DÖRTBİN YIL BOYUNCA TÜRKİYE DE SU YAPILARI

Transkript

1 DÖRTBİN YIL BOYUNCA TÜRKİYE DE SU YAPILARI Ünal ÖZİŞ (*) 1. GİRİŞ Anadolu pek çok uygarlığın kesişme noktasında yeralmış; son dört bin yılın hemen her döneminden kalan, bazıları günümüzde de işlevini sürdüren pek çok su yapısı, Türkiye ye bu yönden dünyanın en önde gelen açık hava müzelerinden biri niteliğini kazandırmıştır [Garbrecht 1985, 1995; Öziş 1987, 1994a, 1995, 1996a,b, 1998a,b,c, 1999a; D.S.İ. 1994; Grewe 1985, 1998; Fahlbusch 1987a; Tölle-Kastenbein 1990; Crouch 1993; Schnitter 1990, 1994; Bildirici 1994a; Büyükyıldırım 1994a; Yıldız & Kuzum 1994]. Bu su yapıları arasında, Orta Anadoluda M.Ö. II.binyıldan, Hitit döneminden; Doğu Anadoluda M.Ö. I.binyılın ilk yarısından, Urartu döneminden; Batı ve Güney Anadolu da M.Ö. I.binyılın ikinci yarısından ve M.S. I.binyılın ilk yarısından, Helen, Roma, Erken Bizans dönemlerinden; Orta ve Doğu Anadolu da M.S. 10. ila 13. yüzyıllardan, Selçuklu döneminden; Türkiye nin pek çok yöresinde 14. ila 20. yüzyıllardan, Osmanlı döneminden kalma, çeşitli su yapıları bulunmaktadır. Dörtbin yıllık bu birikime dayalı olarak, Mustafa Kemal Atatürk ün 1923 te kurduğu genç Türkiye Cumhuriyeti de, ilk 75 yılında çok önemli su yapıları inşa etmiş olup [Öziş 1988, 1998d; Akarun 1988; Anık 1990; D.S.İ. 1995, 1997; Altınbilek 1997; T.R.C.O.L.D. 1999; Demir 2001], su kaynaklarının hemen tamamını 2023 e kadar geliştirmek kararlılığındadır. 2. HİTİT VE URARTU DÖNEMLERİNİN SU YAPILARI Türkiye deki en eski su yapıları Orta Anadolu da M.Ö. II.binyıldan, Hitit döneminden kalmadır. Aralarında Uzunyayla daki Karakuyu (Resim 1) ve bazı başka barajlar [Garbrecht 1991a; Emre 1993; Öziş 1999a], Boğazkale deki pınar derleme yapısı [Neve 1969], Konya yakınlarında bazı sulama sistemleri [Bildirici 1994a; Bildirici & Bildirici 1996, 1997] bulunmaktadır. (*) Em. Prof.Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, İzmir. Resim 1: Hitit döneminde M.Ö ortalarında Uzunyayla da inşa edilmiş olan, toprak dolgu KARAKUYU barajı (Resim: D.S.İ.). Resim 2: Urartu döneminde, M.Ö. 800 dolayında, Van ın güneyinde inşa edilmiş olan, ŞAMRAM kanalından mansap yönünde bir görünüş (Resim: Ü. Öziş) Doğu Anadolu da M.Ö. I.binyılın ilk yarısından, Urartu döneminden birçok baraj, kanal, kehriz kalmış olup, Van ın güneyinde 56 km uzunluğundaki Şamram kanalı (Resim 2), Keşiş ve Doni göl ayaklarındaki barajlar [Öğün 1970; Garbrecht 1975, 1987b; Belli 1996, 1997; Öziş 1999a] halen kullanılmaktadır. 3. HELENİSTİK, ROMA, ERKEN BİZANS DÖNEMLERİNİN SU YAPILARI 3.1. Antik Kentlere Su İletim Sistemleri Batı ve Güney Türkiye de M.Ö. I.binyılın ikinci yarısı ile M.S. I.binyılın ilk yarısından, Helenistik, özellikle Roma ve Erken Bizans dönemlerinden kalma pek çok suyolu kalıntısı bulunmakta, yeni bulunanlarla sayıları ve çeşitlilikleri artmaktadır. Müsbet ilimlerin kökleri de Batı Anadolu da bulunmakta; Milet li Thales ilk su mühendisi olarak tanımlanmaktadır [Omay 1997]. TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3 17

2 Resim 3: Roma döneminde, M.S. 4. yüzyılda, İstanbul a Pınarhisar yakınından su ileten antik suyolu ile bazı Halkalı su iletim sistemlerinin geçgisinde yeralan BOZDOĞAN (Valens) su kemeri (Resim: Ü. Öziş). İstanbul [Eyice 1979; Çeçen 1996a,b; Öziş 1999b, 2001]; Bergama [Garbrecht 1987a; Fahlbusch 1981]; Efes [Atalay, Öziş v.d. 1996, 1997, 2001; Öziş, Atalay v.d. 1998; Öziş & Atalay 1999; Öziş 1999b]; İzmir [Kosova 1999; Öziş, Özdemir v.d. 1999]; Perge [Fahlbusch 1987b; Baykan & Dağ 1994; Büyükyıldırım 1994a, 1997] gibi kentlere birden fazla yöreden önemli iletim sistemleriyle su getirilmiştir. Türkiye deki antik su iletim sistemlerinden, toplam uzunluk açısından, 240 km ile İstanbul a Istranca dağlarının güneyinden gelen ve antik dönemde dünyanın en uzunu olan suyolu [Çeçen 1996a,b], 100 km ile Foça ya Muradiye yakınından gelen suyolu [Öziş 1994a, 1995], 65 km ile Bergama ya Soma yakınından gelen suyolu [Garbrecht 1987a; Fahlbusch 1981], 43 km ile Efes e Kuşadası yakınından gelen suyolu [Atalay, Öziş v.d. 1997, 2001; Öziş, Atalay v.d. 1998; Öziş & Atalay 1999] en önemlileridir. Bunlara ek olarak, Ankara [Fıratlı 1951], Samsat [İzmirligil 1983], Side [İzmirligil 1979; Fahlbusch 1987b; Grewe 1994], Alabanda [Öziş, Atalay v.d. 1979; Öziş 1991], Milet [Tuttahs 1998], Uzuncaburç, Olba, Elaiussa [Arısoy, Öziş, Kaya 1987; Çangırı & Akpınar 1994; Özbay 1998], Iassos [Tomasello 1991], Aspendos [Fahlbusch 1987b; Büyükyıldırım 1994a], Yalvaç [Burdy & Taşlıalan 1997], Antakya [Lassus 1977], Patara [Büyükyıldırım 1994a; Baykan, Kocakaya, Alkaya 1997], Selge [Büyükyıldırım 1994b], Cibiratis kentleri [Stenton & Coulton 1986; Baykan & Cantilav 1997], Ksantos [Büyükyıldırım 1994a], İzmit [Ünal 2001], Magnesia [Baykan, Tanrıöver, Çiftçi 2001], Laodikya, Hierapolis [Baykan 1999], Afrodisias, Nisa, Metropolis, Tripolis, Alinda, Tralleis ve daha pek çok ilginç suyolu [Weber 1904; Öziş 1987, 1994a, 1995, 1996; Tanrıöver 2002] ile Türkiye su mühendisliği tarihi açısından çok zengin örneklere sahip bulunmaktadır. Bu suyollarında, 40 m yüksekliğe ulaşan su kemerleri; çapları 2 m yi aşkın su tünelleri; 190 m su yükü altında çalışan kurşun boru ve 155 m su yükü altında çalışan taş boru ters sifonlar; çeşitli çaplarda pişmiş toprak, taş, kurşun borular; kayada oyma veya kargir kanallar; pınar derleme yapıları; kentsel hazneler; su dağıtım ve kanalizasyon şebekeleri yeralmaktadır. İstanbul, Bergama, Side, Efes, Olba, Elaiussa, İzmir, Alinda, Faselis in su kemerleri (Resim 3); Bergama nın kurşun boru ters sifonu; Aspendos un taş boru ters sifonu ve altyapısı kemerleri; İzmir, Patara, Gerga, Laodikya, Oinoanda, Ankara