T.C. MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI ANASANAT DALI ESKİ ÇİNİ ONARIMLARI PROGRAMI

Transkript

1 T.C. MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI ANASANAT DALI ESKİ ÇİNİ ONARIMLARI PROGRAMI ÇİNİ BUHURDANLAR ( Yüksek Lisans Eser Metni ) Hazırlayan: Souadad İbrahim ALSİGAB Tez Danışmanı: Prof.Dr. Sitare TURAN BAKIR İstanbul, 2013

2 ii

3 İÇİNDEKİLER Sayfa No. ÖNSÖZ v ÖZET...vi SUMMARY.. vii RESİMLER LİSTESİ viii 1.GİRİŞ Çalışmanın Amacı ve Kapsamı Çalışmanın Yöntemi BUHURDAN FORMUNUN TANIMI VE TARİHÇESİ..3 3.TÜRK ÇİNİCİLİĞİNDE BUHURDAN Türk Çini Ve Seramik Sanatı Tarihi Kütahya Çini ve Seramikleri Kütahya Seramiklerinde Buhurdan Formları YENİ TASARIMLAR VE UYGULAMALAR Katalog No: Katalog No: Katalog No: Katalog No: Katalog No: Katalog No:6 150 iii

4 4.7. Katalog No: DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ 205 iv

5 ÖNSÖZ Güzel koku kullanımı çok eski bir gelenektir. İnsanların var olmaya başladığı ilk çağlardan günümüze kadar değişik milletler ve dinlerden olan insanlar tarafından, yakıldığında güzel koku yayan karışımın ve buhurdanın keşfedilmesi birbirine paralel zamanlarda olmuştur. Arkeolojik kalıntılar Mezopotamya nın tüm kültürlerinden eski Mısır a ve Uzak Doğu ya kadar uzanan geniş coğrafyada ve bununla birlikte diğer büyük üç dinde; Musevilik, Hristiyanlık ve İslamiyet te sıkça kullanılmıştır. Bu çalışmada, yüzyıllardır kullanılan ancak hakkında yazılı olarak detaylı bir erişim sağlanamayan buhurdanlara yer verme sebebi dikkatleri bu yöne çekmek ve bu konuda kalıcı bir eser bırakmak olmuştur. Yüksek Lisans eğitimimde ve tez çalışmam sürecinde bana her aşamada yardımcı olan ve desteğini esirgemeyen tez danışmanım, değerli Hocam Prof. Dr. Sitare Turan Bakır a; üretim aşamasında destek olan Mavi Çini ve Nahhas firmasına; sponsor olarak katkı sağlayan Somal Saç, Unit Group, Teknoloji Holding e, ayrıca üretimde sponsor olan Projet firmasına teşekkürlerimi sunarım İstanbul, Nisan 2013 Souadad Ibrahim Alsigab v

6 ÖZET ÇİNİ BUHURDANLAR Uygarlıkların ve dinlerin ortak mirası olarak yüzyıllardır bir gelenek haline gelen buhurdanlar hiç şüphesiz Osmanlı Sanatında da mükemmel örnekleriyle karşımıza çıkmaktadır. Milattan önce IV. yüzyılda pişmiş topraktan yapılmış buhurdanlar sonraki dönemlerde pek çok sanat dalında olduğu gibi çeşitli şekillerde; altın, gümüş ve bronz olarak üretilmiştir. Bu çalışmalarda ise, günümüzde unutulmaya yüz tutan çini buhurdanlarının, estetik ve fonksiyonel özellikleri gözetilerek tekrar güncel mekanlarda kullanılması amacıyla yeni tasarımlar yapılmıştır. Buhurdanlar özellikle İslam sanatı ve Türk Çini Sanatı kapsamında irdelenmiş, yapılan kaynak araştırması, müze ve koleksiyonların incelenmesi sonucunda, Türk Çini Sanatı nda buhurdan formlarına Kütahya üretimi seramiklerde rastlanmıştır. Yapılan ön çalışma ardından karar verilen formlara uygulanacak teknik çözümler üzerinde durulmuş, formlar tasarlanmış ve Türk Çini Sanatı ndaki değişik üsluplar sır altı tekniği ve ajur dekoru kullanılarak uygulanmıştır. Tasarımlarda, Selçuklu ve Osmanlı Dönemi bezeme sanatının sentezi olan üslup ve motifler kullanılmış ve yedi adet orijinal eser üretilmiştir. Anahtar kelimeler: Türk-İslam Sanatı, Çini, Buhurdan. vi

7 SUMMARY CERAMIC INCENSE BURNER Incense burners, a common heritage of many civilizations and religions for centuries, have, without a doubt, excellent examples crafted by Ottoman artists. Incense burners made during 4th century BC were later on replaced by gold, silver and bronze ones. Nowadays, in these studies, the almost forgotten incense burners with their aesthetic and functional features preserved are going to be used in contemporary places, appreciated in terms of traditional Turkish Ceramic Art, presented in order to promote our ceramic craftsmanship in exhibits and as thesis. The Turkish Ceramic Art forms of the incense were ound in Kutahya ceramics production. Incense burners have been examined especially in terms of Islamic Art and Turkish Ceramic Art. Several sources have been investigated, museum pieces and private collection items studied, ceramics that were used on said items were analyzed and it was determined that these Incense burners were originated from Kutahya. After the preliminary studies, technical solutions that will be applied on select Incense burners were considered, many shapes were applied using designed and different styles of Turkish Ceramic Art and Turkish hem-stitching were used. Seljuk and Ottoman periods' decorative art (openwork) the style and motifs used in the synthesis of art and produced seven original works were applied on these shapes as a synthesis; seven different incensories were produced utilizing contemporary design trends. Keywords: Turkish and Islamic Art, Ceramic, Incense Burner. vii

8 RESİMLER LİSTESİ: Resim 1: Taş Buhurdan, The Citadel Archaeological Museum, Amman, Jordan, Resim 2: Minyatür Yapı Şeklinde Buhurdan, Procuratoriadi San Marco / Cameraphoto Arte, Venice. Resim 3: Çanak Şeklinde Buhurdan, Baltimore Museum of Art, Baltimore Resim 4: Üç Ayaklı Bronz Buhurdan, Griffin Gallery Ancient Art, Roca Raton, 6. yüzyıl. Resim 5: A map of the main sites, showing the distribution of the steatite incenseburners, steatite mines, and workshop in the Arabian Peninsula LE MAGUER, Sterenn, (2010),, Seminar For Arabian Studies, Archaeopress Oxford, Volume 41, July :180 Resim 6: Pottery Incense Burners, Levant, 8. Yüzyıl. LE MAGUER, Sterenn, (2010),, Seminar For Arabian Studies, Archaeopress Oxford, Volume 41, July :174 viii

