare edilen ülkelerde kararlar anayasanın gösterdiği şekilde yasal organlar tarafından alınıp uygulansa da sistem içindeki kişilerin varlığı yadsınmaz bir gerçektir. Synder, Bruck ve Sapin (1962), karar vericilerin yürütme erki adına karar verdiklerinden dolayı devlet, karar alıcılardan ibarettir gibi bir tanımlama yapmışlardır. Ayrıca liderlerin ülkelerin dış politika duruşuna ve bu konudaki kararlara etki etmesi kaçınılmazdır (Sönmezoğlu, 2000). Kararlar kurumsal devlet yapıları içinde alınsa da, uygulamada karşılaşılan sorunlarda ve kriz dönemlerinde; liderin zekâsı, risk alma eğilimi, zamanı iyi kullanması, baskı gruplarına karşı dengeyi koruyabilmesi, kişisel ve örgütsel stresin üstesinden gelebilmesi ve bu kadar etkinin altında millî menfaatlere yönelik kararlar verebilmesi son derece önemlidir (Sönmezoğlu,2000). 14

34 Bazı akademisyenler ise, alınan kararlarda diğer değişkenlerin daha önemli olduğunu, birçok aktörün yer aldığı uluslararası ortamda, kişilik özelliklerinin göz ardı edilebileceğini belirtmişlerdir (Inkeles ve Levinson, 1963). Ancak, kişilik özellikleri değişkenin rastgele olarak göz ardı edilmesi durumunda, diğer değişkenlerin değişmemesi kaydıyla, karar kim tarafından alınırsa sonucun değişmemesi gerekir ki, bu idealde mümkün görünmemektedir. Fakat karşılaşılan duruma bağlı olarak kişilik özellikleri değişkeni göz ardı edilebilir (Hermann, 1980). Ayrıca, karar, çeşitli yasal kuruluşlar tarafından grup olarak alınsa da, kararın grup içerisinde bulunan kişilerin özelliklerinden etkilenmeyeceği düşünülemez (Greenstein,1969). Akademisyenlerin bu noktada üstünde durdukları konu, kişilik özelliklerinin kararı hangi durumlarda ve hangi derecede etkilediği sorusudur. Greenstein (1969) tarafından karar vericilerin, kişilik yapılarının karara etkisi konusunda özellikle dört durum varsayılmıştır: Durum belirsiz (sıradan değilse), emsalsiz ve değişken ise, belirsizlikten kasıt, karar verilecek durumun tamamıyla yeni bir durum olması ve önceden yaşanan tecrübelere dayandırılamaması; değişken olması ise, karşılaşılan durumun karmaşık olması, çevreden birçok bilginin gelmesi, alternatifleri belirleme aşamasında bu bilgilerin dikkate alınmasının mecbur olduğu durumlardır (Budner, 1962), Karar verici, stratejik bir yönetici veya grup içinde lider ise, Karar verici durumu tam olarak kavrayamamışsa, Karar verme durumuna hazırlıksız yakalanılmışsa ve karşılaşılan sorun güçse, kişilik özellikleri önem kazanmaktadır. Sidney Verba (1961) tarafından ise, altı değişik varsayım öngörülmüştür. Birincisi, birey ne kadar konuyla ilgili, ne kadar sürecin içerisinde ise kişilik özellikleri o denli kararı etkileyecektir. Diğer bir ifadeyle, bireyin özelliklerinin etkisi olaya ve sürece yakınlığı ile doğru orantılıdır. 15

35 İkincisi, birey uluslararası ortamla ve ülkenin dışişleri ile ilgili ne kadar çok bilgiye sahipse kişiliğin etkisi o kadar az olacaktır. Mantıksal olarak bakıldığında konu hakkında sahip olunan bilgilerin çokluğunun kişisel özelliklerin karara daha fazla etki edebileceği düşünülse de, bilgilerin eksik olması durumunda diğer değişkenlerin etkisinin daha fazla olacağından ve ne kadar çok bilgiye sahip olunursa karara odaklanılacağından dolayı bireyin etkisi azalacaktır. Üçüncüsü, bireyin uluslararası ortamdaki sorunları çözme yeteneği ne kadar üst seviyede ise, kişinin etkisi azalacaktır. Yetenekten kastedilen, 16