nın taş boru ters sifonları, özel önem taşımaktadır. Side, Uzuncaburç, Olba suyollarının tünel kesimleri; Bergama nın Madradağ suyolunun pişmiş toprak boruları; Alabanda nın pınar derleme yapıları; Hierapolis ve Alabanda nın kentsel hazneleri oldukça ilgi çekicidir. Priene nin su dağıtım ve kanalizasyon şebekeleri antik kentler açısından en güzel örnekleri oluşturmaktadır [Öziş 1987, 1994a, 1995, 1996a; Crouch 1993; Alkan, Tanrıöver, Öziş 1999] oluşturmaktadır. Sarnıçlar Anadolu da her dönem belli bir öneme sahip olmuşlardır [Öziş 1982]; bu bağlamda, 4. ila 8. yüzyıllar arasında İstanbul da inşa edilmiş, 150 ila 250 m kenar uzunluğu olan sarnıçlar [Forchheimer & Strzygowski 1893; Baur 1991] en ilginç örneklerdir Akarsuları Örten Yapılar ve Çevirme Tünelleri Bergama çayını örten, 200 m uzunluğunda, herbiri 9 m genişlik ve 7,5 m yükseklikteki basit atnalı kesitli, Roma döneminde inşa edilmiş, tüneli andıran ikiz yapı, türünün dünyadaki en büyük örneğidir; Nisa daki çayı örten yapı ise, 7 m giriş genişliği, 5,5-6 m mertebesindeki genişlik ve yükseklikleri ile biraz daha küçüktür [Öziş, Harmancıoğlu v.d. 1979; Grewe, Öziş v.d. 1994]. Antakya yakınındaki, antik Selevkia Pieria limanını rüsubatla dolmaktan kurtarmak amacıyla Roma döneminde yapılmış olan 875 m uzunluğundaki çevirme sistemi, çayın önünü kesen 15 m 18 TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3

3 yüksekliğinde bir baraj [Garbrecht 1991b; Öziş 1999a], 6-7 m mertebesindeki genişliklere ve yüksekliklere sahip iki tünel kesimi (Resim 4) ve kayada oyulmuş üç kanal kesimini kapsamakta olup [Alkan & Öziş 1991; Grewe 1998], türünün dünyadaki en önemli örneğidir. Schnitter 1979, 1994; Garbrecht 1991a; Garbrecht & Vogel 1991; Öziş 1994a, 1996a, 1999a]. Van yöresindeki Faruk barajının inşa tarihi belirsiz olup, en erken Urartu döneminden kalmış olabileceği, en geç yüzyıllardaki İran barajlarıyla yaşıt sayılabileceği düşünülmektedir; 1988 de barajın bir yarısı göçmüştür [Schnitter 1979; Garbrecht 1991c; Öziş 1994a, 1999a]. 4. SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMLERİNİN SU YAPILARI 4.1. Sulama Sistemleri Orta ve Doğu Anadolu da, yüzyıllarda Selçuklu döneminden Konya ovasında Sahip Ata ve diğer bazı sulama sistemleri [Bildirici 1994a,b; Bildirici & Bildirici 1996,1997], Çermik te bir değirmene su ileten kanal [Öziş 1994a, 1995] gibi su yapıları kalmıştır. Konya nın güneyindeki Beyşehir-Çumra sulama sistemi de 20. yüzyılın başlarında inşa edilmiştir [Bildirici 1994a; Öziş 1994a; Bildirici & Bildirici 1997]. Resim 4: Roma döneminde, M.S yüzyıllarda inşa edilmiş olan, Antakya nın güneyindeki ÇEVLİK tünelinin memba kesimindeki I. parçasının girişi (Resim: Ü. Öziş) İstanbul ve Edirne Suyolları İstanbul a ve Edirne ye uzun mesafeden su ileten suyolları, yüzyıllardaki Osmanlı dönemi boyunca inşa edilmiş en önemli su yapılarıdır. İstanbul a su ileten, 1450 ila 1750 arasında inşa edilmiş 16 ayrı suyolundan oluşan Halkalı suyollarının toplam uzunluğu 130 km yi bulmakta olup [Çeçen 1986b, 1991a], Mimar Sinan ın 1550 lerde inşa ettiği 50 km uzunluğundaki Süleymaniye suyolu Halkalı suyollarının en önde gelenidir [Çeçen 1986a, 1988b, 1990; Öziş & Arısoy 1987, 1988, 1996, 2000]. Edirne ye su ileten, 1530 larda inşa edilmiş olan, toplam 50 km uzunluğundaki Taşlımüsellim suyolunun da Sinan ın eseri olduğu kabul edilmektedir [Akmandor 1968; Öziş & Arısoy 1987, 1988, 1996, 2000]. İstanbul a su ileten, 1560 larda inşa edilmiş olan, toplam 55 km uzunluğundaki Kırkçeşme suyolu, 35 m yüksekliğe ve 700 m uzunluğa varan dört görkemli su kemeriyle (Uzun, Eğri, Mağlova, Güzelce) (Resim 5) Sinan ın bir başyapıtı niteliğindedir [Özand 1968; 3.3. Antik Barajlar Orta Anadolu da Roma döneminde inşa edilmiş, 16 m yüksekliğindeki Örükaya, 10 m yüksekliğindeki Çavdarhisar ve diğer bazı barajlar; Mardin yakınında Erken Bizans döneminde inşa edilmiş ve birincisi dünyanın en eski kemer barajlarından biri olan Dara barajları; Ortaçağda Van yöresinde inşa edilmiş bazı barajların kalıntıları bulunmaktadır [Stark 1957; Resim 5: M. Sinan ın eseri, İstanbul un Kırkçeşme su iletim sisteminde MAĞLOVA kemeri (M.S. 1564) (Resim: Ü. Öziş). TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3 19

4 Çeçen 1986b, 1988a,b,c, 1990; Öziş & Arısoy 1987, 1988, 1996, 2000; Schnitter 1990]. İstanbul a su ileten, 1730 larda inşa edilmiş Taksim suyolu [Yüngül 1957; Çeçen 1992] ile yüzyıllarda inşa edilmiş Üsküdar suyolları [Çeçen 1991b] da önemli su yapılarıdır. Ancak, bütün bu su getirme sistemlerine rağmen, İstanbul da o tarihlerde de su sıkıntısı çekilmiş olduğu ifade edilmektedir [Moltke 1836; Öziş & Arısoy 1987; Çeçen 1988c]. Şanlıurfa nın su yolları ve çeşmeleri de ilgi çekici yapılardır [Kürkçüoğlu 1992; Gerger & Kürkçüoğlu 1997] Barajlar 1620 den 1839 a kadar olan sürede, Kırkçeşme suyolu dört, Taksim suyolu üç barajla desteklenmiş olup (Resim 6), bent olarak anılan bu barajlar arasında 17 m yüksekliğe ve 104 m kret uzunluğuna sahip bulunanlar yeralmaktadır [Şentürk 1957; Öziş 1981, 1984, 1994a, 1995, 1996a, 1999a; Tütüncüoğlu 1978; Tütüncüoğlu & Benzeden 1979; Çeçen 1986b, 1987, 1988c, 1990, 1992]. Gerek Kırkçeşme ve Taşlımüsellim suyollarının büyük bölümü, gerekse bu yedi barajın tümü, günümüzde de işlevlerini sürdürmektedir Hidromekanik El Cezeri nin el yazması kitabı [Cezeri 1196; Hill 1972] su ile işleyen aygıtlar konusunda özel yeri olan bir başyapıttır. Türkiye de ilk elektrik enerjisi 1902 de Tarsus ta, alçak düşülü bir hidroelektrik santralda üretilmiştir [Öziş 1987, 1994a]. 5. TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİNİN SU YAPILARI 5.1. Birinci Çeyrek Yüzyıl ( ) Su kaynaklarını geliştirme konusunda son dönemlerdeki büyük atılımların temelleri, Türkiye Cumhuriyetinin ilk çeyrek yüzyılında, düzenli akış gözlemlerini başlatan Elektrik İşleri Etüd İdaresinin (E.İ.E.) 1935 te kurulması, 1930 lu yıllarda simgesel önemi bulunan Çubuk I barajının (Resim 7), bazı sulama yapılarının, akarsu düzenlemelerinin ve özellikle bataklıkların kurutulmasının gerçekleştirilmesiyle atılmıştır [Öziş 1985, 1988]. Resim 6: Taksim su iletim sistemini besleyen TOPUZLU bendi (M.S. 1750) (Resim: Ü. Öziş) Akarsu Düzenlenmesi Kökeni 6. yüzyıla uzanan [Froriep 1986] Karadeniz-Sakarya-Marmara bağlantısı, 16. yüzyılda Sinan tarafından da ele alınmış, ancak gerçekleştirilememiştir [Çeçen 1981]. 19. yüzyıl sonlarında, İzmir körfezinin tıkanmaması için, Gediz in yatağı körfez dışına boşalacak biçimde değiştirilmiştir [Öziş 1994a]. Resim 7: Sakarya nın Çubuk kolu üstünde 58m yüksekliğinde ve 250m kret uzunluğunda, ÇUBUK I planda kemerli beton ağırlık barajı ve baraj gölünün buz tutmuş durumu (Resim: Ü. Öziş). 20 TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3

5 5.2. İkinci Çeyrek Yüzyıl ( ) İkinci dünya savaşının araya girmesiyle, Türkiye nin su kaynaklarını geliştirme çalışmaları yavaşlamış; ancak, 1954 de Devlet Su İşleri nin (D.S.İ.) kurulmasıyla özel ivme kazanmıştır li yıllarda hizmete giren Sarıyar ve Seyhan barajlarını, pek çok su yapısı izlemiş; 210 m yüksekliğindeki kaya dolgu Keban barajı ile 158 m yüksekliğindeki Gökçekaya beton kemer barajı, bu çeyrek yüzyılın sonlarındaki en önemli su yapıları olmuştur [Öziş 1988; D.S.İ. 1995, 1997]. Herbiri birkaç yüz MW gücünde, büyük barajların eteklerindeki santrallar veya yüksek düşülü çevirme santralları (Resim 8) ülkenin elektrik enerjisi ihtiyacının önemli bir bölümünü karşılamağa başlamıştır [Öziş, Benzeden v.d. 1983; Anık 1990]. En büyüğü ha ile Seyhan olmak üzere, pek çok sulama sistemi de hizmete girmiştir [D.S.İ. 1995]. geliştirilen ve ilk kez İkizdere ve sonra Doğankent su kuvveti tesislerinde uygulanan, yüksek düşülü çevirme santrallarında çakıl geçidi üstüne yerleştirilen karşıdan su alma yapısı [Çeçen 1962, 1985; Çeçen & Bayazıt 1966]; Akmandor tarafından geliştirilen ve ilk kez Sızır su kuvveti tesisine eklenen, yüksek düşülü çevirme santrallarında sürekli yıkamalı dairesel planlı çökeltme havuzu [Akmandor 1973; Çeçen 1985; Çeçen & Bayazıt 1978], bu tür katkıların en önemli örnekleridir [Öziş 1984] Üçüncü Çeyrek Yüzyıl ( ) Bu dönemde, 195 m yüksekliğindeki Altınkaya ve 175 m yüksekliğindeki Hasan Uğurlu gibi kaya dolgu barajlar, 201 m yüksekliğindeki Berke ve 185 m yüksekliğindeki Oymapınar (Resim 9) gibi beton kemer barajlar, daha az yükseklikte pek çok baraj, büyük barajların eteklerinde herbiri birkaç yüz MW gücünde santrallar [Öziş 1988d; Akarun 1988; Anık 1990], çok sayıda sulama ve kentlere su getirme sistemi inşa edilmiştir [D.S.İ. 1995]. Resim 8: Harşit üstünde, yapımı 1971 de biten, 183 m düşüyü 45 m³/s debi ile değerlendiren, serbest yüzeyli akışlı galeriyle çevrilen suyla 32 MW kurulu gücünde ve ortalama 225 GWh/yıl enerji üreten DOĞANKENT I santralı (Resim: Ü. Öziş). Türk mühendisleri bu dönemde dünya su yapıları teknolojisine de ilginç katkılarda bulunmuştur. Acatay tarafından geliştirilen ve ilk kez Apa barajı dipsavağından Alkaran sulamasına su alınmasında uygulanan, sel rejiminde akıştan su alma yapısı [Acatay 1965]; Çeçen ve çalışma arkadaşları tarafından Resim 9: Manavgat üstündeki, inşaatı 1984 de biten, değişken merkezli, değişken açılı, krette merkez açısı 90 olan, 360 m kret uzunluğunda, azami 26 m genişliğinde, 0,58 milyon m³ gövde hacminde OYMAPINAR kemer barajı (Resim: Ü. Öziş). Türkiye Cumhuriyetinin üçüncü çeyrek yüzyılında, su kaynaklarının geliştirilmesinde birinci öncelik Güneydoğu Anadolu Projesinde (G.A.P.) olmuştur. Temelleri 1930 lu yıllara dayanan, Türkiye deki Aşağı Fırat ile Batı Dicle havzalarını kapsayan bu proje, TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3 21

6 1,7 milyon hektar arazinin sulanması ve ortalama 27 milyar kwh/yıl elektrik enerjisi üretimi ile bölgenin sosyal ve ekonomik gelişmesinin sağlanmasında itici güç niteliğini taşımaktadır [D.S.İ. 1980, 1995, 1997; Harmancıoğlu & Öziş 1983; Uşkay 1987; Özbek 1989; Öziş 1992; Ünver 1997a,b; Altınbilek 1997]. Doğu Dicle havzasında öngörülen su kuvveti tesislerinin üretimi de dikkate alındığında, enerji üretimi ortalama 36 milyar kwh/yıl mertebesine yükselecektir [Öziş 1992]. Dünyanın en büyük su kaynaklarını geliştirme projelerinden biri olan Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında: (a) yüksekliği 173 m, beton hacmi 2,6 milyon m³, santral kurulu gücü 1800 MW, ortalama enerji üretimi 8 milyar kwh/yıl olan Karakaya planda kemerli ağırlık barajı (Resim 10) [Öziş, Özel 1989]; (b) gövde dolgu hacmi 84 milyon m³, hazne hacmi 48 milyar m³, santral kurulu gücü 2400 MW, ortalama enerji üretimi 9 milyar kwh/yıl, sulayacağı alan 0,9 milyon hektar olan Atatürk kaya dolgu barajı (Resim 11) [Öziş, Basmacı, Harmancıoğlu 1990, 1992]; (c) herbirinin uzunluğu 26,4 km, iç çapı 7,6 m, toplam iletim debisi 330 m³/s olan Şanlıurfa ikiz tünelleri (Resim 12) [Tanrıverdi 1992; Kurt 1992]; gibi teknik açıdan uluslarası önem taşıyan boyutları olan tesisler bulunmaktadır Dördüncü Çeyrek Yüzyıl ( ) Güneydoğu Anadolu Projesi hidropolitik açıdan da uluslararası ilgi odağı olmaktadır. Ortadoğudaki genel su sıkıntısı bağlamında, G.A.P. kapsamındaki sulama projeleri Suriye ve Irak açısından bazı endişeler yaratır görünse de, sınır-aşan akarsu olan Fırat-Dicle havzasında Türkiye nin öngördüğü su kullanımları hakça, makul, optimal niteliktedir [Akmandor, Pazarcı, Köni 