9 Resim 7: Steatite Incense Burners, Aqabah, 9. yüzyıl. LE MAGUER, Sterenn, (2010),, Seminar For Arabian Studies, Archaeopress Oxford, Volume 41, July :179 Resim 8: Buhurdan, Metropolitan Museum Of Art, New York, 11. yüzyıl. Resim 9: Kıptik Buhurdan, Staatliche Museum, Berlin, Early Mediaeval. AĞA-OĞLU, Mehmet, (1945), About A Type Of Islamic Incense Burner, The Art Bulletin, Volume 27, No 1, March : 34 Resim 10: Buhurdan, Staatliche Museum, Berlin, 12. yüzyıl. AĞA-OĞLU, Mehmet, (1945), About A Type Of Islamic Incense Burner, The Art Bulletin, Volume 27, No 1, March: 34. Resim 11: Buhurdan, British Museum, Londra, 13. yüzyıl. AĞA-OĞLU, Mehmet, (1945), About A Type Of Islamic Incense Burner, The Art Bulletin, Volume 27, No 1, March: 34. Resim 12: Buhurdan, Baltimore Walters Art Gallery, 13. yüzyıl. AĞA-OĞLU, Mehmet, (1945), About A Type Of Islamic Incense Burner, The Art Bulletin, Volume 27, No 1, March: 34. Resim 13: Buhurdan, Metropolitan Museum Of Art, New York, 14. yüzyıl. AĞA-OĞLU, Mehmet, (1945), About A Type Of Islamic Incense Burner, The Art Bulletin, Volume 27, No 1, March: 44 ix

10 Resim 14: Buhurdan, Formerly Collection J.P.Morgan, New York, 13. yüzyıl. AĞA-OĞLU, Mehmet, (1945), About A Type Of Islamic Incense Burner, The Art Bulletin, Volume 27, No 1, March: 44 Resim 15: Hayvan Figürlü Buhurdan, Metropolitan Museum Of Art, New York, 11. yüzyıl. Resim 16: Hayvan Figürlü Buhurdan, Saint Louis Art Museum, USA, 12. yüzyıl. Resim 17: Tepsi Buhurdan, Topkapı Sarayı, İstanbul, yüzyıl. Gordon Winch-Gregory Blaxell, (2009), İnanç ve İbadet İslam, Kültür Ve Turizm Bakanlığı, Resim 18: Buhurdan, Türk İslam Eserleri Müzesi, 16. yüzyıl. Resim 19: Buhurdan, National Museum, Riyadh, 17. yüzyıl. Resim 20: Tombak Buhurdan, Topkapı Sarayı, İstanbul, yüzyıl. Gordon Winch-Gregory Blaxell, (2009), İnanç ve İbadet İslam, Kültür Ve Turizm Bakanlığı, x

11 Resim 21: Buhurdan, Topkapı Sarayı, İstanbul, 17. yüzyıl. Gordon Winch-Gregory Blaxell, (2009), İnanç ve İbadet İslam, Kültür Ve Turizm Bakanlığı, Resim 22: Buhurdan ve Gülabdan, Topkapı Sarayı, İstanbul, 17. yüzyıl. Gordon Winch-Gregory Blaxell, (2009), İnanç ve İbadet İslam, Kültür Ve Turizm Bakanlığı, Resim 23: Eski Saray ı Ziyaret (Surname-i Vehbi, yaprak 6b). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. Resim 24: İdari Kadroya Ziyafet (Surname-i Vehbi, yaprak 21b). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. Resim 25: İdari Kadroya Ziyafet (Surname-i Vehbi, yaprak 22a). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. Resim 26: Esnaf Alayı: Çiftçiler, Değirmenciler ve Fırıncılar (Surname-i Vehbi, yaprak 72a). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. Resim 27: Esnaf Alayı: Kasaplar, Aşçılar ve Debbağlar (Surname-i Vehbi, yaprak 73b). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. xi

12 Resim 28: Esnaf Alayı: Kasaplar, Aşçılar ve Debbağlar (Surname-i Vehbi, yaprak 74a). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. Resim 29: Esnaf Alayı: Bakırcılar, Mücevherciler, Terziler ve İpek Dokumacıları (Surname-i Vehbi, yaprak 120b). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. Resim 30: Esnaf Alayı: Bakırcılar, Mücevherciler, Terziler ve İpek Dokumacıları (Surname-i Vehbi, yaprak 121a). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. Resim 31: Esnaf Alayı: İbrişimciler, Demirciler, Gemiciler, Seraserciler, Saraçlar (Surname-i Vehbi, yaprak 140a). ATIL, Esin (1999), Levni Ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayınları, İstanbul. Resim 32: Kütahya mavi-beyaz seramik parçaları, 16. yüzyıl ALTUN,A.-CARSWELL,J.-ÖNEY,G. (1991), Türk Çini ve Seramikleri, Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, İstanbul. Resim 33: Sürahi, Sadberk Hanım Müzesi 9605 P.423, 16 yüzyıl. ALTUN,A.-CARSWELL,J.-ÖNEY,G. (1991), Türk Çini ve Seramikleri, Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, İstanbul. Resim 34: Kalemdan, SHM HK.930, 18 yüzyıl. ALTUN,A.-CARSWELL,J.-ÖNEY,G. (1991), Türk Çini ve Seramikleri, Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, İstanbul. xii

