TÜRKİYE'DEKİ TARİHİ SU YAPILARININ EVRENSEL ÖNEMİ

Transkript

1 TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi 555 TÜRKİYE'DEKİ TARİHİ SU YAPILARININ EVRENSEL ÖNEMİ Ünal ÖZİŞ Em.Prof.Dr. Yalçın ARISOY Prof.Dr. Ahmet ALKAN Yrd.Doç.Dr. Yalçın ÖZDEMİR Dr.Müh. Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Buca, İzmir ÖZET Türkiye, tarihinin hemen her döneminden kalan, bazıları yüzlerce, hatta binlerce yıldır işlevini sürdüren, evrensel bir kültür mirası niteliğindeki su yapılarıyla, bu alanda dünyanın en önde gelen açık hava müzelerinden biri niteliğindedir. Tarih, arkeoloji, turizm, çevre ve su mühendisliği konularının ara kesidinde yeraldığı için hakkettiği önem sınırlı kalan tarihi su yapıları, özellikle suyun değeri, korunması, tasarruflu kullanımı bağlamında 'su bilinci' yaratılmasında uygulanacak su politikalarının önemli bir bileşeni olmalıdır. AMAÇ Bir çok uygarlığın kesişme noktasında yeralmış olan Anadolu'da, evrensel bir kültür mirası niteliğini taşıyan, son dört bin yılın hemen her döneminden kalan, bazıları günümüzde de işlevini sürdüren pek çok su yapısı, Türkiye'ye bu yönden dünyanın en önde gelen açık hava müzelerinden biri niteliğini kazandırmıştır. Bu bağlamda, Orta Anadoluda M.Ö. II.binyıldan, Hitit döneminden; Doğu Anadoluda M.Ö. I.binyılın ilk yarısından, Urartu döneminden; Batı ve Güney Anadolu'da M.Ö. I.binyılın ikinci yarısından ve M.S. I.binyılın ilk yarısından, Helen, Roma, Erken Bizans dönemlerinden; Orta ve Doğu Anadolu'da M.S. 10. ila 13.yüzyıllardan, Selçuklu döneminden; Türkiye'nin pek çok yöresinde 14. ila 20. yüzyıllardan, Osmanlı döneminden kalma, çeşitli su yapıları bulunmaktadır (Şekil 1). Bu su yapıları arasında barajlar, kanallar, kargir mecralar, su kemerleri, tüneller, akarsuları tünel gibi örten yapılar, çeşitli türde borular, kent hazneleri, sarnıçlar gibi, yapılar bulunmaktadır. Türkiye'deki tarihi su yapılarının tümü veya bir bölümünü topluca konu alan yayınlar olduğu gibi, dünyadaki su yapılarını konu alan yayınların bazı bölümlerinde de bunlar konu olmuştur. Bu çerçevede kitap [1-18], makale [19-23], bildiri [24-29] niteliğinde yayınlar yeralmaktadır. Türkiye'nin evrensel bir kültür mirası niteliğindeki tarihi su yapıları, tarihçiler, arkeologlar, turizmciler, çevreciler, su mühendisleri gibi yazarlara ait konuların ara kesidinde yeramaktadır. Bu ortamda, hakkettiği önem sınırlı kalan bu konu, çeşitli yönleri birlikte ele alınarak,

2 556 Türkiye deki Tarihi Su Yapılarının Evrensel Önemi uluslararası ortamda ülke değerlerinin tanıtımında rol oynayabileceği gibi, özellikle suyun değeri, korunması, tasarruflu kullanımı bağlamında 'su bilinci' yaratılmasında uygulanacak ulusal su politikalarının önemli bir bileşeni olmalıdır. HİTİT VE URARTU DÖNEMLERİ SU YAPILARI Türkiye'deki en eski su yapıları Orta Anadolu'da M.Ö. II.binyıldan, Hitit döneminden kalmadır. Aralarında Uzunyayla'daki Karakuyu ve bazı başka barajlar [13,27,30-32], Boğazkale'deki pınar derleme yapısı, Konya yakınlarında bazı sulama sistemleri [14,15,26,32] bulunmaktadır. Doğu Anadolu'da M.