36 (1) İnanç Realistler tarafından benimsenen rasyonel aktör modelinin dezavantajlarının ortaya konulmasının ardından, psikoloji disiplinin1930 lu yıllardan itibaren gelişmesiyle birlikte uluslararası ilişkiler alanında akademisyenler, liderlerin ve gerçek kişilerin davranışlarını bilişsel boyutta ele almışlardır. Bilişsel yaklaşımı ele alan akademisyenler, çeşitli tanımlamalardan yola çıksalar da, esas amaçları bilişsel yapının karar verme sürecine etkilerini görgül veya teorik olarak ortaya koymaya çalışmaktır. Ortaya konan bu tanımlamalar, imaj (Boulding,1956), inanç (Holsti, 1962), işlemsel kod (George, 1969), bilişsel harita veya bilişsel işlem (Shapiro ve Bonham, 1973), şemalar (Larson,1994) gibi çok çeşitli olsa da, biz çalışmamızda bilişsel etkileri, inançlar ve imajlar başlığı altında inceleyeceğiz (Smith, 1988; Rosati, 1995). İnanç; bireyin karşılaştığı durumlarda, sorunu tanımlamasını, değerlendirmesini, algılamasını etkileyen prizmalardır. İnançlar, bireyin sadece sorunu algılamasında değil alternatiflerin ortaya konulması ve seçim yapması aşamalarında da rol oynar (George, 1969). Ole Holsti (1962) inançların, bireyin kendisine ait iç dünya ve dış dünya hakkında yaşadığı olaylarda elde ettiği bilgi birikimi ve imajların toplamından oluştuğunu öne sürmüştür. K.J Holsti (1988) ise inancı; Kanıtlanmamış olsa bile, politikacılar tarafından doğruluğu kabul edilmiş varsayımlar olarak tanımlamıştır. İnançlar, bir ülkede yaşayan insanların yaşayış şekilleri, dünya görüşleri, ülkenin yönetim şekli, ekonominin idare şekli, diğer ülkelerin dost veya düşman olarak nitelendirilmesi gibi çok çeşitlidir. Politikacılar tarafından sahip olunan inançların kendilerine ulaşan bilgiyle çatışması durumunda üç davranış göstermeleri muhtemeldir: 17

37 Problemi görmemezlikten gelirler veya sorun yokmuş gibi davranırlar; Gelen bilgiyi reddederler ya da bilginin değersiz olarak kabul edip, inançlarını korurlar; Elde ettikleri bilgiyi kabul eder ve inançlarını değiştirirler (Holsti, 1988; 324). Politikacıların, sahip oldukları inançları ile elde ettikleri bilgilerin çatışması durumunda politik güçleri ve prestijlerinin zarar göreceği düşüncesiyle üçüncü seçeneğe yönelmeleri pek mümkün görünmemektedir. Ancak, gelişmiş ülkelerde kamuoyu ve anayasal kurumların baskısıyla liderler davranışlarını ve inançlarını değiştirebilirler (Hopkins ve Mansbach, 1973). Holsti (1962), bireye ulaşan bilgilerin, inanç sisteminde işlenip, karara nasıl etki ettiğini şematik olarak göstermiştir (Şekil-1). İnançlar karara, gelen bilgilerin işlenmesi aşamasında, amaçların gerçekleştirilmesi ve tercihlerin sıralanması açısından iki boyutta etki etmektedir. Holsti bu süreci, Mesnevi de (Mevlana, 1990; ) anlatılan file dokunan kör insanların fili tanımlamalarına benzetmiştir. File dokunan her kör, fil hakkında kendilerine göre değişik tanımlamalar yapmışlar ancak onu tam olarak algılayamamışlardır. GİRDİ BİLGİ İNANÇ SİSTEMİ Gerçek İmajlar (İşlemsel Çevre) Algılama ÇIKTI KARAR İmajlar (Psikolojik çevre) Şekil-1: İnanç Sistemi ve Karar Verme Arasındaki İlişki (Holsti, 1962; 245). 18