13 Resim 35: Limon Sıkacağı, SHM P.467, 18 yüzyıl. ALTUN,A.-CARSWELL,J.-ÖNEY,G. (1991), Türk Çini ve Seramikleri, Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, İstanbul. Resim 36: Kandil, SHM HK.866, 18. yüzyıl sonu. ALTUN,A.-CARSWELL,J.-ÖNEY,G. (1991), Türk Çini ve Seramikleri, Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, İstanbul. Resim 37: Matara, 18 yüzyıl, SHM, 3992 HK.929 ALTUN,A.-CARSWELL,J.-ÖNEY,G. (1991), Türk Çini ve Seramikleri, Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, İstanbul. Resim 38: Buhurdan, SHM, 4019 HK.956, 18. yüzyıl. ALTUN,A.-CARSWELL,J.-ÖNEY,G. (1991), Türk Çini ve Seramikleri, Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, İstanbul. Resim 39: Buhurdan, Christie s Sanat Galerisi, Londra, 18. yüzyıl. Resim 40: Buhurdan, Toprak Ateş Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çinileri, s: 160, 18.yüzyıl. (Benaki,171). KÜRKMAN, Garo, (2005), Toprak Ateş Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çinileri, Suna Ve İnan Kıraç Vakfı Yayını 1, İstanbul. Resim 41: Buhurdan, San Lazzaro Degli Armeni Monastery, Venice, 18. yüzyıl. Fotoğraflayan Garo Kürkman. Resim 42: Buhurdan, Toprak Ateş Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çinileri, s: 161, 18.yüzyıl. (Benaki,154). KÜRKMAN, Garo, (2005), Toprak Ateş Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çinileri, Suna Ve İnan Kıraç Vakfı Yayını 1, İstanbul. xiii

14 Resim 43-44: Buhurdan, Victoria and Albert Museum, Londra, 18.yüzyıl. Resim 45: Buhurdan, Cincinnati Art Museum, Ohio, 18.yüzyıl. Resim 46-47: Buhurdan, Victoria and Albert Museum, Londra, 18.yüzyıl. Resim 48-49: Buhurdan, Victoria and Albert Museum, Londra, 18.yüzyıl. Resim 50: Buhurdan, Victoria and Albert Museum, Londra, 18.yüzyıl. Resim 51-52: Buhurdan, Toprak Ateş Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çinileri, s: 248, 18.yüzyıl.(Benaki, CAM 73). KÜRKMAN, Garo, (2005), Toprak Ateş Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çinileri, Suna Ve İnan Kıraç Vakfı Yayını 1, İstanbul. Resim 53: Buhurdan, Toprak Ateş Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çinileri, s: 145, 20.yüzyıl. (Benaki, MAC 005). KÜRKMAN, Garo, (2005), Toprak Ateş Sır Tarihsel Gelişimi, Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çinileri, Suna Ve İnan Kıraç Vakfı Yayını 1, İstanbul. xiv

15 1.GİRİŞ 1.1. ÇALIŞMANIN AMACI VE KAPSAMI Amacımız, bugün unutulmaya yüz tutmuş, Osmanlı Çini Sanatı nda sınırlı da olsa mükemmel örneklerini bildiğimiz Çini Buhurdanları tekrar güncel mekanlarda kullanmak ve böylece Türk Çini sanatı geleneğini yeniden canlandırmaktır. Tüm dünyada ve İslam Sanatı ndaki örnekleri incelenmiş, özellikle Osmanlı sanatında tespit edilen Kütahya seramik buhurdan örneklerinden yola çıkılarak yeni buhurdanlar tasarlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda kaynak araştırması yapılarak; kütüphane, müze ve koleksiyonlar, müzayede katalogları incelenmiştir. Buhurdanın başlangıcından günümüze kadar olan tarihsel gelişimi ve dağılım haritası araştırılmıştır. Form çeşitleri ve yapıldığı malzemelere göre örneklendirilmiştir. Özellikle çini seramik sanatına bakıldığında eserlerin Kütahya menşeli olduğu tespit edilmiştir. Bu araştırma sonucunda yapılacak olan buhurdanların formlarına karar verilmiş, piramit ve küp şekillerinde sır altı ve ajur tekniği uygulanarak buhurdanlar yapılmıştır. Çalışmalarda bitkisel ve geometrik motifler Kufi ve Sülüs çeşitleri, saray başnakkaşı Kara Memi nin yarı stilize üslup çiçekleri, Şam üslubu hayvan figürü ve gemi tasviri gibi çok çeşitli motif ve üslupları tercih edilmiştir. Ajur tekniği ve Sır altı tekniği kullanılarak uygulanan çini plakalar, bakırla bir araya getirilerek objeler oluşturulmuştur. Sır altı ve ajur tekniğinin uygulandığı alanların haricinde, buhurdan formunun oluşumunda profil, kubbe, tepsi ve tutamaklarda bakır malzeme kullanılmıştır. 1

16 1.2. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ Buhurdan geleneğinin çini sanatında günümüze uyarlanması düşüncesinden yola çıkılarak tasarlanan ve bu çalışmada yer alan yedi farklı eserin, özellikle hem sanatsal hem de işlevsel bir obje olarak kullanılması, Türk Seramik ve Çini Sanatı nın özelliklerini taşıması hedeflenmiştir. Bu konuyla ilgili yaptığımız araştırmalarda, buhurdan araştırmaya başlandığında, eski uygarlıklarda ve bütün dinlerde manevi, dini, ticari ve sanatsal bir değer taşıdığı görülmüştür. Literatür taraması sonucunda, Topkapı Sarayı Müzesi, Sadberk Hanım Müzesi, Victoria Albert Müzesi, Metropolitan Müzesi, Benkai Müzesi katologları; İslam Araştırmaları Merkezi, Mehmet Ağaoğlu nun, Sterenn La Maguer in makaleleri, Garo Kürkman ın araştırmaları irdelendiğinde, bu objenin 20. yüzyıldan itibaren üretilmediği görülmüştür. Bundan yola çıkarak yeni formların tasarlanmasına karar verilmiştir. Tasarım aşamasında her bir buhurdanda farklı bir tema işlenmiştir. Uygulamalar, Selçuklu Dönemi geometrik desenleri, Osmanlı Dönemi bitkisel desenleriyle sentezlenerek aktarılmıştır. Desenlerde Rumi ve geometrik motifler, Kufi ve Sülüs yazı çeşitleri; Şam üslubu, Kara Memi Üslubu, gemi tasviri ve hayvan figürleri kullanılmıştır. Yeni tasarımlarda ajur tekniği ve perdah tekniği gibi teknikler seramik ve bakır madeni ile birlikte kullanılmıştır. Uygulamalar desen tasarımı, renklendirme ajur tekniği için karoların kesilmesi, desenin uygulamaları, sırlanması, pişirilmesi, ve bakır malzemeyle montaj aşamaları şeklinde gerçekleştirilmiştir. 2