1994; Bağış 1994, 1997; Öziş 1994b, 1997; Dışişleri Bakanlığı 1996; Aydınlar Ocağı 1996; Bilen 1997, 2000; Avcı & Yanık 1997; Kulga & Çakmak 1997; Öziş, Türkman v.d. 1999, 2001]. Türkiye deki büyük baraj hazneleri yalnız kendi ülkesi için değil, akışaşağısındaki komşu ülkelere de taşkınların kontrolu, rüsubat tutulması, kurak dönem akışlarının arttırılması konusunda önemli yararlar sağlayacak niteliktedir. Türkiye nin su potansiyeli ortalama 180 milyar m³/yıl akarsu ve 10 milyar m³/yıl yeraltı suyu mertebesinde olup, ülke yüzeyine çok farklı biçimde dağılmıştır. Bu potansiyelin değerlendirilmesi için, 700 kadar büyük baraj ve 600 kadar su kuvveti tesisi inşa edilerek, ortalama 130 milyar kwh/yıl elektrik enerjisi üretilecek, 8,5 milyon hektar arazi sulanacak, kentlere ve sanayiye 5 milyar m³/yıl ı aşkın su temin edilecektir [D.S.İ. 1995, Resim 10 : Fırat üstünde, yapımı 1987 de biten, 145 m düşüyü 1400 mı/s debi ile değerlendiren, KARAKAYA barajı; eteğinde 1800 MW kurulu gücünde ve ortalama 7350 GWh/yıl enerji üreten santralı (Resim: Ü. Öziş). Resim 11 : Fırat üstünde, yapımı 1992 de biten, 151 m düşüyü 1750 m³/s debi ile değerlendiren, ATATÜRK barajı; eteğinde 2400 MW kurulu gücünde ve ortalama 8900 GWh/yıl enerji üreten santralı (Resim: Ü. Öziş). Resim 12: ŞANLIURFA ikiz tünellerinin inşaatı sırasında, beton kaplanmış iç görünüşü (Resim: Ü. Öziş). 22 TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3

7 1997; Öziş, Baran v.d. 1997, 1999; Bayazıt & Avcı 1997; Öziş 1998d]. Yirmibirinci yüzyıla girerken Türkiye nin elektrik enerjisi ihtiyacının 100 milyar kwh/yıl ın üstünde bulunduğu, öngörülen 8,5 milyon hektardan daha fazla arazinin sulanabilme olanaklarının araştırıldığı, artan nüfusun ve gelişen sanayinin uygun nitelikteki kullanma suyu ihtiyacının hızla arttığı gözönünde tutulursa, Türkiye su kaynaklarının hemen tamamını Cumhuriyetin birinci yüzyılın sonuna kadar geliştirmek zorundadır. Toprakları üstünde, Hitit dönemindeki Karakuyu barajından Cumhuriyet dönemindeki Karakaya barajına kadar dörtbin yıl boyunca pek çok su yapısı inşa edilerek, bu alanda dünyanın sayılı açık hava müzelerinden biri olan Türkiye, bu birikimin verdiği ivme ile, komşu ülkelere de sağlayacağı yararların yanısıra, özellikle kendi yurttaşlarının aç, açık, karanlıkta kalmaması için, su kaynaklarının hemen tamamını 2023 e kadar geliştirmek durumundadır. TEŞEKKÜR Yazar tarihsel ve çağdaş su yapıları alanındaki çalışmalarında ilgi ve desteklerini gördüğü, başta Devlet Su İşleri olmak üzere, Elektrik İşleri Etüd İdaresi, Türkiye Elektrik Kurumu, Türkiye Elektrik Üretim A.Ş., Çukurova Elektrik A.Ş., Kepez Elektrik A.Ş., Ata İnşaat A.Ş., İller Bankası, İstanbul Sular İdaresi, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, Edirne Belediyesi gibi kuruluşlara; Türk Silahlı Kuvvetlerine; Ege ve Dokuz Eylül Üniversitelerine; başta Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal olmak üzere arkeoloji ve sanat tarihi dünyasından pek çok kişiye; merhum Prof.Dr. Kazım Çeçen e ve su mühendisliği dünyasından pek çok kişiye şükranlarını sunar. Yazar, çoğunun ismi ilgili yayınlar listelerinde de yeralan, yakın çalışma arkadaşlarına ve eski öğrencilerine de özellikle müteşekkirdir. İLGİLİ YAYINLAR ACATAY, A. (1965): Prise d eau sur un canal à écoulement rapide. Moscou, A.I.R.H., XI. Congrès, Comptes-rendus, R AKARUN, R. (1988): An overview of dam and hydro plant construction in Turkey. Int. Water Power & Dam Construction, V.40, N.2, s AKMANDOR, N. (1968): Koca Sinan ın plancılığı, eserleri ve mühendisliği. Türkiye Mühendislik Haberleri, N.157, s.1 6. AKMANDOR, N. (1973): Tabanı yatay daire biçimli çökeltme havuzunda çökeltme olayı. İstanbul, İ.T.Ü. İnşaat Fakültesi, Doktora tezi (yön.: K. Çeçen). AKMANDOR, N.; PAZARCI, H.; KÖNİ, H. (1994): Orta Doğu ülkelerinde su sorunu. Ankara, TESAV Toplumsal, Ekonomik, Siyasal Araştırmalar Vakfı, 100 s. + 4 hrt. ALKAN, A.; ÖZİŞ, Ü. (1991): Su mühendisliği tarihi açısından Çevlik kanal ve tünelleri. İnşaat Mühendisleri Odası, Teknik Dergi, Y.2, N.3, s ALKAN, A.; TANRIÖVER, A.; ÖZİŞ, Ü. (1999): Ege Bölgesinde tarihi su yapıları ve Priene. İzmir, Mühendislik ve Diğer Meslek Odaları İzmir Şubeleri, İzmir Su Kongresi, s ALTINBİLEK, D. (1997): Water and land resources development in Southeastern Turkey. Water Resources Development, V.13, N.3, s ANIK, F. (1990): The development of Turkey s electric energy. Int. Water Power & Dam Construction, V.42, N.9, s ARISOY, Y.; ÖZİŞ, Ü.; KAYA, B. (1987): Lamas havzası tarihi su iletim sistemleri. Ankara, İ.M.O., 9. Teknik Kongre Bildiriler Kitabı, C.2: Su Kaynakları Mühendisliği, s ATALAY, A.; ÖZİŞ, Ü.; BECERİK, M.; ÖZDİKMEN, K. (1996): Efes kentinin antik Kayapınar suyolu. Ankara, Karayolları Vakfı Dergisi, Y.8, N.90-91, s ATALAY, A.; ÖZİŞ, Ü.; BECERİK, M.; ÖZDİKMEN, K. (1997): Efes kentinin tarihi suyolları. İzmir, İ.M.O., Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi, s ATALAY, A.; ÖZİŞ, Ü.; BECERİK, M.; ÖZDİKMEN, K. (2001): Kuşadası yönünden Efes e tarihi Değirmendere suyolu. Kuşadası, Kuşadası Belediyesi, Geçmişten Geleceğe Kuşadası (2000 Sempozyumu Bildirileri), (ed.: A. Şerifoğlu), s AVCI, İ.; YANIK, B. (1997): Sınıraşan ve sınır oluşturan su kaynaklarımız: potansiyel, su talepleri ve sorunları. İstanbul, Makina Mühendisleri Odası ve 15 Diğer Meslek Odası, İstanbul Şubeleri, Su Kongresi ve Sergisi 97, İstanbul, s AYDINLAR OCAĞI (1996): Water conflict in the Middle East. Ankara, Aydınlar Ocağı, Panel series 17, 72 s. BAĞIŞ, A.İ. (ed.) (1994): Water as an element of cooperation and development in the Middle East. Ankara, Ayna, Hacettepe University & Friedrich-Naumann-Foundation, 446 s. BAĞIŞ, A.İ. (1997): Turkey s hydropolitics of the Euphrates-Tigris basin. Water Resources Development, V.13, N.4, s BAUR, A. (1991): Die Yerebatan Sarayı Zisterne in Istanbul der versunkene Palast. Bergisch Gladbach, Frontinus-Gesellschaft, H.15, Frontinus Tagung 1990 in Bochum und weitere Beitäge zur historischen Entwicklung im Bergbau, s TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3 23