38 İkili politik ilişkilerde inanç sisteminin karar verme sürecine nasıl etki ettiği Ray (1961 den aktaran Holsti, 1962) tarafından ortaya koyulmuştur (Şekil-2). Bu şemada, iki tarafın sahip olduğu inanç sistemi ayrıdır ve kendilerine özgüdür. Ancak sahip oldukları inançların süzgecinden geçen bilgiler sonucu harekete geçen tarafların yarattığı sonuçlar çevreye tekrar geri beslemeye sağlamaktadır. UYGULAMA İNANÇ SİSTEMİ OLAY GERÇEĞİ ALGILAMA BİLGİ OLAY GERÇEĞİ ALGILAMA İNANÇ SİSTEMİ UYGULAMA Şekil-2: Politik ilişkilerde inanç sistemi ve karar verme arasındaki ilişki (Ray, 1961 den aktaran Holsti, 1962; 250). Sonuç olarak kişilerin sahip oldukları inançlar, bireyin kendi ve dış dünya hakkındaki imajları, tarihte gelişen olayları nasıl değerlendirdiği ve ülkesini koruma gereksinimi gibi faktörlerin toplamıdır (Blum, 1993). İnançların, kararları etkileyen tek değişken olarak ele alınmasının doğru olmadığı ortaya konulsa da, önemli bir değişken olduğu ortadadır (George, 1969, Rosati, 1995). (2) İmaj İnanç konusunda belirtildiği gibi, imaj da tamamıyla kişinin bilişsel çevresiyle ilgili ve inanç kavramı içerisinde ele alınmaktadır. Holsti (1962), imajın inancın bir parçası olduğunu, diğer bir ifadeyle inancın imajların toplamından ibaret olduğunu belirtmiştir. 19

39 Kelman a göre imaj, insanın zihinsel sistemi içerisinde nesnenin organize edilmiş görüntüsüdür. Algıdan farklı olarak imaj anlık değil, geçmişe ve geleceğe yönelik görüş ve değerlendirmeleri kapsar (Kelman dan aktaran Sönmezoğlu, 2000). İmaj, bireyin karşılaştığı durumu, konuyu ve gerçeği algılaması, bunları iyi ya da kötü, düşmanca veya dostça olarak değerlendirmesi, yaşadığı olaylar sonucunda çıkarım yapmasıdır (Holsti,1988). Boulding e göre imaj, bireyin kendi iç dünyasını ve reel dünyayı nasıl gördüğü ya da bilişsel ve duyusal hareketlerini nasıl değerlendirdiğidir (Boulding,1956). Bireye ait olan imajlar, gerçek imajların (doğru algılama sonucu oluşan imajlar) ve kişinin kendi tarafından oluşturulan imajların toplamından oluşur ve kişinin yaşadığı olaylarla yakından ilgilidir. Yaşanan olaylar bireyin dünyaya bakış açısını, diğer bir ifadeyle dünya görüşünü oluşturur. Karşılaşılan durumlarda, birey tarafından alınan bilgiler, oluşan dünya görüşüne uyarsa rahatça kabul edilir, ancak aykırı bir bilgi gelmesi durumunda birey kabullenmekte direnç gösterebilir (Boulding,1956). Politikacıların olaylara gösterdikleri reaksiyonlar, sorunu tanımlamaları, alternatif seçimleri çevrelerini doğru veya yanlış olarak algılamaları ile ilgilidir. Diğer önemli bir nokta ise, bireyin çevreden gelen mesajların görmek veya duymak istediği kadarını işleme alma eğilimidir. Çünkü politikacılar, oluşturdukları imaj ve inançlara göre hareket ederler (Holsti, 1988). İmajlarla gerçekler arasındaki fark, kişilerin algılamasıyla ilişkilendirilse de, hatalı haberleşme, bilgi ve zaman eksikliği, bedensel engeller ve istihbarat yetersizliği gibi nedenlerden dolayı artabilir. İmaj sorununun en aza indirilebilmesi için, karar verme sürecinin çok iyi planlanması, mümkün olduğu kadar fazla bilgi toplanması ve toplanan bilgilerin tarafsız olarak değerlendirilmesi, imaj ve algılamayla ilgili karşılaşılabilecek problemlerin öngörülmesi hata oranını azaltabilir. 20