Ö. I.binyılın ilk yarısından, Urartu döneminden birçok baraj, kanal, kehriz kalmış olup, Van'ın güneyinde 56 km uzunluğundaki Şamram kanalı, Keşiş ve Doni göl ayaklarındaki barajlar [13,30,33-37] halen kullanılmaktadır. Bu yapıların bazıları aynı dönemde Mısır'da, Çin'de, Yemen'de, Meksika'da, İtalya'da, Yunanistan'da inşa edilmiş olanlarla kıyaslanacak niteliktedir. Günümüzde pek az değişim ve onarımla işlevini büyük ölçüde sürdüren Şamram kanalı, türünün hala özgün biçimiyle hizmet gören en eski örneklerinden biridir. HELENİSTİK-ROMA-BİZANS DÖNEMLERİ SU YAPILARI Batı ve Güney Türkiye'de M.Ö. I.binyılın ikinci yarısı ile M.S. I.binyılın ilk yarısından, Helenistik, özellikle Roma ve Erken Bizans dönemlerinden kalma pek çok suyolu kalıntısı bulunmakta, yeni bulunanlarla sayıları ve çeşitlilikleri artmaktadır. Bu suyolları, başta Roma kentine su ileten sistemler olmak üzere, aynı dönemlerde İspanya'da Mérida'dan Ürdün'de Petra'ya, Almanya'da Köln'den Tunus'ta Kartaca'ya kadar su ileten sistemlerle kıyaslanacak niteliktedir. Müsbet ilimlerin kökleri de Batı Anadolu'da bulunmakta; Milet'li Thales ilk su mühendisi olarak tanımlanmaktadır [32]. Bu suyollarında, 40 m yüksekliğe ulaşan su kemerleri; çapları 2 m'yi aşkın su tünelleri; 190 m su yükü altında çalışan kurşun boru ve 155 m su yükü altında çalışan taş boru ters sifonlar; çeşitli çaplarda pişmiş toprak, taş, kurşun borular; kayada oyma veya kargir kanallar; pınar derleme yapıları; kentsel hazneler; su dağıtım ve kanalizasyon şebekeleri yeralmaktadır. Türkiye'deki antik su iletim sistemlerinden, toplam uzunluk açısından, 240 km ile İstanbul'a Istranca dağlarının güneyinden gelen ve antik dönemde dünyanın en uzunu olan suyolu, 100 km ile Foça'ya Muradiye yakınından gelen suyolu, 65 km ile Bergama'ya Soma yakınından gelen suyolu, 43 km ile Efes'e Kuşadası yakınından gelen suyolu en önemlileridir. İstanbul [34,38]; Bergama [19,34]; Efes [19,25,28,32,39-42]; İzmir [43]; Perge [16,19,24,32] gibi kentlere birden fazla yöreden önemli iletim sistemleriyle su getirilmiştir. Ayrıca, Ankara, Samsat, Side, Alabanda, Milet, Uzuncaburç, Olba, Elaiussa, Iassos, Aspendos, Yalvaç, Antakya, Patara, Selge, Ciburatis kentleri, Ksantos, İzmit, Magnesia, Laodikya, Hierapolis, Afrodisias, Nisa, Metropolis, Tripolis, Alinda, Tralleis ve daha pek çok ilginç suyolu ile Türkiye su mühendisliği tarihi açısından çok zengin örneklere sahip bulunmaktadır [7,8,11,12,14,16,19,21,24,25,32,34,43,44-54].

3 Ü. Öziş, Y. Arısoy, A. Alkan, Y. Özdemir 557