8 BAYAZIT, M.; AVCI, İ. (1997): Water resources of Turkey: potential, planning, development and management. Water Resources Development, V.13, N.4, s BAYKAN, O. (1999): Çürüksu (Lycus) vadisindeki üç antik kent ve onların tarihsel su yapıları. Denizli, Makine Mühendisleri Odası, Denizli de sanayileşme ve kentleşme sempozyumu, bildiriler kitabı, s BAYKAN, O.; CANTILAV, T. (1997): Cibyratis birliği tarihsel su iletimleri (Cibyra, Oenoanda, Bubon, Balbura). İzmir, İ.M.O., Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi, s BAYKAN, O., DAĞ, O.A. (1994): Perge tarihsel su getirme sistemleri. Ankara, D.S.İ., Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferansı Bildirileri, C.1, s BAYKAN, O.; KOCAKAYA, İ.; ALKAYA, D. (1997): Patara tarihsel su iletimi. İzmir, İ.M.O., Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi, s BAYKAN, O.; TANRIÖVER, Y.E.; ÇİFTÇİ, Ş. (2001): Historical water supply system of Magnesia on the Meander/Söke/Aydın/Türkiye. İstanbul, Istanbul Water and Sewerage Authority İ.S.K.İ., International Symposium on Water Resources and Environmental Impact Assessment. BELLİ, O. (1996): Doğu Anadolu bölgesinde keşfedilen Urartu barajlarına toplu bir bakış. Belleten, N.229, s BELLİ, O. (1997): Doğu Anadolu da Urartu sulama kanalları - Urartian irrigation canals in eastern Anatolia. İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 64 s. BİLDİRİCİ, M. (1994a): Tarihi Su Yapıları (Historische Wasserbauten) : Konya, Karaman, Niğde, Aksaray, Yalvaç, Side, Mut, Silifke. Ankara, D.S.I., 40.ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 463 s. BİLDİRİCİ, M. (1994b): Selçuklu dönemi Konya sulaması. Ankara, D.S.İ., Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferansı Bildirileri, C.1, s BİLDİRİCİ, M.; BİLDİRİCİ, Ö. (1996): Historical irrigation in the plain of Ereğli of Konya. Cairo, I.C.I.D., 16. International Congress on Irrigation and Drainage, Transactions, V.1-G: History Seminar, R.9, s BİLDİRİCİ, M.; BİLDİRİCİ, Ö. (1997): Konya ve çevresinde çağlar boyu tarihsel su yapıları. İzmir, İ.M.O., Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi, s BİLEN, Ö. (1997): Turkey and water issues in the Middle East. Ankara, Southeastern Anatolia Project Regional Development Administration, 223 S. BİLEN, Ö. (2000): Ortadoğu su sorunları ve Türkiye. Ankara, TESAV Toplumsal, Ekonomik, Siyasal Araştırmalar Vakfı, 2.b., 322 s. BURDY, J.; TAŞLIALAN, M. (1997): L acqueduc d Antioche de Pisidie. İstanbul, Institut Français d Etudes Anatoliennes Georges Dumezil, Anatolia Antiqua - Eski Anadolu, C.V, s BÜYÜKYILDIRIM, G. (1994a): Antalya bölgesi tarihi su yapıları. Ankara, D.S.İ., 40.ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 211 s. BÜYÜKYILDIRIM, G. (1994b): Selge antik kenti su yolları. Ankara, D.S.İ., Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferansı Bildirileri, C.1, s BÜYÜKYILDIRIM, G. (1997): Perge kenti tarihsel su yapıları. İzmir, İ.M.O., Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi, s ). CEZERİ, EL (1196; Kopyası 1206): Kitab ı hiyel. İstanbul, Topkapı Sarayı Arşivi & (Facsimile 1990) Olağanüstü mekanik araçların bilgisi hakkında kitap. Ankara, Kültür Bakanlığı N.1207, Bilim ve Teknoloji Dizisi N.2, 356 s. CROUCH, D.P. (1993): Water management in ancient cities. New-York, Oxford, 380 s. ÇANGIRI, A.; AKPINAR, M. (1994): Içel-Silifke-Kızılgeçit tarihi su yapıları. Ankara, D.S.İ., Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferansı Bildirileri, C.1, s ÇEÇEN, K. (1962): Vahşi derelerden sualma. İstanbul, İ.T.Ü. N.485, 160 s. ÇEÇEN, K. (1981): Osmanlılar devrinde Karadeniz-Sakarya-İzmit bağlantısı. İstanbul, İ.T.Ü., I. Uluslararası Türk İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, C.V, s ÇEÇEN, K. (1985): Nehir tipi santrallarda sualma yapıları ve çökeltme havuzu. Ankara, Elektrik İşleri Etüd İdaresi, 50. Kuruluş Yıldönümü, Hidroelektrik Enerji Sempozyumu Tebliğleri, s ÇEÇEN, K. (1986a): Süleymaniye su yolları. İstanbul. İ.T.Ü. Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi, N.2, 91 s. ÇEÇEN, K. (1986b/87): 16. yüzyılda İstanbul su tesisleri. İstanbul, İ.T.Ü., 2. Uluslararası Türk İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, C.3, s ÇEÇEN, K. (1987): Seldschukische und osmanische Talsperren. Stuttgart, Wittwer, Historische Talsperren (ed.: G.Garbrecht), s ÇEÇEN, K. (1988a): Sinan ın köprü ve su kemerleri. Istanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları N , Mimar Sinan dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı (1987 Mimar Sinan Üniversitesi Sempozyumu Tebliğleri) (Ed.: Z. Sönmez), s ÇEÇEN, K. (1988b): Sinan ın yaptığı su tesisleri. 24 TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3