40 Uluslararası ilişkilerde imaj ile gerçek arasındaki fark kapatılmak istense de, özellikle asırlar boyu düşman yaşamış, birbirini tehdit olarak algılamış, nesillerini karşı ülkenin nefreti ile büyütmüş devletlerin bu hatayı sıfıra indirmesini pek olası olmadığı kanaatindeyiz (Couloumbis ve Wolfe, 1990; Smith,1988). Nitekim 1894 yılında kurulan Etniki Eterya örgütünün kuruluş bildirisi, Yunan-Türk anlaşmazlığının belgesi sayılabilir (Türk Yunan İlişkileri [web], 2009): Ezelî ve ebedî düşmanımız Türklerdir. Megali İdea'yı gerçekleştirmek, bir esastır. Megali İdea'nın gerçekleştirilmesi için her türlü araca başvurulacaktır. Mukadder olan zamanın gelmesinden sonra ezelî ve ebedî düşmanımız olan Türklere saldırılacaktır. Politik fırsatlardan yararlanmak, Etniki Eterya'nın baş görevidir. Helenizm in sonsuz gücüne inanarak, Türklere karşı büyük düşmanlık hareketine başlayalım. (3) Rol Kelime anlamı olarak rol bir kişiliği canlandıran oyuncunun söylemesi ve yapması gereken hareketlerin genel adı, sahte davranış, psikoloji alanında ise, bireyin üyesi bulunduğu kümenin etkinliği sırasında benimsediği davranış özellikleri dir (Türk Dil Kurumu [web], 2009). Dış politika açısından bakıldığında rol, bireyin yönetimine seçildiği veya atandığı makamın, sosyal ve kurumsal olarak saptanmış olan kurallarına uygun davranmasıdır (Hopkins ve Mansbach, 1973). Diğer bir tanımlama ise, makamı işgal eden kişinin, bulunduğu makamın gerektirdiği tutum ve davranışları sergilemesidir (Rosenau, 1990). Üst düzey devlet yöneticilerinin yapmak mecburiyetinde oldukları davranışlar ile toplumun onlardan bekledikleri davranışlar arasında fark olabilse de, genellikle bu tür yöneticilerin tutum ve hareketleri (rolleri) net bir şekilde belirlenmiş olabilir (Arı, 2006). Bürokratik açıdan gelişmiş olan ve anayasal kurumsallaşmanın üst düzeyde olduğu ülkelerde, rollerin kalıplaşması, az gelişmiş ülkelere göre daha belirgin bir seviyededir (Hopkins, Mansbach, 1973). 21

41 sentezlenebilir: Uluslararası ilişkilerde rol kavramı aşağıda belirtilen üç tanımlamayla Rol Kavramı; Rolün gerektirdiği davranış ve tutumlar, Rol Beklentisi; Uluslararası aktörlerin, ülke içi kamuoyunun ve sosyal çevrenin bireyden beklentisi, Rolün İcrası; Birey tarafından uygulanan tutum ve davranışlardır (Chafetz ve diğerleri,1996; Aggestam,1999). Rol kavramında esas belirleyici olan unsur, makamı işgal eden bireyin kendi inanç, düşünce, tutum ve davranışlarından ziyade, sosyal çevrenin ve makamın gerektirdiği gibi davranmasıdır. Rolün gerektirdiği gibi davranmak zorunda kalan birey, ne yapacağı, kiminle görüşüp görüşmeyeceği ve görüşlerini nasıl açıklaması konusunda istediği gibi hareket etmekten statüsü gereği alıkonulur. Bireyin role uyum sağlaması ve sahip olduğu imajlar, inançlar neticesinde zaman içerisinde bulunduğu pozisyonda görev yapmasıyla bilişsel olarak oluşur. Görev yaptığı süre zarfı uzadıkça, birey rolünü benimseyecek ve rol beklentisi ile rolün icrası arasındaki fark gittikçe kapanarak, rol kavramı bireyde oturacak, sonuç olarak rol çatışması olmayacaktır. (4) Liderlik 1 inci Dünya Savaşı sonucunda; Osmanlı ordusu her yerde zedelenmiş, şartları ağır bir ateşkes imzalamış, milleti uzun zamandır yorgun ve yoksul dur (Atatürk, 1927). Memleket kaos içerisinde, ordusunun silâhları elinden alınmış, milleti perişandır. Ülkeleri böyle zor durumlardan kurtarmak, istiklalini yeniden tesis edip, kaos ortamından çıkarmak, ancak talihin o millete vereceği büyük bir liderle mümkün olur (Volkan ve Itzkowitz, 2008). 22