4 558 Türkiye deki Tarihi Su Yapılarının Evrensel Önemi Sarnıçlar Anadolu'da her dönem belli bir öneme sahip olmuşlardır; bu bağlamda, 4. ila 8. yüzyıllar arasında İstanbul'da inşa edilmiş, 150 ila 250 m kenar uzunluğu olan sarnıçlar [11,25,55] en ilginç örneklerdir. Antakya yakınındaki Çevlik'te, antik Selevkia Pieria limanını rüsubatla dolmaktan kurtarmak amacıyla Roma döneminde yapılmış olan 875 m uzunluğundaki çevirme sistemi, çayın önünü kesen 15 m yüksekliğinde bir baraj [13,30], 6-7 m mertebesindeki genişliklere ve yüksekliklere sahip iki tünel kesimi ve kayada oyulmuş üç kanal kesimini kapsamakta olup [4,56], türünün dünyadaki en önemli örneğidir. Bergama çayını örten, 200 m uzunluğunda, herbiri 9 m genişlik ve 7,5 m yükseklikteki basit atnalı kesitli, Roma döneminde inşa edilmiş, tüneli andıran ikiz yapı, türünün dünyadaki en büyük örneğidir; Nisa'daki çayı örten yapı ise, 7 m giriş genişliği, 5,5-6 m mertebesindeki genişlik ve yükseklikleri ile biraz daha küçüktür [48,57]. Efes yakınında da benzeri bir örnek bulunmaktadır. Roma döneminde baraj inşaatı İspanya'dan Anadolu'ya uzanan, Akdeniz'in kuzey ve güney kıyı bölgelerinde yoğunlaşan bir gelişme göstermiştir. Orta Anadolu'da Roma döneminde inşa edilmiş, 16 m yüksekliğindeki Örükaya, 10 m yüksekliğindeki Çavdarhisar ve diğer bazı barajlar; Mardin yakınında Erken Bizans döneminde inşa edilmiş ve birincisi dünyanın en eski kemer barajlarından biri olan Dara barajları; Ortaçağda Van yöresinde inşa edilmiş bazı barajların kalıntıları bulunmaktadır [9,13,27,30,34]. SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMLERİ SU YAPILARI Selçuklu döneminde Anadolu'da inşa edilmiş olan taşköprüler dünyanın en önemli örnekleri arasında yeralırken, su yapılarının kalıntılarına daha ender rastlanmaktadır [58]. Bu dönemde, El Cezeri'nin el yazması kitabı [59] su ile işleyen aygıtlar konusunda özel yeri olan bir başyapıttır. Orta ve Doğu Anadolu'da, yüzyıllarda Selçuklu döneminden Konya ovasında Sahip Ata ve diğer bazı sulama sistemleri [14,15,26,32], Çermik'te bir değirmene su ileten kanal [11,12] gibi su yapıları kalmıştır. Van yöresindeki Faruk barajının inşa tarihi belirsiz olup, en erken Urartu döneminden kalmış olabileceği, en geç yüzyıllardaki İran barajlarıyla yaşıt sayılabileceği düşünülmektedir; 1988'de barajın bir yarısı göçmüştür [30, 34]. Osmanlı döneminde, özellikle yüzyıllarda, payıtaht İstanbul başta olmak üzere, başka kentlere de uzun mesafeden su getirilmiştir [60-64]. Büyük Mühendis ve Mimar Sinan'ın İstanbul'a ve Edirne'ye su iletim sistemleri, Roma döneminin görkemli sistemlerinden beri inşa edilmiş en ilginç örneklerdir [60,65-76]. İstanbul'a su ileten, 1450 ila 1750 arasında inşa edilmiş 16 ayrı suyolundan oluşan Halkalı suyollarının toplam uzunluğu 130 km'yi bulmakta olup, Mimar Sinan'ın 1550'lerde inşa ettiği 50 km uzunluğundaki Süleymaniye suyolu Halkalı suyollarının en önde gelenidir. Edirne'ye su ileten, 1530'larda inşa edilmiş olan, toplam 50 km uzunluğundaki Taşlımüsellim suyolunun da Sinan'ın eseri olduğu kabul edilmektedir. İstanbul'a su ileten, 1560'larda inşa edilmiş olan, toplam 55 km uzunluğundaki Kırkçeşme suyolu, 35 m yüksekliğe ve 700 m uzunluğa varan dört görkemli su kemeriyle (Uzun, Eğri, Mağlova, Güzelce) Sinan'ın bir başyapıtı niteliğindedir.

5 Ü. Öziş, Y. Arısoy, A. Alkan, Y. Özdemir 559 İstanbul'a su ileten, 1730'larda inşa edilmiş Taksim suyolu [77,78] ile yüzyıllarda inşa edilmiş Üsküdar suyolları [79] da önemli su yapılarıdır. Ancak, bütün bu su getirme sistemlerine rağmen, İstanbul'da o tarihlerde de su sıkıntısı çekilmiş olduğu ifade edilmektedir. Ortaçağda Avrupa'dan Asya'ya kayan baraj inşaatçılığı, Rönesans'tan sonra Avrupa'ya da egemen olmağa başlamış; İran'ın yüzyıllardaki barajlarıyla İstanbul'un bentleri, kargir baraj inşaatının en önemli örnekleri arasında yeralmıştır. 1620'den 1839'a kadar olan sürede, Kırkçeşme suyolu dört, Taksim suyolu üç barajla desteklenmiş olup, bent olarak anılan bu barajlar arasında 17 m yüksekliğe ve 104 m kret uzunluğuna sahip bulunanlar yeralmaktadır [13,27,30,57,60,80]. Gerek Kırkçeşme ve Taşlımüsellim suyollarının büyük bölümü, gerekse bu yedi barajın tümü, günümüzde de işlevlerini sürdürmektedir. Kökeni 6. yüzyıla uzanan [48] Karadeniz-Sakarya-Marmara bağlantısı, 16. yüzyılda Sinan tarafından da ele alınmış, ancak gerçekleştirilememiştir [60]. 19. yüzyıl sonlarında, İzmir körfezinin tıkanmaması için, Gediz'in yatağı körfez dışına boşalacak biçimde değiştirilmiştir [11]. Konya'nın güneyindeki Beyşehir-Çumra sulama sistemi de 20. yüzyılın başlarında inşa edilmiştir [11,14,15,32]. Türkiye'de ilk elektrik enerjisi 1902'de Tarsus'ta, alçak düşülü bir hidroelektrik santralda üretilmiştir [11]. SONUÇ Türkiye, tarihinin hemen her döneminden kalan, evrensel bir kültür mirası niteliğindeki su yapılarıyla, bu alanda dünyanın en önde gelen açık hava müzelerinden biri niteliğindedir. Van yöresinde M.Ö.800'lerden kalma Şamram kanalı, Urartu dönemi barajlarının bazıları, Osmanlı döneminin Taşlımüsellim, Kırkçeşme, Taksim suyollarının büyük kesimi, Kırkçeşme ve Taksim suyollarını besleyen Belgrad ormanındaki bentler, yüzlerce hatta binlerce yıldır çalışmaktadır. Tarih, arkeoloji, turizm, çevre ve su mühendisliği konularının ara kesidinde yeraldığı için hakkettiği önem sınırlı kalan tarihi su yapıları, özellikle suyun değeri, korunması, tasarruflu kullanımı bağlamında 'su bilinci' yaratılmasında uygulanacak su politikalarının önemli bir bileşeni olmalıdır. Bunu sağlamak amacıyla, aşağıdaki önlemler teşvik edilmelidir: a) ilgili bilim, fen ve sanat alanlarından seçkin kişilerle, ilgili devlet kurumlarının temsilcilerinden bir eşgüdüm kurulu oluşturulması; b) tarihi su yapılarının genel bir envanterinin çıkarılması [81]; c) ulusal ve uluslararası bilimsel ve mesleki yayın organlarında makaleler yayınlanması; d) ulusal ve uluslararası toplantılarda bildiriler sunulması, Türkiyede de uluslararası toplantılar düzenlenmesi; e) yaygın okuyucu ve izleyici kitlelerine hitap edecek nitelikte, basın organlarında yazılar, televizyonda oturumlar ve belgesel filmler yayınlanması; f) Türkçe ve başlıca yabancı dillerde, geniş veya dar kapsamlı, görsel yanı da ağır basan, tanıtıcı kitaplar yayınlanması;

6 560 Türkiye deki Tarihi Su Yapılarının Evrensel Önemi g) dış temsilciliklerimizde tanıtıcı etkinlikler yapılması; h) tarihi su yapılarının, mümkünse işlevsel hale getirilerek, korunması; ulaşılabilir ve incelenebilir konuma getirilmesi; i) ulusal su politikalarının ve ülkenin dış politikasının oluşturulmasında, tarihi su yapıları konusunun da etkin kılınması. TEŞEKKÜR Yazarlar su mühendisliği tarihi konusundaki çalışmalarını kısıtlı olanaklara rağmen destekleyen Ege ve Dokuz Eylül Üniversitelerine, başta Devlet Su İşleri olmak üzere birçok kuruluşa, kendilerini teşvik eden Ord.Prof.Dr. Ekrem Akurgal ile arkeoloji ve sanat tarihi dünyasından birçok kişiye, Prof.Dr. Kazım Çeçen ile inşaat mühendisliği dünyasından pek çok kişiye, özellikle birlikte çalıştıkları diğer meslekdaşlarına ve arazi çalışmalarında büyük emeği geçmiş olan eski öğrencilerine şükranlarını sunarlar. KAYNAKLAR 1. Garbrecht G., Wasser; Vorrat, Bedarf und Nutzung in der Geschichte und Gegenwart. Hamburg, Rohwolt, 1985, 279 s. 2. Garbrecht G., Meisterwerke antiker Hydrotechnik. Stuttgart, Teubner, 1995, 154 s. 3. Grewe K., Planung und Trassierung römischer Wasserleitungen. Wiesbaden, Chmielorz, 1985, 108 s. 4. Grewe K., Licht am Ende des Tunnels: Planung und Trassierung im antiken Tunnelbau. Mainz, Zabern, 1998, 218 s. 5. Tölle-Kastenbein R., Antike Wasserkultur. München, Beck, s. 6. Hodge T., Roman aqueducts and water supply. London, Duckworth, 1992, 504 s. 7. Crouch D.P.,Water management in ancient Greek cities. New-York, Oxford,1993,380 s. 8. Crouch D.P. Geology and settlement: Greco-Roman patterns. Newe-York, Oxford, 2004, 372 s. 9. Schnitter N., A history of dams. Rotterdam, Balkema, 1994, 266 s. 10. D.S.İ. (VII. Bölge Müdürlüğü) Samsun bölge müdürlüğü sınırları içindeki tarihi su yapıları. Ankara, D.S.I., 40.ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 1994, 53 s. 11. Öziş Ü., Su mühendisliği tarihi açısından Türkiyedeki eski su yapıları. Ankara, Devlet Su İşleri, 40.ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 1994, 203 s. 12. Öziş Ü., Çağlar boyunca Anadolu'da su mühendisliği. İstanbul, İnşaat Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi, 40.ıncı Yıl Yayını, 1995, 64 s. 13. Öziş Ü., Historical dams in Turkey. Ankara, Turkish National Committee of International Commission on Large Dams (TRCOLD), 1999, 100 s.

7 Ü. Öziş, Y. Arısoy, A. Alkan, Y. Özdemir Bildirici M., Tarihi Su Yapıları: Konya, Karaman, Niğde, Aksaray, Yalvaç, Side, Mut, Silifke. Ankara, Devlet Su İşleri, 40.ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 1994, 463 s. 15. Bildirici M., Tarihi sulama, su depolama, taşkın koruma tesisleri. Ankara, Devlet Su İşleri, 2004, 203 s. 16. Büyükyıldırım G., Antalya bölgesi tarihi su yapıları. Ankara, Devlet Su İşleri, 40.ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 1994, 211 s. 17. Viollet P.-L., L'hydraulique dans les civilisations anciennes. Paris, Ponts et Chaussées, 2000, 374 s. 18. Öziş Ü., Baykan O., Atalay A., Arısoy Y., Alkan A., Özdemir Y., "Su yapılarının tarihi gelişimi". İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, SUMER, Su Yapıları, C.I, Su kaynaklarının geliştirilmesi, (ed.: Ü.Öziş; F.Türkman; T.Baran), Bölüm 1, 2006, s.1-1 > W.A.S. (Fahlbusch H. / Garbrecht G.): Die Wasserversorgung antiker Städte. Mainz, Zabern, Yıldız D., Kuzum A.L., "Su mühendisliğinin 5000 yılı". Türkiye Mühendislik Haberleri, N.370, s.11-16; N.371, 1994, s Öziş Ü., "Historical water schemes in Turkey". International Journal of Water Resources Development, V.12, N.3, 1996, s Öziş Ü., "Wasserbauten im Laufe von 4000 Jahren in der Türkei". İstanbul, Renk Ajans, In Memoriam - Prof.Dr. Kazım Çeçen - Anma Kitabı - Gedenkschrift (eds.: A. Terzioğlu; M. Bayazıt), 1998, s Öziş Ü., "Dörtbin yıl boyunca Türkiye'de su yapıları". Türkiye Mühendislik Haberleri, J.47, N.419, 2002, s D.S.İ. (Baykan O., Dağ O.A. / Bildirici M. / Büyükyıldırım G. / Çangırı A., Akpınar M. / Çeçen K. / Öziş Ü.): 40.ıncı Kuruluş Yılı, Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferansı Bildirileri, C.1. Ankara, Devlet Su İşleri, F.G. (1991/n.10: Baur A /n.18: Öziş Ü /n.24: Kessener P. / Piras S. / Tuttahs G /n.26: Öziş Ü., Atalay A., Becerik M., Özdikmen K.): Symposium/Beiträge-Hefte. Bergisch-Gladbach, Frontinus Gesellschaft. 26. I.C.I.D. (Bildirici M., Bildirici Ö. / Öziş Ü.): 16. International Congress on Irrigation and Drainage, Transactions, V.1-G : History Seminar. Cairo, International Commission on Irrigation and Drainage, Bildirici M., "Historical dams of Anatolia (Turkey) ". Siegburg, Cura Aquarum in Israel -, 2001 (eds.: C. Ohlig, Y. Peleg, T. Tsuk), 2002, s C.A.E. Cura Aquarum in Ephesus 2004 (ed.: G.Wiplinger). Wien, Österreichisches Archäologisches Institut & Leuven, Peeters, Öziş Ü., Arısoy Y., Alkan A., Özdemir Y., "Türkiye'deki tarihi su kemerlerinin genel durumu". Ankara, İnşaat Mühendisleri Odası Ankara Şubesi, Tarihi eserlerin güçlendirilmesi ve geleceğe güvenle devredilmesi sempozyumu-1, 2007, s

8 562 Türkiye deki Tarihi Su Yapılarının Evrensel Önemi 30. H.T. (1987/c.I: Çeçen K. / Garbrecht G /c.II: Garbrecht G. / Garbrecht G., Vogel A.): Historische Talsperren (ed.: G.Garbrecht). Stuttgart, Wittwer. 31. Emre K., "The Hittite dam of Karakuyu". Wiesbaden, Essays on Anatolian Archeology (ed.: H.M. Prince T. Masaka), 1993, s İ.M.O. (Atalay A., Öziş Ü., Becerik M., Özdikmen K. / Baykan O., Cantilav T. / Baykan O., Kocakaya İ., Alkaya D. / Bildirici M., Bildirici Ö. / Büyükyıldırım G. / Gerger R., Kürkçüoğlu K. / Omay E.): Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi. İzmir, İnşaat Mühendisleri Odası, Ögün B., Van'da Urartu sulama tesisleri ve Şamram (Semiramis) kanalı. Ankara, Anadolu, 1970, 51 s L. 34. L.W.I. (1973/n.37: Garbrecht G., Holtorff G /n.45: Hecht K /n.64: Çeçen K. / Eyice S. / İzmirligil Ü. / Öziş Ü., Atalay A., Haşal M., Atalay V. / Schnitter N /n.71, Fahlbusch H.): Leichtweiss-Institut für Wasserbau, Mitteilungen. Braunschweig, Technische Universität. 35. Belli O., "Doğu Anadolu bölgesinde keşfedilen Urartu barajlarına toplu bir bakış". Belleten, N.229, 1996, s Belli O., Doğu Anadolu'da Urartu sulama kanalları - Urartian irrigation canals in eastern Anatolia. İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1997, 64 s. 37. Öztürk Ş., Van ın yer altı su kanalları (kehrizler). Van, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Tarihi Kentler Birliği Toplantısı, ön baskı, 2003, 10 s. 38. Çeçen K., Roma suyollarının en uzunu & The longest roman water supply line. İstanbul, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, 1996a, b, 230 s.+8 L. 39. Öziş Ü., Atalay A., Becerik M., Özdikmen K, "Historical water conveyance systems to Ephesus". Selçuk, Selçuk Municipality & Ege University, From Past to Present, Selçuk, First International Symposium 1997, Proceedings, 1998, s Öziş Ü., Atalay A., Becerik M., Özdikmen K., "Aqua Iulia. Die Kenchrios- (Değirmendere)-Fernwasserleitung von Ephesos". Wien, Phoibos, Synergia. Festschrift für Friedrich Krinzinger, Bd.I, 2005, s Öziş Ü., Atalay A., "Fernwasserleitungen von Ephesos". Wien, Österreichische Akademie der Wissenschaften, 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos, Akten des Symposions Wien 1995 (eds.: H. Friesinger, F. Krinzinger; Red.: B. Brandt, K.R. Krierer), 1999, s L 73/3 ila 75/ Atalay A., Öziş Ü., Becerik M., Özdikmen K., "Kuşadası yönünden Efes'e tarihi Değirmendere suyolu". Kuşadası, Kuşadası Belediyesi, Geçmişten Geleceğe Kuşadası (2000 Sempozyumu Bildirileri), (ed.: A. Şerifoğlu), 2001, s İ.S.K. (Alkan A., Tanrıöver A., Öziş Ü. / Öziş Ü., Özdemir Y., Kosova A., Çördük A.): İzmir Su Kongresi. İzmir, Mühendislik ve Diğer Meslek Odaları İzmir Şubeleri, 1999.

9 Ü. Öziş, Y. Arısoy, A. Alkan, Y. Özdemir Lassus J., "Das fliessende Wasser von Antiochia". Braunschweig, Technische Universität, Leichtweiss-Institut für Wasserbau, Tagung über Römische Wasserversorgunsanlagen, Bd.3, 1977, 27 s. 45. İzmirligil Ü., "Samsat (Samosata) su yolu araştırması, 1981". Ankara, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, IV. Kazı Sonuçları Toplantısı, 8-12 Şubat 1982, 1983, s Stenton E.C., Coulton J.J., "Oinoanda, the water supply and aqueduct". Anatolian Studies, V.36, 1986, s Arısoy, Y.; Öziş, Ü.; Kaya, B. "Lamas havzası tarihi su getirme sistemleri". Ankara, İnşaat Mühendisleri Odası, IX. Teknik Kongre Bildiriler Kitabı, c.ii: Su Kaynakları Mühendisliği, 1987, s A.W. (1986/c.17: Froriep S /c.22: Öziş Ü /c.25: Grewe K. / Grewe K., Öziş Ü., Baykan O., Atalay A.): Antike Welt, Mainz, Zabern. 49. Burdy J., Taşlıalan M., "L'acqueduc d'antioche de Pisidie". İstanbul, Institut Français d'etudes Anatoliennes Georges Dumezil, Anatolia Antiqua - Eski Anadolu, V.V, 1997, s Burdy J., Leboutellier P. L'acqueduc romain de Xanthos. İstanbul, Institut Français, Anatolia Antique - Eski Anadolu, c.vi, 1998, s Tuttahs G., Milet und das Wasser, ein Beispiel für die Wasserwirtschaft einer antiken Stadt. Essen, Universität GH Essen, Forum, Siedlungswasserwirtschaft und Abfallwirtschaft, H.12, 1998, 217 s. 52. Ünal M., İzmit antik su sistemleri ve Paşasuyu. İzmit, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi, n.1, 2001, 88 s. + 1 L. 53. Baykan O., Tanrıöver,, Y.E., Çiftçi Ş., "Historical water supply system of Magnesia on the Meander/ Söke/ Aydın/ Türkiye". İstanbul, Istanbul Water and Sewerage Authority (İ.S.K.İ.), International Symposium on water resources and environmental impact assessment, Tanrıöver Y.E., Karia bölgesi (Güney-batı Ege) tarihsel su yapıları. Denizli, Pamukkale Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek lisans tezi, 2002, 269 s. (yön.: O. Baykan). 55. Öziş Ü., "An outlook on ancient cisterns in Anatolia". Honolulu, University of Hawaii, International Conference on Rain Water Cistern Systems, Proceedings, 1982, s Alkan A., Öziş Ü., "Su mühendisliği tarihi açısından Çevlik kanal ve tünelleri". Ankara, İnşaat Mühendisleri Odası, Teknik Dergi, Y.2, N.3, 1991, s & "Çevlik canals and tunnels from the point of view of hydraulics engineering history". Digest 91, 1991, s U.H.K. (Öziş Ü., Harmancıoğlu N., Baykan O., Ünal Ş., Tolkun M. / Tütüncüoğlu F., Benzeden E.): I. Ulusal Hidroloji Kongresi. İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1979.

10 564 Türkiye deki Tarihi Su Yapılarının Evrensel Önemi 58. Öziş Ü., Arısoy Y., Alkan A., Özdemir Y., Brücken und Wasserbauten aus seldschukischer und osmanischer Zeit in der Türkei. Zürich, Spur, 2007, 75 s. (basılmakta). 59. Cezeri El, Kitab-ı hiyel. İstanbul, Topkapı Sarayı Arşivi & (Facsimile 1990) Olağanüstü mekanik araçların bilgisi hakkında kitap. Ankara, Kültür Bakanlığı N.1207, Bilim ve Teknoloji Dizisi N.2, 1196, Kopyası 1206, 356 s. & Hill R., The book of knowledge of ingenious mechanical devices. Holland, Reidel, İ.T.Ü. (1981/I: Çeçen K. / Öziş Ü /II: Öziş Ü., Arısoy Y.): Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi. İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi. 61. Çeçen K., (ed.) Osmanlı İmparatorluğu'nun Doruğu: 16. Yüzyıl Teknolojisi. İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, Çeçen K., İstanbul'un Osmanlı dönemi suyolları. İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, (Red.: C. Kolay), 1999, 336 s T. 63. Öziş Ü., "Ein Einblick in die historischen Wasserversorgungsanlagen İstanbuls". Berlin, Technische Universität, Blickwechsel - Beiträge zur Geschichte der Wasserversorgung und Abwasserentsorgung in Berlin und İstanbul - Symposium 2000 (eds.: N. Dinçkal; S. Mohajeri), 2001, s Dinçkal N., Istanbul und das Wasser - Zur Geschichte der Wasserversorgung und Abwasserentsorgung von der Mitte des 19.Jahrhunderts bis München, Oldenbourg, 2005, 325 s. 65. Akmandor N., "Koca Sinan'ın plancılığı, eserleri mühendisliği". Ankara, Türkiye Mühendislik Haberleri, N.154, 1968, s.1-6 & İstanbul, Sinan Komitesi, Koca Sinan, (ed.: C. Bektaş), 1968, s Özand E., "Koca Sinan'ın en büyük mühendislik eserlerinden biri olan İstanbul'un Kırkçeşme tesisleri". Türkiye Mühendislik Haberleri, N.157, S & Istanbul, Sinan Komitesi, Koca Sinan, (ed.: C. Bektaş), 1968, s Öziş Ü., Arısoy Y., Mimar Sinan'ın Suyolları. İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, N YDK , 1987, 80 s. 68. Öziş Ü., Arısoy Y., "Sinan's aqueducts". İstanbul, International Association of Shell and Spatial Structures & Mimar Sinan University, International Symposium: Bridging Large Spans (BLS) - From Antiquity to Present, Paper 2, 2000, s Öziş Ü., Arısoy Y., "Mühendis ve Mimar Sinan'ın suyolları". İstanbul, Türk Bilim Tarihi Kurumu & İ.S.K.İ., Türk Teknoloji Tarihi (ed.: E. Dölen; M. Kaçar; Takdim: E.İhsanoğlu), 2003, s T.İ.B. (Çeçen K. / Öziş Ü., Arısoy Y.): Mimar Sinan dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı (ed.: Z. Sönmez). İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları N , Çeçen K., "Sinan'ın yaptığı su tesisleri". Istanbul, Vakıflar Genel Müdürlüğü & Vakıflar Bankası, Mimarbaşı Koca Sinan, yaşadığı çağ ve eserleri, C.l, 1988a, s

11 Ü. Öziş, Y. Arısoy, A. Alkan, Y. Özdemir Çeçen K., Mimar Sinan ve Kırkçeşme Tesisleri. Istanbul, Istanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 1988, 238 s L. 73. Çeçen K., Sinan's water supply system in Istanbul. Istanbul, Istanbul Su ve Kanalizasyon Idaresi, 1990, 218 s.+ 9 L. 74. Çeçen K., Halkalı Suları. Istanbul, Istanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 1991a, 176 s. + 9 L. 75. Schnitter N., "Der Architekt Sinan als Wasserbauer". Wasser, Energie, Luft - Eau, Enérgie, Air, J.82, H.10, 1990, s A.K.M. (Çeçen K. / Öziş Ü., Arısoy Y.): Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri (ed.: A. Aktaş-Yasa). Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Yüngül N., Taksim suyu tesisleri. İstanbul, İstanbul Belediyesi Sular İdaresi, N.3, 1957, 72 s. 78. Çeçen K., Taksim ve Hamidiye suları. İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 1992, 208 s.+ 4 L. 79. Çeçen K., Üsküdar suları. İstanbul Su ve Kanalizasyon Idaresi, 1991, 188 s.+7 L. 80. Şentürk F., "Anadoluda Osmanlı Türkleri tarafından inşa edilmiş olan bendler". Türkiye Mühendislik Haberleri, Y.3, N.31, 1957, s Arısoy Y., Özdemir Y., Alkan A., Kaya B., Öziş Ü., "Anadolu da tarihi su yapılarına ilişkin geliştirilecek coğrafi bilgi sistemi standartları". Gümüldür, Devlet Su işleri, I. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu, 2003, s

12 566 Türkiye deki Tarihi Su Yapılarının Evrensel Önemi UNIVERSAL IMPORTANCE OF TURKEY'S HISTORICAL WATER WORKS Ünal ÖZİŞ Em.Prof.Dr. Yalçın ARISOY Prof.Dr. Ahmet ALKAN Asst.Prof.Dr. Yalçın ÖZDEMİR Dr.Eng. Dokuz Eylül University, Engineering Faculty, Civil Engineering Department, Buca, İzmir, Turkey ABSTRACT Turkey is one of the leading open air museums of the world with respect to historical water works, dating from almost all periods of her history, many of them being still in operation since several centuries, even millenia, and forming a universal cultural heritage. Historical water works, situated in the interface of history, archeology, tourism, environment and hydraulic engineering, deserve much more importance than the actual limited interest; and should be an essential component to create "water consciousness" with regard to the value of the water, its preservation and saving in use.