9 Istanbul, Vakıflar Genel Müdürlüğü & Vakıflar Bankası, Mimarbaşı Koca Sinan, yaşadığı çağ ve eserleri, C.l, s ÇEÇEN, K. (1988c): Mimar Sinan ve Kırkçeşme Tesisleri. İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 238 s L. ÇEÇEN, K. (1990) : Sinan s water supply system in İstanbul. İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon Idaresi, 218 S.+ 9 L. ÇEÇEN, K. (1991a): Halkalı Suları. İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 176 S. + 9 L. ÇEÇEN, K. (1991b): Üsküdar suları. İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon Idaresi, 188 S.+ 7 L. ÇEÇEN, K. (1992): Taksim ve Hamidiye suları. İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 208 S.+ 4 L. ÇEÇEN, K. (1996a): Roma suyollarının en uzunu. İstanbul, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, 230 s. + 8 L. ÇEÇEN, K. (1996b): The longest roman water supply line. İstanbul, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, 230 s. + 8 L. ÇEÇEN, K. (1996c): İstanbul da Sinan tarafından yapılan su tesisleri. Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri (Ankara 1988), (Ed.: A. Aktaş-Yasa), s ş. ÇEÇEN, K.; BAYAZIT, M. (1966): Karşıdan sualma sistemi ve çakıl geçitine verilecek şekil. Ankara, İ.M.O., 3. Teknik Kongre, R.II-14, 13 s. ÇEÇEN, K.; BAYAZIT, M. (1978): Vorteksli çökeltme havuzları. İzmir, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu. TBTAK VI. Bilim Kongresi, Mühendislik Araştırma Grubu Tebliğleri, N.384/MAG-49, s DEMİR, A. (2001): Su ve DSİ tarihi. Ankara, Devlet Su işleri Vakfı, 153 s. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI (1996): Orta-Doğu da su sorunu. Ankara, T.C. Dışişleri Bakanlığı, Bölgesel ve Sınıraşan Sular Dairesi, 99 s. D.S.İ. (S. UŞKAY; E. TAŞKAPILIOĞLU; N. GÜRKAN; Y. PALALI; H. TOPRAKOĞLU; A. ABİDOĞLU; B. KÖKNEL) (1980): Güneydoğu Anadolu Projesi, Ankara, DSI Etüd ve Plan Dairesi. D.S.İ. (VII. Bölge Müdürlüğü) (1994): Samsun bölge müdürlüğü sınırları içindeki tarihi su yapıları. Ankara, D.S.I., 40.ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 53 s. D.S.İ. (1995): Haritalı istatistik bülteni. Ankara, D.S.İ. Genel Müdürlüğü, n.991-viii-177, 513 s. D.S.İ. (1997): DSI in brief. Ankara, General Directorate of State Hydraulic Works, 28 s. EMRE, K. (1993) : The Hittite dam of Karakuyu. Wiesbaden, Essays on Anatolian Archeology (Ed.: H.M. Prince T. Masaka), s EYICE, S. (1979): Byzantinische Wasserversorgungsanlagen in İstanbul. Braunschweig, Technische Universität, Leichtweiss Institut für Wasserbau, Mitteilungen, H.64, 31 s. FAHLBUSCH, H. (1981): Wassersorgung griechischer Städte, dargestellt am Beispiel Pergamon. Braunschweig, Technische Universität, Leichweiss Institut für Wasserbau, Mitteilungen, H.71, s (ayrıca: H.97, s.65 98). FAHLBUSCH, H. (1987a): Elemente griechischer und römischer Wasserversorgunsanlagen. Mainz, Zabern, Die Wasserversorgung antiker Städte, Bd. 2, s FAHLBUSCH, H. (1987b): Beispiele antiker Wasserversorgungs-anlagen. Mainz, Zabern, Die Wasserversorgung antiker Städte, Bd.2, (Aspendos) s ; (Perge) s ; (Side) s FIRATLI, N. (1951): Ankara nın ilkçağ da su tesisatı. Belleten, C.19, s FORCHHEIMER, P.; STRZYGOWSKI, J. (1893): Die byzantinischen Wasserbehälter von Konstantinopel. Wien, Beiträge zur Geschichte der byzantinischen Baukunst und zur Topographie von Konstantinopel, 270 s. FRORIEP, S. (1986): Ein Wasserweg in Bithynien. Antike Welt, J.17, 2. Sondernummer, s GARBRECHT, G. (1975): Bewässerungswirtschaft in der Geschichte: Urartu, v.chr. Zeitschrift für Bewässerungswirtschaft, Bd.10, N.1, s GARBRECHT, G. (1985): Wasser; Vorrat, Bedarf und Nutzung in der Geschichte und Gegenwart. Hamburg, Rohwolt, 279 s. GARBRECHT, G. (1987a): Die Wasserversorgung des antiken Pergamon. Mainz, Zabern, Die Wasserversorgung antiker Städte, Bd.2, s GARBRECHT, G. (1987b): Die Talsperren der Urartäer. Stuttgart, Wittwer, Historische Talsperren (Ed.: G.Garbrecht), s GARBRECHT, G. (1991a): Vier antike Talsperren in Anatolien. Stuttgart, Wittwer, Historische Talsperren 2 (Ed.: G.Garbrecht), s GARBRECHT, G. (1991b): Talsperre und Tunnel am Hafen Seleukeia. Stuttgart, Wittwer, Historische Talsperren 2 (Ed.: G.Garbrecht), s GARBRECHT, G. (1991c): Das Alter der Talsperre Faruk Bendi in Ost Anatolien. Stuttgart, Wittwer, Historische Talsperren 2 (Ed.: G.Garbrecht), s , TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3 25

10 GARBRECHT, G. (1995): Meisterwerke antiker Hydrotechnik. Stuttgart, Teubner, 154 s. GARBRECHT, G.; VOGEL, A. (1991): Die Staumauern von Dara. Stuttgart, Wittwer, Historische Talsperren 2 (Ed.: G.Garbrecht), s GERGER, R.; KÜRKÇÜOĞLU, K. (1997): Şanlıurfa daki tarihi su yapıları. İzmir, İ.M.O., Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi, s GREWE, K. (1985): Planung und Trassierung Römischer Wasserleitungen. Wiesbaden, Chmielorz, 108 s. GREWE, K. (1994) : Die römische Wasserleitung nach Side (Türkei). Antike Welt, J.25, H.2, s GREWE, K. (1998): Licht am Ende des Tunnels: Planung und Trassierung im antiken Tunnelbau. Mainz, Zabern, 218 s. GREWE, K.; ÖZİŞ, Ü.; BAYKAN, O.; ATALAY, A. (1994) : Die antiken Flussüberbauungen von Pergamon und Nysa (Türkei). Antike Welt, J.25, H.4, s HARMANCIOĞLU, N.; ÖZİŞ, Ü. (1983): Dynamics of water resources development: Lower Euphrates case in Turkey. İstanbul, NATO Workshop, Application of System Analysis on Water Resources Development (Ed.:M. Bayazıt),R.8,12 s. HILL, R. (1972): The book of knowledge of ingenious mechanical devices. Holland, Reidel. İZMİRLİGİL, Ü. (1979): Die Wasserversorgunsanlagen von Side. Braunschweig, Technische Universität, Leichtweiss-Institut für Wasserbau, Mitteilungen, H.64, 25 s. İZMİRLİGİL, Ü. (1983): Samsat (Samosata) su yolu araştırması, 1981 (Forschung der Samosata-Wasserleitung). Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, IV. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1982, s KOSOVA, A. (1999): Historical long-distance water conveyance systems to İzmir. İzmir, Dokuz Eylül University, Graduate School of Natural and Applied Sciences, Civil Engineering Department, Master thesis in hydrology and hydraulic works, 98 s. (adv.: Ü. Öziş). KULGA, D.; ÇAKMAK, C. (1997): Toward sustainable water management in the Southeastern Anatolia Project (GAP). Water Resources Development, V.13, N.4, s KURT, C. (1992): Şanlıurfa tunnel system. Trondheim, Hydropower 92, 6 s. KÜRKÇÜOĞLU, C. (1992): Şanlıurfa su mimarisi. Ankara, Kültür Bakanlığı, N.1393; Tanıtma Eserleri Dizisi N.51, 83 s. LASSUS, J. (1977): Das fliessende Wasser von Antiochia. Braunschweig, Technische Universität, Leichtweiss Institut für Wasserbau, Tagung über Römische Wasserversorgunsanlagen, Bd.3, 27 s. MOLTKE, H.v. (1836) (Çev.: Ş. AKSOY) (1976): Tarihsel bir belge: 140 yıl önce İstanbul un içme suyu sorunu, İstanbul un su iletim hatları. DSI Teknik Bülteni, N.37, s NEVE, P. (1969/70): Eine hethitische Quellgrotte in Boğazköy. Tübingen, Istanbuler Mitteilungen, Bd.19/20, s OMAY, E. (1997): İlk su mühendisi Thales. İzmir, İnşaat Mühendisleri Odası, Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi, s ÖGÜN, B. (1970): Van da Urartu sulama tesisleri ve Şamram (Semiramis) kanalı. Ankara, Anadolu, 51 s L. ÖZAND, E. (1968): Koca Sinan ın en büyük mühendislik eserlerinden biri olan İstanbul un Kırkçeşme tesisleri. Türkiye Mühendislik Haberleri, N.157, s ÖZBAY, F. (1988): Olba/Diokaisareia su sistemi. Mersin, Mersin Üniversitesi, Kilikya Arkeolojisini Araştırma Merkezi, Olba I, s L ÖZBEK, T. (1989): Das Südost-Anatolien-Projekt-GAP. Berlin, Technische Universität, V. Internationales Weiterbildungsprogramm, Berlin 89, H.16, s ÖZİŞ, Ü. (1982): An outlook on ancient cisterns in Anatolia. Honolulu, University of Hawaii, International Conference on Rain Water Cistern Systems, Proceedings, s ÖZİŞ, Ü. (1984): Türkiye de su kaynaklarının ve bununla ilgili teknolojinin gelişimi, İstanbul, İ.T.Ü., İnşaat Fakültesi, Türkiye de İnşaat Mühendisliği Alanındaki Gelişmeler Kongresi 84, C.1, s ÖZİŞ, Ü. (1985): Türkiye nin hidroelektrik potansiyeli ve enerji üretimi. Ankara, Elektrik İşleri Etüd İdaresi, 50. Kuruluş Yıldönümü, Hidroelektrik Enerji Sempozyumu Tebliğleri, s ÖZİŞ, Ü. (1987): Su mühendisliği açısından Anadolu daki eski su yapıları. İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, N.73 (genişletilmiş 2. basım), 226 s. ÖZİŞ, Ü. (1988): Atatürk ün su kaynaklarının geliştirilmesiyle ilgili söylev ve demeçleri. Ankara, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı, Atatürk Haftası Armağanı : Ölümünün 50. yılında Atatürk, N.21, s ÖZİŞ, Ü. (1991): Alabanda und seine antike Wasserversorgung. Antike Welt,J.22,H.2,s TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3

11 ÖZİŞ, Ü. (1992): G.A.P. I : Güneydoğu Anadolu Projesi gelişme planı Karakaya barajı ve santralı Atatürk barajı ve santralı. Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, N.224, 64 s. ÖZİŞ, Ü. (1994a): Su mühendisliği tarihi açısından Türkiyedeki eski su yapıları. Ankara, D.S.I., 40.ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 203 s. ÖZİŞ, Ü. (1994b): Uluslararası açıdan Güneydoğu Anadolu Projesi. Salihli, Celal Bayar Üniversitesi, I. Ulusal İnşaat ve Çevre Sempozyumu, s ÖZİŞ, Ü. (1995) : Çağlar boyunca Anadolu da su mühendisliği. İstanbul, İ.M.O. İstanbul Şubesi, 40. yıl yayını, 64 s. ÖZİŞ, Ü. (1996a): Historical water schemes in Turkey. International Journal of Water Resources Development, V.12, N.3, s ÖZİŞ, Ü. (1996b): Historical irrigation, drainage and flood control works in Turkey. Cairo, I.C.I.D., 16. International Congress on Irrigation and Drainage, Transactions, V.1-G : History Seminar, R.8, s ÖZİŞ, Ü. (1997): Sınır-aşan sular ve Türkiye. Manisa, Celal Bayar Üniversitesi Yüksek Öğrenim Vakfı, N.1, Sınır aşan sularımız, s & İstanbul, Makina Mühendisleri Odası ve 15 Diğer Meslek Odası, İstanbul Şubeleri, Su Kongresi ve Sergisi 97, İstanbul, s ÖZİŞ, Ü. (1998a): Water resources development in Turkey throughout the ages. İzmir, Ege University, Electronic Journal of Civil Engineering, Paper 3, ÖZİŞ, Ü. (1998b): Wasserbauten im Laufe von 4000 Jahren in der Türkei. İstanbul, Renk Ajans, In Memoriam - Prof.Dr. Kazım Çeçen - Anma Kitabı - Gedenkschrift (Eds.: A. Terzioğlu; M. Bayazıt), s ÖZİŞ, Ü. (1998c): Les aqueducs antiques en Turquie. Ankara, Liaison, Octobre 98, s ÖZİŞ, Ü. (1998d): Türkiye de su kuvvetinin gelişimi. İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Prof.Dr. Kazım ÇEÇEN Anısına - Türkiye nin Hidroelektrik Potansiyelinin Geliştirilmesi Sempozyumu, s ÖZİŞ, Ü. (1999a): Historical dams in Turkey. Ankara, Turkish National Committee of International Commission on Large Dams (TRCOLD), 100 s. ÖZİŞ, Ü. (1999b): Forchheimer & Ancient hydraulic works in Turkey. Graz, International Association for Hydraulic Research, XXVIII. Congress IAHR, Forchheimer & Schoklitsch Memorial Symposium, s ÖZİŞ, Ü. (2001): Ein Einblick in die historischen Wasserversorgungsanlagen İstanbuls. Berlin, Technische Universität, Zentrum Technik und Gesellschaft, Blickwechsel - Beiträge zur Geschichte der Wasserversorgung und Abwasserentsorgung in Berlin und İstanbul - Symposium 2000 (eds.: N. Dinçkal; S. Mohajeri), s ÖZİŞ, Ü.; ARISOY, Y. (1987): Mimar Sinan ın Suyolları. İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, N YDK , 80 s. ÖZİŞ, Ü.; ARISOY, Y. (1988): Mimar Sinan ın su iletim sistemleri. İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları), N , Mimar Sinan dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı (1987 Mimar Sinan Üniversitesi Sempozyumu Tebliğleri) (Ed.: Z. Sönmez), s ÖZİŞ, Ü.; ARISOY, Y. (1996): Water conveyance systems of the great Architect Sinan. Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri (Ankara 1988), (Ed.: A. Aktaş-Yasa), s Figures. ÖZİŞ, Ü.; ARISOY, Y. (2000): Sinan s aqueducts. İstanbul, International Association of Shell and Spatial Structures & Mimar Sinan University, International Symposium: Bridging Large Spans (BLS) - From Antiquity to Present, s ÖZİŞ, Ü.; ATALAY, A.; HAŞAL, M.; ATALAY (UTKU), V. (1979): Antike Fernwasserleitungen von Alabanda und Gerga. Braunschweig, Technische Universität, Leichtweis Institut für Wasserbau, Mitteilungen, H.64, 8 s. ÖZİŞ, Ü.; ATALAY, A.; BECERİK, M.; ÖZDİKMEN, K. (1998): Historical water conveyance systems to Ephesus. Selçuk, Selçuk Municipality & Ege University, From Past to Present, Selçuk, First International Symposium 1997, Proceedings, s ÖZİŞ, Ü.; ATALAY, A. (1999): Fernwasserleitungen von Ephesos. Wien, Österreichische Akademie der Wissenschaften, 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos, Akten des Symposions Wien 1995 (Eds.: H. Friesinger, F. Krinzinger; Red.: B. Brandt, K.R. Krierer), s Taf.73/3 bis 75/4. ÖZİŞ, Ü.; BARAN, T.; DURNABAŞ, İ.; ŞEKER, Ş.; ÖZDEMİR, Ö. (1997): Türkiye akarsularının su ve su kuvveti potansiyeli. Türkiye Mühendislik Haberleri, Y.42, N.391, s ÖZİŞ, Ü.; BARAN, T.; HARMANCIOĞLU, N.; BENZEDEN, E.; TÜRKMAN, F.; DALKILIÇ, Y.; ŞEKER, Ş.; ÖZDEMİR, Y. (1999): Türkiye de su kuvvetinden enerji üretimi. İzmir, Mühendislik ve Diğer Meslek Odaları İzmir Şubeleri, İzmir Su Kongresi, s TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3 27

12 ÖZİŞ, Ü.; BASMACI, E.; HARMANCIOĞLU, N. (1990): Atatürk nears completion. Int. Water Power & Dam Construction, V.42, N.9, s ÖZİŞ, Ü.; BASMACI, E.; HARMANCIOĞLU, N. (1992): Wasserkraftanlage Atatürk am Euphrat. Wien, Technische Universität, 7.Internationales Seminar - Wasserkraftanlagen, (Red.: A. Königsberger, H. B. Matthias, T. Varga), s (English version also exists). ÖZİŞ, Ü.; BENZEDEN, E.; HARMANCIOĞLU, N.; TÜRKMAN, F. (1983): Opportunities in water power development. Washington, Hemisphere, Alternative Energy Sources III (Ed.: T.N. Veziroğlu), V.4, s ÖZİŞ, Ü.; HARMANCIOĞLU, N.; BAYKAN, O.; ÜNAL, Ş.; TOLKUN, N. (1979): Tarihi Bergama Ve Nysa tünellerinin kapasiteleri ile giriş taşkın zirve akımlarının karşılaştırılması. İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi, I. Ulusal Hidroloji Kongresi, s ÖZİŞ, Ü.; ÖZDEMİR, Y.; KOSOVA, A.; ÇÖRDÜK, A. (1999): İzmir in tarihi su getirme sistemleri. İzmir, Mühendislik ve Diğer Meslek Odaları İzmir Şubeleri, İzmir Su Kongresi, s ÖZİŞ, Ü.; ÖZEL, İ. (1989): Karakaya dam and power plant. Int. Water Power and Dam Construction, V.41, N.7, s ÖZİŞ, Ü.; TÜRKMAN, F.; BARAN, T.; ÖZDEMİR, Y. (1999): Güneydoğu Anadolu Projesi ve hidropolitik yönleri. İzmir, Mühendislik ve Diğer Meslek Odaları İzmir Şubeleri, İzmir Su Kongresi, s & (2000): Yapı Dünyası, n.50 (Mayıs 2000), s ÖZİŞ, Ü.; TÜRKMAN, F.; BARAN, T.; ÖZDEMİR, Y.; DALKILIÇ, Y. (2001): Hidropolitik açıdan Güneydoğu Anadolu Projesi. Ankara, Meteoroloji Mühendisliği, Y.2001, N.1, s SCHNITTER, N. (1979): Antike Talsperren in Anatolien. Braunschweig, Technische Universität, Leichtweiss Institut für Wasserbau, Mitteilungen, H.64, 8 s. SCHNITTER, N. (1990): Der Architekt Sinan als Wasserbauer. Wasser, Energie, Luft Eau, Energie, Air, J.82, H.10, s SCHNITTER, N. (1994): A history of dams. Rotterdam, Balkema, 266 s. STARK, H. (1957): Anadolu da osmanlı Türklerinden önce yapılan barajlar. Türkiye Mühendislik Haberleri, Y.3, N.31, s STENTON, E.C.; COULTON, J.J. (1986): Oinoanda, the water supply and aqueduct. Anatolian Studies, V.36, s ŞENTÜRK, F. (1957): Anadoluda Osmanlı Türkleri tarafından inşa edilmiş olan bendler. Türkiye Mühendislik Haberleri, Y.3, N.31, s TANRIÖVER, Y.E. (2002): Karia bölgesi (Güney-batı Ege) tarihsel su yapıları. Denizli, Pamukkale Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek lisans tezi, 269 s. (yön.: O. Baykan). TANRIVERDİ, İ. (1992): Şanlıurfa tünelleri. Ankara, Devlet Su İşleri, 110 s. + Şekiller. TOMASELLO, F. (1991): L acquedotto romano e la necropoli presso l istmo. Roma, Bretschneider, Missione Archeologica Italiana di Iassos, II, 242 s T. TÖLLE KASTENBEIN, R.(1990): Antike Wasserkultur. München, Beck, 231 s. T.R.C.O.L.D. (1999): Dam engineering in Turkey. Ankara, Turkish National Committee on Large Dams, 200 s. TUTTAHS, G. (1998): Milet und das Wasser, ein Beispiel für die Wasserwirtschaft einer antiken Stadt. Essen, Universität GH Essen, Forum, Siedlungswasserwirtschaft und Abfallwirtschaft, H.12, 217 s. TÜTÜNCÜOĞLU, F. (1978): Tarihi Topuzlu bendi hazne hidrolojisi. İzmir, Ege Üniversitesi, Mühendislik Bilimleri Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidroloji ve su yapıları yüksek lisans tezi, n.9 (yön.: Ü. Öziş; E. Benzeden). TÜTÜNCÜOĞLU, F.; BENZEDEN, E. (1979): Tarihi Topuzlu bendi hazne hidrolojisi. İstanbul, İ.T.Ü., I. Ulusal Hidroloji Kongresi, s UŞKAY, S. (1987): Güneydoğu Anadolu Projesi DSI çalışmaları. Ankara, İnşaat Mühendisleri Odası, IX. Teknik Kongre Bildiriler Kitabı, C.II, s ÜNAL, M. (2001): İzmit antik su sistemleri ve Paşasuyu. İzmit, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi, n.1, 88 s. + 1 L. ÜNVER, O. (1997a): South-eastern Anatolia integrated development project (GAP), Turkey: an overview of issues of sustainability. Water Resources Development, V.13, N.2, s ÜNVER, O. (1997b): Southeastern Anatolia Project (GAP). Water Resources Development, V.13, N.4, s WEBER, G. (1904/5): Wasserleitungen in kleinasiatischen Städten. Berlin, Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts, Bd.19, s , Bd.20, s YILDIZ, D.; KUZUM, A.L. (1994) : Su mühendisliğinin 5000 yılı. Türkiye Mühendislik Haberleri, N.370, s.11-16; N.371, s YÜNGÜL, N. (1957): Taksim suyu tesisleri. İstanbul, İstanbul Belediyesi Sular İdaresi, N.3, 72 s. 28 TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI /3