AĞIR METAL İYONLARININ GIDALARDA OLUŞTURDUĞU KİRLİLİKLER

Transkript

1 Çevre Dergisi AĞIR METAL İYONLARININ GIDALARDA OLUŞTURDUĞU KİRLİLİKLER Dr. Halil VURAL Anahtar Kelimeler: Ağır metaller, dva, kurşun, kadmiyum, nikel arsenik, çinko ÖZET Çevre kirliliğinin bîr sonucu olarak gıda maddeleri de kirlenmektedir, Bu makalede; gıda lara ağır metal iyonları bulaşın incelenmekte ve olası etkilen tartışılmaktadır. GÎRlŞ Günümüzün en önemli sorunlarından biri, sürekli arlan dünya nüfusunun beslenmesi için gerekli gıda kaynaklarının bulunması ve bu gıdaların insanlar için tehlikeli bileşenleri içermemesinin sağlanmasıdır. Çevre kirlenmesine paralel olarak, gıda kaynakları da kirlenmeye uğramakta ve insanlar için Önemli sağlık sorunları oluşturabilmektedir. İnsan açısından ekolojik döngü kavramının önemli bir uygulaması, biyolojik birikim denilen olaydır. Kirletici maddelerin bir kısmı besin zincirinde birikirken, bir kısmı İse birikmez. Bazı kirleticiler besin zincirinin İlk halkalarında düşük düzeylerde bulunsalar bile, birbirini izleyen halkalarda artan yoğunluklarda bulunabilirler ki, bu olaya "biyolojikbirikim" Jcniı R:ı/ı metal iyonları da biyolojik olarak birikebilen maddelerdendir. Bitkiler; atmosferden, gübrelerden, atıksu ve çamurlardan veya tarımda kulanılan inorganik pestisitlerden toprağa bulaşmış olan ağır metalleri d.-- rişimlerine bağlı olarak biriktirme eğilimindedir. Bu nedenle, topraktaki ağır melallerin tolere edilir miktarfanmn saptanmasına gerek vardır. Bitkiler, özellikle kadmiyum gibi bazı elementlere çok geniş sınırlar içinde tolerans göstermektedirler. Bundan dolayı tanın ürünlerinde. İnsan ve hayvan beslenmesinde olumsuzluk oluşturacak düzeyde metal birikimi sözkonusudur. Bu düzeye ulaşılmasa bile, bu tüt demetler artan dozlarda solunum veya başka kaynaklardan da bünyeye alındığında gıdalardaki düşük dozlar bile risk faktörü olarak ele alınmalıdır, 2 Ağır metal iyonları; gıdanın yapısında. tabii olarak bulunmayan, çevreden (topraktan, sudan, havadan), gıdaların üretimi sırasında kullanılan metalik alet-ekipnıanlardan, depolama ve dağıtım sırasında kullanılan ambalaj materyallerinden gıdalara bulaşmaktadır. 3-4 Ağır metallerin su ve organizmalardaki dağılımının incelenmesi, çevresel kirliliği gösteren kriterlerden biridir. Kentsel ve endüstriyel atıkların sulara karışması, bu toksik maddelerin ekosisteme girmesine neden olmaktadır A' 1 Burada, civa, kadmiyum, nikel, kurşun, arsenik ve çinko gibi gıdalarda kirlilik etmeni olan ve önemli sorunlar oluşturan ağır metal iyonlarıyla ilgili bilgi verilmiş ve olası etkileri incelenmiştir. ClVA Cİva doğal olarak element formundadır. Modern teknolojide bu madde bir çok alanda yaygın olarak kullanılmaktadır. Civa ve bileşenleri; asetaldehit ve vimkioıiı gibi sentetik endüstriyel maddelerin üretiminde katalizör olarak, sodyum klorürden sodyum hidroksit ve klor üretiminde elektrot olarak, termometre ve elektrikli aletlerin üretiminde, endüstriyel kontrol aygıtlarında, tarım ilaçlarında lıtngusiı olarak, ayrıca boya ve kağıt sanayimde de kullanılmaktadır. 3 * Cİva bir çok sanayii dalında kullanıldığı için, çevresel kontarninasyon İle balık ve deniz hayvanlarından, yapısında civa bulunan tarım Maçlarını: 1 sık kullanımı sonucu, tarım ürünlerinin yapısından beslenme döngüsüne girerek etkisini göstermektedir. Yapılan çalışmalarbalık, et ve bazı süt ürünlerinde yüksek düzeyde civa bulunabildiğini L'östermiştir.*' 4 Sanayi kuruluşlarının deniz vahillctind-. yoğunlaşması, bu bölgelerde yaşayan balıkların dokusunda civa dü/onıin artmasına neden olmuştur. Civanın bir canlıdan başka bir canlıya aktarılmasının incelendiği bir çalışmada, 8 ppnı civa püskürtülen tohumlarla beslenen civcivlerin kaslarında yaklaşık 2 kat civa birimi saptanırken, civa ile kontamine olmuş civcivlerle beslenen kır sansarlarında 6 kat civa birikimi saptanmıştır. s Yüzey ve.; niz sular ile bu sularda yaşayan 7EMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 1993 SAYI: "

2 Ekoloji canlılardaki civa kontaminasyonu bir çok araştırıcı tarafından incelenmiş "- 12 ' ' 15 * 16 ' 17 Yurdumuzda civa bulaşması, bazı endüstriyel kuruluşların artıklarının hiç bir işleme tabi tutulmadan boşaltılmasından ve bazı civalı bileşiklerin pestisit olarak kullanılmasından kaynaklanmaktadır Yiğit ve Müftügil, 18 İzmit körfezinde yakalanan bazı balık türleriyle (mezgit, hamsi, gümüş, tekir, /.ergana, i/.marit, istavrit, uskumru, kolyos, dil ve çinekop), Karadeniz'de yakalanan ve dondurulmuş olarak dışsatımı yapılan bazı balık türlerindeki (köpekbalığı, mersin balığı, vatoz ve ton balığı) civa miktarlarını araştırmışlar ve İzmit körfezinde yakalanan balıklarda yüksek, Karadenizde yakalananlarda düşük düzeyde civa belirlemişlerdir. Güneş; 19 İzmir körfezinden temin edilen deniz ürünlerinde yaptığı ağır metal kontaminasyonu çalışmasında civa yönünden kirlenme olduğunu saptamıştır. Hışıl, 4 değişik gıda örneklerinde civa bulaşısım incelemiş ve balıklarda ppnı, midyelerde ppm düzeyinde civa kalıntısı saptarken, bira, ekmek ve bisküvi örneklerinde civa bulaşısı görülmediğini belirlemiştir. Civanın organik veya inorganik formlarda bulunması toksikolojik açıdan büyük öneme sahiptir. Civanın kimyasal yapısı toksisitesinin belirlenmesinde en önemli faktördür. Gıda maddelerindeki civa; element, inorganik, iyonik veya organik formda bulunabilir. Bakteriyal ve enzimatik reaksiyonlar sonucu toksik etkileri çok yüksek olan civa bileşikleri oluşmaktadır. Kolaylıkla çevrede ve hayvan dokularında oluşabilen alkilciva toksikolojik açıdan büyük öneme sahiptir. Bu formlar civanın en toksik formudur. 7-8 ' 20 Bugüne kadar civa ile kontamine olmuş gıda maddelerinin tüketilmesi sonucu bir çok zehirlenme olayı rapor edilmiştir. Bu olayların en önemlileri Tablo l 'de verilmiştir. Yer/Yıl.., Cıva Formu Zehr. Ölü Say. Say. Japonya, Minamala Balık ve Kabuklular Metil civa Japonya. NıJgataı Balık ve Kabuklular Metil cıva 48 6 Çak isi.ırı I%1 Buğrlay Femlcıvaasetal/etilciva 34 5 Guatemala Buğday Metilcivadisyandiamid Irak Buğday Eıikiva Gana Mısır Etilciva kloril ABD, Ne* Meksiko 1969 Domuzetı Meîildvadısyandibmide 7 Tahlo 1: Civa içeren gıdaların tüketimi sonucu görülen bazı zehirlenme olayları. 8,9 Civa zehirlenmesi sonucu ortaya çıkan klinik ve patolojik bulgular; halsizlik, ağız ve dudaklarda yanma, yürümede dengesizlik, işitme ve görme bozuklukları, reflekslerin yavaşlaması ve zihinsel bozukluklar şeklindedir, Amerikan İlaç ve Gıda Örgütü (FAO) ile Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO), kişi başına alınabilecek toplam civa miktarını 0.3 mg/hafta olarak belirlemiştir. Ancak, toplam civa miktan içinde metil civa miktarının 0.2 mg'ı geçmemesi gerekti ği de belirtilmiştir. FAO/WHO tarafından gıdalarda bulunabilecek maksimum civa miktan 0.05 mg/ kg olarak belirlenmiştir. Almanya, pestisitlerden kaynakalanan civa kalıntılarını içeren gıda maddelerinin satışım yasaklamıştır. ABD; balıklar dışında diğer gıda maddeleride cıva kalıntısının bulunmasına izin vermemektedir. İngiltere pestisitlerden ileri gelen kalıntı civa konsantrasyonunu 0. l ppm, İsveç, 1.0 ppm olarak belirlemiştir. Kanada, Yeni Zelanda, İspanya ve ABD gibi ülkeler FAO/WTJO tarafından balıklar için belirlenen 0.5 ppm. İtalya ve Fransa ihraç ürünleri için 0.7ppın limitini uygulamaktadırlar. 8 KADMİYUM Kadmiyum ve bileşikleri; boya (boyar madde ve mürekkep üretimi), cam, tekstil, elektrik, pil, fungusit, insektisit ve metal alaşımlar ile sentetik polimerlerin üretiminde yaygın olarak kullanılmaktadır. 3 ' 8 Yapılan çalışmalar; kadmiyumun bir çok sanayii dalında kullanılmasının, bu toksik metalin toprak, hava ve su yoluyla gıda maddelerine bulaşı riskini artırdığını ve bazı gıdalarda yüksek düze v de kontarninas^'on olduğunu Göstermektedir. 5,6,12.14,17,21.22 Yapılan çalışmalar hububat, patates, yapraklı ve köklü sebzeler, meyveler, sıvı-katı yağlar, et ve süt ürünlerinin kadmiyumla kontamine olabildiğini göstermektedir (Tablo-2). Kadmiyumun çinko ile birlikte galvanize çinko kaplı ambalajlarda kullanılması, bu tür ambalaj materyallerinin asitliği yüksek gıdalarda zehirlenme ol ay lan oluşturduğu saptanmıştır. Gıdalarda bulunan organik asitlerin ambalaj duvarının yapısında bulunan kadmiyumun çözünürlüğünü artırdığı düşünülmektedir. 8 _J TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 1993 SAYI: 8

3 Çevre Dergisi Gıda Sül ürünleri iz 1-2 Et, Balık ve Tavuk iz 1-3 Hububat Patates Yapraklı sebzeler 1, Mercimek, Nohut iz 1-7 Kök sebzeler iz 1-8 Meyveler iz 1-2 Sıvı-katı yağlar iz 1-3 içecekler iz 0-1 jekerleme iz 1-3 Tablo 2: Bazı gıda maddelerinde belirlenen kadmiyum bug ' aşı düzeyleri/ Kadmiyumun vücuda alınma yollarından biri ie içme sulandır. Maden, çinko tasfiye fırınlan ve îlektroplat sanayii artıklannm boşaltıldığı nehirlerle yüksek düzeyde kadmiyum saptanmıştır. 4 ' 8 - ltul Spierenburg ve arkadaşlarının 23 yaptığı çalışmada, çinko rafinerisi tarafından kirletilen bölgeerde (20 km) sığır karaciğer ve böbreklerinde, kirenmemiş bölgelere göre yüksek oranda (yaklaşık leridir. Elektronik, çelik, pil ve gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. 3 ' 8 Yapılan bir çalışma, bir saatlik pişimne sonrası çelikten gıda maddesine ppb düzeyinde nikelin gıdaya geçtiğini göstermiştir. Alet ve ekipmanla beraber gıda maddelerine uygulanan bazı işlemler de nikel kontaminasyonu düzeyini etkilemektedir, örneğin, hububatın öğütülmesi veya tahılın parçalanması bu ürünlerin nikel içeriğini azaltırken, pişirme işlemi bu düzeyi artırmaktadır. Bitkisel yağların hidrojenizasyonunda katalist olarak kullanılan nikel, en önemli kontaminasyon kaynaklarından biridir. Ağız yoluyla alınan nikelin büyük kısmı vücut tarafından absorplanmadan dışkı ile dışarı atılır, bir kısmı akciğer, bağırsak ve deri gibi dokularda birikebilir. Nikel organizmada ribonükleik asit gibi molaküllerle kuvvetlice bağlanabilir. Sistin, metiyonin ve histidin gibi aminoasitler, fosfolipidler, asetil Co A ve sitrik asit gibi komponentlerle birleşebilir. Rusya'da nikel rafinasyon işçileri üzerinde yapılan bir çalışmada, mide ve akciğer kanserine yakalanma oranının yüksekliği dikkat çekicidir. Aynı sonuçlar İngiltere ve Japonya'daki rafinasyon işçileri üzerinde de saptanmıştır.* Gıda maddelerinde kadmiyum inorganik tuzar şeklinde bulunabilir. Kadmiyumun en önemli ;tkisi hipertansiyona neden olmasıdır. Ağız yoluya 15 mg kadmiyumun alınması insanlarda derhal nide bulantısı ve kusmaya neden olur. En fazla etdlenen organ böbreklerdir. 3 Kadmiyumun en inemli kronik zehirlenmesi Japonya'da görülınüşür. İtai-İtai olarak adlandırılan bu vaka, maden ılıkları ile kontamine olmuş nehir sularıyla sulaman kadmiyum içeriği yüksek pirinçle beslenen in-.anlarda görülmüştür. 35 yıl içinde yaklaşık 100 çişinin bu nedenle öldüğü belirtilmiştir. Bu hastaığın belirtileri bel ve kas ağnlan şeklinde başlanakta, hastalığın ileri aşamalannda kemik yumuaması ve deformasyonu, vücut ağırlığının sürekli ızalması, kemik kırılmaları, görme bozuklukları görülmektedir. Kadmiyumun hayvanlarda kanseojenik etki gösterdiği saptanmasına karşın, insanarda bugüne kadar bu tür bir etkisi belirlenmemişir. 8 NİKEL Maden filizleri, tasfiye fırınları ve rafineri arıkları nikel kontaminasyonunun en önemli etken- Gıda Nikel miktarı (ppm) Çavdar 2.70 Çavdar unu 0.23 Çavdar ekmeği 0.23 Buğday 0.16 Buğday unu Buğday ekmeği 1.33 Elma (taze) 0.08 Muz (taze) 0.34 Armut (taze) 0.20 Kayısı (kurutulmuş) 0.64 Portakal (kurutulmuş) O.Î6 Armut (kurutulmuş) 0.90 Erik (kurultulmuş) 0.90 İncir (kurutulmuş) 1.20 Tablo 3:Bazı gıda maddelerinde saptanan bulaşı nikel ^ miktarları. TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 1993 SAYI: 8

4 Ekoloji KURŞUN Kurşun; akü, petrol-boya sanayiinde, pillerde, elektrik kablolannda, seramiklerin renklendirilmesinde, plastiklerde stabilizör olarak, alaşımlar, cam ve insektisit sanayii ile boru ve kapların parlatılması gibi bir çok alanda kullanılmaktadır. 3 ' 10 ' 25 Çevre kirliliğine neden olan kurşunun büyük bölümü motorlu araçlarda kullanılan benzinin yanması sonucu ortaya çıkan tetra etil kurşundan kaynaklanmaktadır. Endüstriyel atıkların su yoluyla taşınması sonucu denizlerde ve buradaki canlılarda da kurşun bulamışına Taşlanmaktadır ' 19 Kurşun, rafineri yakınlarındaki topraklarda 1000 mg/kg düzeyinde saptanmıştır. 8 Yapısında kurşun bulunan borulardan geçen su gıdaların taşınması ve saklanması için kullanılan kaplardaki kurşun lehimleri de gıdalarda kontaminasyona neden olmaktadır. Boyaların yapısında bulunan kurşun da bir diğer kontaminasyon nedenidir. Otomobillerden çevreye yayılan kurşun, boyalardan yayılanın yaklaşık üçte biridir. 8 Gıda Hububat taneleri Hububat ürünleri Deniz ürünleri (çiğ) Deniz ürünleri (konserve) Et Jelatin Yumurta Sebzeler Elma Armut Süt Çay Kurşun düzeyi ( o,g/100g) > : ; 57 ( Tablo 4: Bazı gıda maddelerinin bulaşı kurşun düzeyleri. Spierenburg ve arkadaşlarının 23 yaptığı çalışmada, çinko rafinerisi tarafından kirletilen bölgelerde (20 km) sığırların karaciğer ve böbreklerinde, kirlenmemiş bölgelere göre yaklaşık 1.5 kat yüksek oranda kurşun saptanmıştır. Sularda yapılan bir başka çalışmada; örneklerin WHO limitlerinin (0.05 mg/1) üzerinde kurşun sap tanmıştır. 24 Tablo-5'te gıdalara, konserve paketleme materyallerinden kurşun geçişinin düzeyleri verilmiştir. 8 Konserve paketleme materyalinde sertleşîirici olarak kurşun kullanıldıysa, kullanılmayanlara göre 5 kat daha yüksek kurşun içeriği belirlenmiştir. 26 Gıda Bebek maması Sığır eîi Havuç Kiraz Mısır Krema Sut Armut Şeftali Ispanak Ortalama kurşun düzeyleri ()-lg/kg ıslak ağırlık) Çiğ Konserve edilmiş % artış İO Tablo 5: Konservcleme işlemi nedeniyle gıda maddelerinin Q imlası kurşun mikiarlaı ındaki değişimler. Kurşunun vücutta toksik etki yaratabilmesi için kanda veya yumuşak dokularda belli bir düzeye kadar birikmesi gerekir. Yaş, beslenme ve fizyolojik durumlar gibi bir çok faktöre bağlı olarak etkisi değişmektedir. Çocuklar için jigpb/ 100 mi toksik belirtilerin görülebileceği, 80 j^gpb/ 100 mi kurşun zehirlenmelerinin görüldüğü düzeydir. Saçlar, kemikler ve dişlerdeki kurşun miktarı muhtemel kurşun zehirlenmeleri hakkında bilgi vermektedir. 9 İnsanlarda, kontamine gıda ve suların neden olduğu kurşun zehirlenmelerine nadiren rastlan-, maktadır. Deney hayvanları üzerinde yapılan çalışmalar kurşunun sinir sistemi, kan, mide, bağırsak ve böbrekler üzerinde olumsuz etkilere neden olduğunu göstermiştir. Üreme ve akciğerler de etkilenen organlardır. Kurşunun akut belirtileri kalp yetmezliği, koma ve ölümdür. Deney hayvanların da kansere neden olduğu da saptanmıştır. 3 ARSENİK Yüzey ve içme sularında yüksek düzeyde ar- TEMMUZ-AGUSTOS-EYLUL 1993 SAYI: 8

5 Çevre Dergisi Konserve paketleme materyalinde sertleştirici olarak kurşun kullanıldıvsa. kullanılmayanlara göre 5 kat daha yüksek kurşun içeriği belirlenmiştir. senik bulunması deri ve guatr kanserine neden olmaktadır. İçme sularında mg/1 arsenik bulunması insan zehirlenmelerine neden olmaktadır. Tarımda kullanılan insektisit, herbisit ve pestisitler gıda maddelerinin arsenik ile kontaminasyonunda önemli etkenlerdir. 3 ' 8 ' 10 Son yıllarda arsenik içeren bu komponentlerin kullanımı yasaklanmıştır. Arsenik cncuk deniz ürünlerinde görülmektedir. Arsenik en çok deniz ürünlerinde bulunmaktadır Amerika'da yapılan çalışmalar, gıda maddeleriyle alınan arseniğin büyük kısmının et, balık ve tavuktan kaynaklandığını göstermektedir. 8 Arsenik zehirlenmesi; doza, elementin kimyasal bileşiğinin şekline ve diğer birçok faktöre bağlı olarak değişmektedir. Arsin ve arsenitler yüksek değerlikli arsenik bileşiklerinden daha zehirleyicidir. 3 ' 8 ' 1 " Arsenik ile kontamine sütten zehirlenen bebeklerde, karaciğer büyümesi ve kansızlık belirtileri, bazılarında deride kahve renkli pigmentler, tırnaklarda çizgiler ve anormal elektro kardiyogram saptanmıştır. Sudan zehirlenen yetişkinlerde deri dökülmesi, deride nasır şeklinde kalınlaşma, idrarda protein ve reflekslerde yavaşlama görülmüştür. Bira zehirlenmelerinde, acı veren sinirsel krizler, kas zayıflığı, kol ve bacaklarda uyuşma, iştah kaybı, karaciğer rahatsızhği, deride kahve renkli pigmentler ve eleri altında aşırı derecede sıvı toplanması gözlenmiştir. Kemik ve solunum sistemi kanseri de görülebilir. 3 ' 8 ÇİNKO Çinko doğada sülfit halinde diğer metallerle (Pb, Cu. Cd. Fe) birlikte assosive TEMMUZ-AGUSTOS-EYLUL 1993 SAYI: 8

6 Ekoloji halde bulunur. Galvanize demir, bronz, beyaz boya, cam, kağıt yapımı, fungusitler, akü ve kauçuklastik sanayiinde kullanılmaktadır. Tıpta; dermel ürünler, antiseptikler, insülin preparallannda da kullanılır. 3 ' 25 Galvanize kaplardaki içeceklerden ve asidik gıdalardan insanlara geçebildiği gibi, çevresel kirlenmenin bir sonucu olarak deniz ürünlerinden de insanlara ulaşabilir. Yapılan çalışmalar deniz ürünlerinde önemli düzeyde çinko bulaşısı olabileceğini göstermektedir. 5-6 ' 12 ' 17 ' 25 Çinkonun toksikolojik belirtileri; mide kramptan, diare şeklinde gözlenmektedir. Deney hayvanlan üzerinde kanserojenik etkisi saptanmıştır! 3 SONUÇ Ülkemiz açısından, gıdalara ağır metal bulaşısının en önemli etmenleri; çarpık kentleşme, bilinçsiz tanm ilacı kullanma ve antma tesisi olmayan endüstriyel kuruluşların atıklarını direkt olarak akarsu, kanal veya atmosfere boşaltmalarıdır. Sağlık açısından önemli sorunlar oluşturan ağır metal iyonlarını bulaşısının tüm gıda örneklerinde sürekli olarak izlenmesi ve gerekli yasal düzenlemelerin zaman geçirilmeden yapılması zorunludur. ABSTRACT Food are contaminated as a result of environment pollution. in this article, heavy metal ions contamination to food are investigated and probablc effects are discussed. KAYNAKLAR 1. ATAY, D Su ürünlerinde kirlenme ve insan sağlığına olası zararlı etkileri. Tanm ve Mühendislik. 43, HAKTANIR, K Gıdalara Toprak Aracılığı ile Bulaşan Kirlilikler. Tanm ve Mühendislik, 43, BELILES, R. V. 197.V Metals, in Toxicology. The Basic Science of Poisons. L.J. Casarett &..1. Ditil (Eds.V MacmiUun Publ. Co, Inc., New York. 4. H1ŞIL. Y Gıda maddelerinde kimyasal komaminantlarm saplanması. TOK Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, İzmir İl Kontrol Lab. Md. Genel Yayın No: ABU-HİLAL, A.H., BADRAN, M.M Effect of pollution sources on metal concentration in sediment cores from the Gulf of Aqaba (Red Sea). Marine Pollution Bulletin. 21,4, EL NABAVV1, A., HEINZOW, B.. KRUSE, H As, Cd. Ctı, Pb, Hg and Zn in fish fronı Alexandria Rcgion, Egypt. Bull. Environ, Contam. Toxicol., 39, ELMADf-A. (.. KÖNIG, J Quecksilber. Verbraucherdıenst, CONCON, J.M Marccl Dekker, Inc., New York. Food Toxicology. Part B: Contaminants and Additives. 9. CORDLE, F., KOLBYE, A.C., Envıronmental Con'.anûnants in Food. in Nutritiımal Toxıcology. ].N. Hathcock (Ed.), Academic Press, Ne w York. 10. YİĞİT, V., TEKE, î., YAZAR, O., BOZKURT, E., CE RİTOĞLU, A., NAS, C.. SAYGI, G., GFtRGİN, Y Bazı gıda maddelerinde kimyasal komaminantlar (ağır metaller) üzerinde araştırmalar. TÜBİTAK, MBEAE, Beslenme ve Gıda Tekn. Ünitesi, Yayın No: YİĞİT, V., ÖZBAL, H., CERİTOĞLU, Â., MÜFTÜ- GİL, N., AKŞİRAY, F İzmit körfezindeki ağır metal kirliliğinin su ve dip çamuru ortamındaki dağılımı ile bazı canlılardaki birikimi. TÜBİTAK. MBEAE. Yayın No: MARCOVECCHIO,. E., MORENO, V.J., PEREZ, A Determinatıon of heavy metal concentratıons in biota of bahia blanca, Argentina. The Science of The Environment, 75, NTOW, W.J., KHVVAJA, M.A., Mercury pollution in Ghana (West Africa) coastol cornrnercial fish. F.nvironnıental Technology Lettcrs, 10, l, BARAK, N.A.E., MASON. C.F., Mercury, cadmium and lead in eels and roach: The effects ot size, season and loca- Uty on metal concentrations in tlesh and liver. Science of The Total Environment, 92, CUVIN-ARALAR, L.A Mercury leveis in the sediment, vvaler and selected finfıshes of Laguna lake, The Philippines. Aquaculture, 84, ŞANLI, Y., YAVUZ, H., DEMET, Ö., BİLGİLİ. A., DOĞAN, A., AKAR, F., LİMAN, B.C Buldan Baraj suyunun doğal kalitesi ve buradan avlanan sazan balığı örneklerinde bazı ağır metal artıkları üzerinde araştırmalar. A.Ü. Vel. Fak. Derg., 37, 1, TOPÇUOĞLU, S.. ERENTÜRK. N., SAYGI, N., KUT. D., ESEN. N., BAŞSARI, A. SEDDIGH. E, Trace metal levels of fish from the Marmara and Black Sea. Toxic. Environ, Chem., 29, YİĞİT, V., MÜFTÜGİL, N Bazı balık türlerinde saptanan cıva miktarları. GIDA. 10, l, GÜNEŞ, H.İ İzmir Körfezi deniz suyunda ve su ürünlerinde ağır metal kontaminasyonun (Hg. Pb, Cd, As, Fe, Zn, Cu, Ni, Cr) araştırılması. TOK Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, İzmir Gıda Kontrol ve Araştırma F^ıst. Md. Genel Yayın No: ANONYMOUS, Mercury-Environmental aspects. Envıronmental Health Criteria, No: 86 (United Nations Environment Programrne, International Labour Organisation, WHO). 21. CIRUGEDA DELGADO, C.. ŞANTÖZ D1AZ, M.D., CIRUGEDA DELGADO, M.E., ContenU of the toxic metals lead and cadnuıtn in chicken eggs from diffcrcnl Spanish regi ons. Alimemaria, No:191,21, SCHMTOT, H., KLEIN, J., DIRSCHhRl. C.. MhKK, H. W Untersuchungen über den Cadmiumgehalt in Nieren von Schlachtkühen aus Oberbavem. Arehiv für Lebensmittelhygiene, 39.2, SPIERENBURG, T.J., GRAFF, O.J., BAARS, A J., BRUS. D.HJ., TIELEN, MJ.M., ARTS. B.J Cadmium. zinc, iead and coppeı in livers and kioneys of caiılr in ilıe ııeigbuurhood of zinc refineries. Environmenıal Monitoring and Assesşmeni, 112, HASSAN, H.M.A., MUSTAFA, H.T., RIHAN, T.I Lead and chromium concentratıons of the potable waler of the eastem provincc of Saudi Arabia. Bulletin of Environnıcntal Contamınatıon and Toxicology, 43,4, TliNCER, S tzmir ve Çandarlı (Aliağa Limanı) Körfezlerinde yaşayan bazı nıollusk, alg ve ortamlarındaki ağır metal kirlenmesi ile ilgili araştırmalar. E.Ü. Hidrobiyoloji ve Su Ürünleri Araştırma-Uygulama Merkezi, (DoktoraTezi). 2(ı. ÇAPAR, S.G. 19 l >0. Sıırvey of Icaıl and Cadmium in adult canned fooüs eaten by young chiidren. J.Assoc.Offıcial Analvlical Chemists. 73, TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 1993 SAYI: 8