17 2. BUHURDAN FORMUNUN TANIMI VE TARİHÇESİ Buhurdanın kelime köküne bakılırsa asıl olarak Bahurdan olan bu terimin Bahur kelimesinden türediği görülmektedir. Arapça kökenli olan bahur (buhur) kelimesi, sözlük anlamı olarak ateşe atılmak veya özel bir kap içinde yakılmak sureti ile güzel kokulu dumanından faydalanılan madde, tütsü anlamına gelir. Eski medeniyetlerde pek çok dinde, dini törenler sırasında, ateş yakıldığında onun üzerine çeşitli kokuların serpilmesi bir görev halini almış, daha sonraları bu duruma manevi boyut da eklenmiştir. Çok tanrılı ve tek tanrılı dinlerde inanç farklılıkları bulunmasına rağmen, ateş yakarak buhur elde etme, güzel kokularla mekanı doldurarak istenmeyen kokuları bastırma, yakılan maddelerin şifa verici olduğu bilinen özelliklerinden yararlanma ve belki de tanrıya yakınlaşma, yukarıya doğru dağılan dumanın etkisiyle duaların tanrıya daha kolay ulaşması ve manevi temizleme sağlaması gibi ortak amaçların tümü ya da biri için kullanılmış olmalıdır. 1 İnanışa göre, güzel koku yayan dumanlar tanrıları hoşnut etmektedir, aynı zamanda tanrıların kızgın olmaları halinde onları sakinleştirmektedir. Tütsülerin kötü ruhları kaçırdığına, tütsülenen mekan ve kişilerin iyiliklerle dolu olduğuna inanılmaktadır. Ateşe buhur atma geleneği, tanrılara sunulan maddelerin yakılması sırasında ateşe tütsü serpilmesidir. Buhur yakma en fazla Musevilik Dini nde görülmektedir. Tevrat ta, çok tanrılı dinlerde olduğu gibi, tütsü yakmanın Tanrı nın öfkesini yatıştırdığı inanışına yer verilmiştir. 1 Gülgün KÖROĞLU, Bizans Döneminde Buhur Geleneği ve Buhurdanlar, 1 3

18 Hıristiyanlık ta buhur, duaların Tanrı ya yükselmesinin sembolü kabul edilmekte ve bu sebeple dini törenlerde asma buhurdanlar görevli çocuklar tarafından sallanmak suretiyle dumanı kiliseye yayılmaktadır. 2 Buhur yakmanın, Yunan ve Latin kiliselerinde 9. yüzyıldan itibaren yaygınlaştığı görülmektedir. Buhur maddesi Arabistan ve Hindistan dan gelmektedir ve kiliselere ulaşımı zor koşullarda sağlanmaktadır. Bu yüzden Hristiyanlık ı benimseyen ülkelerde, 9. yüzyıldan itibaren yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Müslümanlık ta buhur yakma geleneği yoktur. Ancak, Hz. Peygamber in ibadet amacı ile değil, mescitlerin güzel kokmaları için buhur yakılmasını emrettiği söylenmektedir. İslamiyet in ilk yıllarında cami ve mescitlerde özellikle Cuma ve bayram namazlarında buhur kullanılmıştır. Zamanla buhur maddesinin pahalı ve zor bulunan bir madde olmasından dolayı bu gelenekten vazgeçilmiştir. Ancak, günümüzde mevlidlerde, tasavvuf müziği icra edildiğinde, sünnet töreni gibi dini içerikli toplantılarda bu gelenek devam ettirilmiştir, hatta buhur ihracatında önemli bir yere sahip olan Yemen de günlük hayatta kullanılır hale gelmiştir. Tütsünün yapımında öd ağacı, sandal ağacı, ladin, günlük bitkisi, şeker kamışı, tarçın, reçine, limon kabuğu gibi bitkiler kullanılmaktadır. Bu bitkiler, çeşitli topraklarla birleştirilerek özel bir karışım haline getirildikten sonra tütsü olarak yakılmaktadır. Tütsü kabı ya da tütsülük ile birlikte kullanılan bahur kelimesine Farsça da bulunan dan ekinin eklenmesiyle birlikte Buhurdan Tütsülük olarak Osmanlıca da yer almıştır.buhurun yakılmasında, ilk çıktığı dönemlerde özel bir kap kullanılmamıştır. Araştırmalara göre buhurdan, önceleri tanrılara takdim için hazırlanmış olup, iki farklı şekil üzerine gelişmiştir. Birinci şekil, yanlarında kapı ve pencereleri ve tepesinde bacası olan bir kuleye benzemektedir. Kullanım açısından sobaya benzeyen bu tip buhurdanlar, içine buhur ve diğer malzemeler eklendikten sonra ateşle yakılan araçlardır. İkinci şekil de mangala benzemektedir ve bu 2 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,

19 buhurdanda yanmakta olan ateşin üzerine toz buhur serpilmektedir. Bu buhurdanlar diğer şekilden farklı olarak rahip tarafından törenlerde aktif olarak kullanılmaktadır ve genellikle, dört köşe taştan veya masif şekillerde yapılmışlardır. Emevi Dönemi ne ait olan ve Amman da The Citadel Archaeological Museum da sergilenen taştan yapılmış bir buhurdan örneği bulunmaktadır (Resim 1). Resim 1: Taş Buhurdan, Emevi Dönemi, The Citadel Archaeological Museum, Amman, Arkeolojik kazılarda, Anadolu da uygarlıklar dönemine ait tütsü kabı örneklerine rastlanmıştır. Romalılar da tütsü kapları seramikten, ayaklı ve kulplu olarak yapılmıştır. Bizanslılar tütsüyü, madeni buhurdanlarda yakarak kullanmışlardır. Buhurdan örnekleri, Hristiyanlar da, ilk olarak 4. yüzyılda Mısır da Kıptiler tarafından kullanılmaya başlanmış ve bu uygulama kiliselerde yaygın bir hale gelmiştir. Kıptiler daki buhurdan örneklerinin Saba kraliçesini temsil ettiğine inanılmıştır. Günlük yaşama yönelik bronzdan yapılmış buhurdan, makyajlı yüzlü, 5

20 kolyesi, küpeleri ve alnındaki iri inci tanesi gibi aksesuarlarıyla dinsel bir kişilikten öte özellikle Hristiyan Mısır da kadın güzelliğinin ve bereketin simgesi olmuştur. 3 Venedik teki San Marco Kilisesi ndeki buhurdan kubbeli minyatür yapı şeklinde olup, gümüş madeninden yapılmıştır (Resim 2). Gümüş üzerine altın yaldız kullanılmış ve etrafı beş kubbeyle çevrelenmiştir. Bu kubbelerin üzerinde haç şekilleri bulunmaktadır ve diğer bölümlerinde ise mitolojik figürler, bitkisel desenler kazıma, kabartma ve ajur tekniği ile birlikte uygulanmıştır. Resim 2: Minyatür Yapı Şeklinde Buhurdan, 10. yüzyıl, San Marco Kilisesi, Venedik. Bizans Dönemi buhurdanlarının zincirli ya da zincirsiz çanak şeklinde, gövdeye tutturulmuş uzun tek saplı çanak şeklinde ya da katzi adı verilen bir şekilde oldukları görülmüştür. Bu buhurdanların fazla derin olmadıkları, yarım küre şeklinde 3 Bkz. (1), KÖROĞLU, 4. 6

21 düz veya dilimli, aşağıya doğru genişleyen bir biçimde oldukları, geometrik şekilde ya da silindirik bir gövdeye sahip oldukları görülmüştür. Baltimore Walters Art Museum da sergilenmekte olan çanak şeklindeki buhurdan, gümüşten yapılmış olup, üç ayak üzerindedir ve yarım küre şeklindedir. Resim 3: Çanak Şeklinde Buhurdan, 1947, Baltimore Museum of Art, Baltimore, USA. Buhurdanların daha çok bakır alaşımları olan bronz ve pirinçten döküm tekniğinde yapılıp kazıma, kabartma, niello ve delikişi tekniklerinde bezendikleri görülmektedir. 4 Buhurdanlar kapaklı olarak da karşımıza çıkmaktadır. Kapaksız olan örneklerde, yarım daire ya da dilimli şekilde olan bölümlerin askı halkalarına zincirler takılmıştır. Zincir takılması, din adamlarına, buhurdanı kullanmaları sırasında ileri ve geri sallama olanağı sağlamıştır. Bu sayede, kokunun daha geniş bir alana yayılması sağlanmıştır. 4 Bkz. (1), KÖROĞLU, 6. 7

22 Griffin Gallery de sergilenen üçayaklı aslan başlı buhurdan bronzdan yapılmış olup, aynı zamanda zincirli olan örneklerden biridir (Resim 4). Resim 4: Üç Ayaklı Bronz Buhurdan, 6. yüzyıl, Griffin Gallery, Ancient Art, Boca Raton, USA. Döküm formlarda yapılan buhurdanlarda kabartma ve kazıma teknikleri bitki ve geometrik desenlerle bezenmiştir. İlk örnekleri tek saplı olarak karşımıza çıkan buhurdanın ayaklı olan çeşidi de yapılmıştır. Zincirli buhurdanların yanı sıra katzi (katzion, kasti, katzen, katsiterion) denilen ayaklı sığ çanak, buna bitişik düz disk veya oval biçimli dil şeklinde bir ara bölüm ve uzun bir saptan oluşan buhurdanlar da vardır. 5 Katziler kısa süre elde tutma amaçlı kullanılmak için tasarlanmıştır ve uzun tek saplı buhurdanların bir çeşidi olarak ortaya çıkmıştır. Katziler genellikle manastırlarda kullanılmıştır ve Bizans Dönemi sonrasında yapılan değişiklikler ile birlikte günümüze kadar ulaşmışlardır, sonraki dönemlerde çanak ile sap arasındaki bölümde daha fazla süsleme yapılmıştır. Bunları insanların kutsal topraklara yaptıkları türbe ve kilise ziyaretlerinde hatıra olarak aldıkları bilinmektedir. 5 Bkz.(1), KÖROĞLU, 7. 8

23 1963 yılında, Kumluca da yapılan arkeolojik kazılarda bulunan bir kiliseye ait definede, iki adet buhurdan bulunmuştur. Bunlardan biri Antalya Müzesi nde sergilenen zincirli buhurdan, gümüşten yapılmış olup, kabartma üzerine İsa nın yaşamı ile ilgili sahneler işlenmiştir. Cenaze törenlerinin olduğu sahnelere buhurdanlarda çok sık yer verilmiştir. Bizans tasvir sanatında büyük önem verilen Meryem in ölümü (Koimesis) sahnesi, Hıristiyan cenaze törenlerinin bir modeli olmuştur. 6 İslami Dönem de Arap Yarımadası ndan gelen tüccarların deniz ve kara ticaretine katılmalarıyla birlikte tütsü önemli bir gelir kaynağı haline gelmiştir ( Resim 5). Bu dönemdeki buhurdanlar, yumuşak taştan ve kilden yapılmışlardır. Yumuşak taştan yapılan buhurdanların dağılımı, onların ticari durumlarını göstermektedir. Resim 5: Arap Yarımadası ndaki Yumuşak Taştan Yapılan Buhurdanların Dağılım Haritası. Özellikle Yemen ve Amman da, buhurun kullanımı ve ticareti ile ilgili önemli bulgular elde edilmiştir. Bu ülkelerdeki buhurdanlar şekil ve çeşit olarak incelendiğinde, bölgenin sosyal ve ekonomik özelliğini yansıtmaktadır. Buhurdanların içerisindeki tütsü, esmeramber, kopal ve kartal ağacı gibi hoş kokulu 6 Bkz. (1), KÖROĞLU, 9. 9

24 maddeleri yakmak için kullanılmıştır. İslami dönemdeki buhurdanlar cami ve evlilik törenleri gibi törenler hariç, özellikle dini amaç için tasarlanmamıştır. Araplar buhurdan için mijmarah, mibkharah ve miqtarah gibi terimler kullanmışlardır. En yaygın buhurdan türü olarak dikdörtgen ve küboid şekilleri tercih edilmiştir. Seramikten yapılan oldukça eski olan buhurdan örneği Levant (Suriye) ta bulunmuştur. Suriye Gurubu olarak da bilinen bu buhurdanların saplı ve sapsız çeşidi mevcut olup, dikdörtgen şeklinde yapılmıştır (Resim 6). Bu çalışmada, ajur tekniği kırmızı renk ile birlikte uygulanmıştır. Resim 6: Toprak Tütsü Kabı Çizimleri, 8. yüzyıl, Levant (Suriye). Abbasi Dönemi nde yumuşak taştan yapılan eserlerde 9. yüzyıldan itibaren gelişme görülmüştür. Arkeolojik bulgularda, Aqabah (Ürdün), Siraf ve Susa (İran) nın, yumuşak taştan yapılan buhurdan ticaretinde rol oynayan önemli bölgeler olduğu tespit edilmiştir. Bu bölgelerdeki buhurdanlar, küboid şekle sahiptir, içteki ve dıştaki kenarlar oyulmuş hatlarla süslenmiştir. Poligonal, çok-loblu veya sapı ile birlikte, dairesel dört ayaklı biçimde tasvir edilmektedir yüzyıllarda, tüm Arap Yarımadası nda bu eserlere rastlanmaktadır. 7 Sterenn LE MAGUER, Typology of Incense Burners of the Islamic Period,

25 Resim 7: Yumuşak Taştan Yapılma Tütsü Kabı Çizimleri, 9. yüzyıl, Aqabah (Ürdün). Sabuntaşından yapılan buhurdan örneklerine de rastlanmaktadır, ancak yumuşak taştan yapılan eserler daha değerli olduğundan ticari anlamda gelişme sağlanamamıştır. 11. yüzyılda, İspanya da Endülüs Emevi Dönemi ne ait bakırdan yapılan buhurdan örneği Metropolitan New York Müzesi nde sergilenmektedir ( Resim 8). Kübik hazneli, uzun saplı, yüksek kubbeli olan bu parçada ajur tekniği, batı İslam sanatı örneklerinde rastlanılan motiflerle birlikte kullanılmıştır. Kubbesinde tonozların üzerinde hilal şekli ile birlikte, ayak bölümünde dört adet at nalı uygulanmıştır. 11

26 Resim8: Buhurdan, 11. yüzyıl, Emevi Dönemi, Metropolitan Museum, New York. Tarihi kaynaklara göre, İslam Dönemi nde, buhurdanlar hakkında bazı hikâyeler anlatılmıştır. Mehmet Ağa-oğlu bir makalesinde bu hikâyelere yer vermektedir. Al-Mas udi tarafından yazılan tanımlayıcı bir hikâyeye göre, Abbasi halifesi Al-Ma mun (198/ /833) her Salı, hukukçulardan oluşan bir toplantıya başkanlık ederdi. Bu ve diğer okumuş kişiler bu toplantılara katılmak için saraya geldiklerinde, ilk olarak bir saray odasına götürülür, kendilerine yemek hizmet edilir, sonrasında, konuklar, halifenin huzuruna çıkmadan önce güzel kokular sürünsünler diye, onlara buhurdanlıklar getirilirdi yüzyılda, ibadet merkezlerinde buhurdanların yakılması, tütsü ticaretine yol açmıştır. Buhurdanlar, Güney Arabistan daki kullanımlarının dışında İslam medeniyetlerinde değişik şekillerde karşımıza çıkmışlardır. Bu dönemde, Hamadan buhurdan üretimindeki önemli merkezlerden biri olmuştur. İslami Dönem deki buhurdanlarla, Eski Mısır da Kopt adı verilen Kıpti buhurdan örnekleri arasında benzerlikler bulunmaktadır. 8 Mehmet AĞA-OĞLU, About A Type Of Islamic Incense Burner,

27 Berlin de Staatliche Museum da sergilenen buhurdan bunun en çarpıcı örneği olmuştur (Resim 9). Bu eser bronzdan yapılmıştır. 16 cm. yükseklikte, yapısı ve çatısı ajurlu, dış yapısı aralıksız işlenmiş salkım nakışıyla oluşturulmuş ve çatısında yaprakları olan beş adet gül şekilli bezekten oluşuyor. 9 Tepesinde hayvan figürü bulunmaktadır ve tutamak kısmı tahta bir sap ile gövdeye birleştirilmiştir. Resim 9: Kıptik Buhurdan, Erken Ortaçağ, Staatliche Museum, Berlin. 12. yüzyılda yapılmış, yine Berlin de Staatliche Museum nde sergilenen diğer bir buhurdan, bronzdan yapılmış olup, üçayak üzerinde silindir bir gövdeye oturtulmuş şekildedir (Resim 10).Kubbenin tepesinde hayvan figürü kullanılmış, kuşun kuyruk kısmı ejderha ile birleştirilmiştir. Resim10: Kıptik Buhurdan, 12. yüzyıl, Staatliche Museum, Berlin. 9 Bkz. (8), AĞA-OĞLU,

28 Kıptik buhurdanlar her ne kadar İslami Dönem deki buhurdanlara benzetilse de, aralarında bazı faklılıklar bulunmaktadır; 13. yüzyıldaki buhurdanların gövde kısımları kapak kısmından daha büyüktür, ayrıca ayak bileği üstünde tek veya çift kaburgalı bir şekil bulunmaktadır. British Museum da sergilenmekte olan buhurdan örneği, özellikle bezemeleri açısından oldukça önemli bir yere sahiptir (Resim 11). Silindir kısmı, ikisi arabesk bantlar ile çerçevelenmiş ve iç içe geçmeli geometrik desenle doldurulmuş üç yuvarlak madalyon ile süslüdür. 10 Kapakta şiirsel bir yazı ve ayaklarda ise arabesk figürler bulunmaktadır. Resim 11: Buhurdan,. 13. yüzyıl, British Museum, Londra. Resim 12: Buhurdan, 13. yüzyıl, Walters Art Gallery, Baltimore,USA. Baltimore Walters Art Gallery de bulunan bir diğer buhurdan örneği gümüşten yapılmış olup, gövde bölümünde hayvan figürleri simetrik şekillerle uygulanmıştır (Resim 12). Kapak tasarımı büyük yapraklı, çiçekli Arap tarzı ile bezenmiş ve sap kısmı ise kalın ve delikli bir şekilde yapılmıştır. 10 Bkz. (8), AĞA-OĞLU,

29 Bu yüzyılda Süryani üslubu dikkat çekmektedir, bu üslupta kuşlar yüzer halde (katlanmış kanatları ve suya batmış gibi bir şekilde gözüken bacakları ile) tasvir edilmektedir. 14. yüzyıla Metropolitan Museum da bulunan buhurdan örneği, gümüş ve altın işlemeli olup, kapak ve gövde bölümünde, her biri, oturan figürler içeren sekiz adet madalyondan oluşmaktadır. Madalyonlarda kufi üslubu, bitki motifleriyle bezenmiştir. Sap kısmı günümüze kadar bozulmadan gelen eserler arasında yer alan bu buhurdan, Süryani eseridir. Resim13: Buhurdan, 14. yüzyıl,metropolitan Museum, New York. Resim 14: Buhurdan, 13. yüzyıl, İran, Formerly Collection J.P.Morgan, New York. Bu türde şekil aynı olmasına rağmen, buhurdanların süslemesinde biçimsel değişiklikler yapılmıştır. J.P.Morgan ın özel koleksiyonu arasında yer alan bir İran buhurdanı sanat tarihinde önemli bir yere sahiptir (Resim 14). Bronzdan yapılmış ve bezemelerinde gümüş kullanılmış olup, yüksekliği 20 cm. dir. Gövdesi, üç ayak üzerine silindir şeklinde, kapağı ise kubbe şeklinde yapılmıştır. Ayrıca, insan figürleriyle birlikte kakma tekniği uygulanmıştır. 15

30 Türkler de ilk buhurdan örneklerine 8. yüzyılda Horasan da rastlanmıştır. Hayvan figürleri içeren bu örneklerin Doğu dan özellikle Çin den alındığı söylenmektedir. Aşağıda yer alan, İran a ait olan, Metropolitan Museum Of Art da sergilenen bronzdan yapılan buhurdanda hayvan figürü kullanılmıştır (Resim 15). Resim15: Hayvan Figürlü Buhurdan, 11. yüzyıl, Metropolitan Museum Of Art, New York. Resim16: Hayvan Figürlü Buhurdan, 12. yüzyıl, Saint Louis Art Museum, USA. Çin buhurdanlarında genellikle aslan ve ejderha figürleri kullanılmıştır. Bunlar tunç ve porselenden yapılmış olup, üç veya dört ayaklı, kapaklı, mangal tipi buhurdanlardır yüzyılda Selçuklu Dönemi ndeki hayvan figürlü buhurdanlar, tunç ve pirinçten yapılmış ve ayakta duran kuş heykelleri şeklindedir. Saint Louis Art Museum da sergilenmekte olan kuş figürlü buhurdan örneği kuş figürü kullanılarak bronzdan yapılmıştır (Resim 16). 16

31 12. yüzyılda, üç ayaklı, silindir gövdeli, kubbe kapaklı, kabartma, kalem işi ya da ajur tekniğiyle yapılmış buhurdanlar kullanılmıştır. Osmanlı buhurdanlarının mangal tipinde oldukları, bir tabla üzerine oturtulmuş tek ayaklı kadeh biçiminde oldukları görülmüştür. Üzerlerinde yarım küre, yarım yumurta gibi çeşitli kapaklar kullanılmıştır. Bazı kapakların üstünde kulp (tutamak), bazılarında ise küçük alemler bulunmaktadır. Tabla, gövde (ateşlik) ve kubbeden oluşan buhurdanlarda, ateşlik bölümünde yakılan tütsü, kapağın deliklerinden buhurdanın bulunduğu alana yayılmaktadır. Gövde tablaya ayaklar aracılığıyla tutturulmuştur. Bunun sebebi, kızgın olan ateşin bulunduğu yere zarar vermesini önlemektir. Topkapı Sarayı nda bulunan Tepsi Buhurdan, döküm tekniğiyle birlikte, kazıma tekniği uygulanarak yapılmıştır (Resim 17). Gövdesinde ve ayaklarında arslan figürleri ile geometrik ve bitkisel motifler kullanılmıştır. Resim 17: Tepsi Buhurdan, yüzyıl, Topkapı Sarayı, İstanbul. Mangal tipi buhurdanların yanı sıra Asma Buhurdan denilen diğer bir buhurdan çeşidi de kullanılmıştır. Daha çok kiliselerde kullanılan bu tip buhurdanlarda, tütsü yakımı zincirlerle elde taşınarak sağlanmıştır. Yapılan araştırmalarda Topkapı Sarayı nda, porselen koleksiyonları arasında buhurdanlar bulunmuştur, burada yemeklerden sonra günde iki kere tütsü yakıldığı bilinmektedir. 17

32 Türk İslam Eserleri Müzesi ndeki 16. yüzyıla ait buhurdan, Çin porseleninden ve metalden yapılmıştır (Resim 18). Üzüm deseni ve ejderha kullanılmış olan bu eser, Osmanlı hanedanına hediye edilmiştir ve bununla birlikte, sonraki Türk seramiklerinde bu tarz desenler oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Madeni formun içerisine yerleştirilen gövdede beyaz hamurlu seramik kullanılmıştır. Resim 18: Buhurdan, 16. yüzyıl, Osmanlı Dönemi Çin Porseleni, Türk İslam Eserleri Müzesi. 18

33 Bir diğer örnek 17. yüzyılda Sultan IV. Murat ın annesi tarafından İslam Ülkeleri ndeki türbelere hediye verilmesi amacı ile yaptırılan tek saplı maden buhurdandır (Resim 19). Bezemelerinde lale ve karanfil desenleri kullanılmış, on dilimli geometrik form, kabartma tekniği ile yapılmıştır. Resim 19: Buhurdan, National Museum, Riyad, 17. yüzyıl Osmanlı Dönemi. Osmanlı Dönemi ndeki buhurdanlar pirinç, bakır, gümüş, seramik ve altından yapılmıştır ve bu buhurdanlara çeşitli tekniklerle bezemeler uygulanmıştır. Cıvayla yaldızlanmış olan buhurdanlar tombak buhurdan olarak bilinmektedir. 19

34 Topkapı Sarayı nda bulunan diğer bir buhurdan örneği Tombak Buhurdan şeklinde karşımıza çıkmaktadır (Resim 20). Bakır üzerine altın kaplama yapılan bu eserde ajur tekniği uygulanmıştır. Gövde bölümünde stilize bitki motiflerle bezenmiştir. Buhurdanın tutturulduğu tepsinin üzerinde de motifler yer almaktadır. Resim 20: Tombak Buhurdan, Osmanlı, yüzyıl, Topkapı Sarayı, İstanbul. Gümüş olarak yapılan diğer bir buhurdan örneğinde, kapak bölümünde ajur tekniği kullanılarak bitki motifleriyle bezenmiştir. Tepsi bölümünde ise tuğra şeklinde bir yazı bulunmaktadır ( Resim 21). Resim 21: Buhurdan, 17. yüzyıl, Topkapı Sarayı, İstanbul. 20

35 Resim 22: Buhurdan ve Gülabdan, 17. yüzyıl, Topkapı Sarayı, İstanbul. Çeşitli kaynaklarda Saray da kullanılan buhurdan ve gülabdanlar, mutfak eşyaları olarak geçmektedir. Buhurdan ve gülabdanın birlikte kullanılmasındaki amaç, yemeğin gülsuyu ve güzel koku ile bitirilmesidir. Saray da 19. yüzyılda kullanılan bir buhurdan ve gülabdan örneği takım olarak karşımıza çıkmaktadır (Resim 22). Üç ayakla tepsiye oturtulmuş ve ajur tekniğinde sepet deseni ile bezenmiş olan bu eser gümüşten yapılmıştır ve bitki motifleri kullanılmıştır. Gülabdan ince ve uzun bir formda olmasının dışında buhurdan ile aynı özellikleri taşımaktadır. Buhurdanlar Osmanlı Dönemi minyatürlerinde sıkça resmedilmiştir. III. Ahmet Dönemi nde ( ), saray şairi Vehbi tarafından yazılmış ve Lale Devri nin tanınmış minyatür sanatçısı ve saray ressamı Levni ( Abdülcelil Çelebi) tarafından renklendirilmiş olan Surname-i Vehbi minyatürlerinde bu örnekler görülmektedir ( Resim: 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31 ). 21

36 ( Detay, Resim 23.) Resim 23: Eski Saray ı Ziyaret (Surname-i Vehbi, yaprak 6b). ( Detay, Resim 24.) Resim 24: İdari Kadroya Ziyafet (Surname-i Vehbi, yaprak 21b). ( Detay, Resim 25.) Resim 25: İdari Kadroya Ziyafet (Surname-i Vehbi, yaprak 22a). 22

37 ( Detay, Resim 26.) Resim 26: Esnaf Alayı: Çiftçiler, Değirmenciler ve Fırıncılar (Surname-i Vehbi, yaprak 72a). ( Detay, Resim 27.) Resim 27: Esnaf Alayı: Kasaplar, Aşçılar ve Debbağlar (Surname-i Vehbi, yaprak 73b). ( Detay, Resim 28.) Resim 28: Esnaf Alayı: Kasaplar, Aşçılar ve Debbağlar (Surname-i Vehbi, yaprak 74a). 23

38 ( Detay, Resim 29.) Resim 29: Esnaf Alayı: Bakırcılar, Mücevherciler, Terziler ve İpek Dokumacıları (Surname-i Vehbi, yaprak 120b). ( Detay, Resim 30.) Resim 30: Esnaf Alayı: Bakırcılar, Mücevherciler, Terziler ve İpek Dokumacıları (Surname-i Vehbi, yaprak 121a). ( Detay, Resim 31.) Resim 31: Esnaf Alayı: İbrişimciler, Demirciler, Gemiciler, Seraserciler, Saraçlar (Surname-i Vehbi, yaprak 140a). 24

39 Surname-i Vehbi de yer alan bazı minyatürlerde görülen sahnelerden anlaşıldığı üzere, hanedan doğumları ve düğünleri gibi özel günlerde, buhurdan ve gülabdanın takım olarak kullanıldığı ve buhurdanların devlet büyükleri ile padişahın yakınında yer aldığı görülmektedir. Osmanlı Dönemi nde 19. yüzyılda maden sanatında kullanılan bezeme tekniklerini kısaca açıklayacak olursak: Ajur Tekniği, Savat Tekniği, Kabartma Tekniği, Mıhlama Tekniği, Tombak tekniklerinden söz etmek gerekir. Ajur Tekniği: Madeni parçaların üzerinekesici araçlar ile delikli desenlerin yapılması tekniğidir. Savat Tekniği: Arapça da Sevad kara, karartmak anlamına gelen bu teknik, bir madenin üzerine yapılan siyah desen ve nakışlardır. Kabartma Tekniği: Aynı zamanda Gümüş Kakma adı ile anılan bu teknikte, gümüşün arka yüzü çelik kalemler yardımıyla kabartılarak, ön yüzü çökertilmektedir. Mıhlama Tekniği: Osmanlı Dönemi nde daha çok altın ve gümüş üzerine uygulanan bu teknik Tırnaklı ve Tırnaksız olarak iki şekilde yapılmaktadır. Tırnaksız uygulamada, taş yerleştirildikten sonra, gümüş çelik kalemle taşın kenarına sıvanmaktadır. Tırnaklı mıhlamada taşın yerleştirileceği bölüm taşın şekline ve ölçülerine göre boş bırakılmaktadır. Bu şekle uygun olan ince gümüş astardan hazırlanan mıhlama çerçevesi bu boşluğa yerleştirildikten sonra, tırnaklar taşın üzerine yatırılmaktadır. Tombak Tekniği: Bakır ve bakır alaşımlarının altın ve cıva alaşımı yardımıyla yaldızlanması işlemidir. Seramik buhurdan örneklerine, Kütahya Seramiklerinde Buhurdan Formları bölümünde ayrıca yer verilecektir. 25

40 3.TÜRK ÇİNİCİLİĞİNDE BUHURDAN Bu bölümde Türk çini ve seramik sanatı tarihine kısaca değindikten sonra asıl konumuz olan ve örneklerini tespit ettiğimiz Kütahya üretimi seramik buhurdanlar üzerinde durulacaktır Türk Çini ve Seramik Sanatı Tarihi Türklerde çini üretimi Orta Asya ya kadar dayanmaktadır. Orta Asya daki Kaşan şehrinden dolayı Türkler çiniye Kaşi demişlerdir ve burada yapılan kazılarda çini sanatına ait çeşitli eserler bulunmuştur. Türk Boyları ve Beylikler Dönemi nde çini üretimi yapılmış, ancak çini sanatı asıl önemini Selçuklular Dönemi ile birlikte kazanmıştır. Selçuklu çinilerinin özelliklerinden bahsetmemiz gerekirse, şekil olarak kare, dikdörtgen veya altıgen şeklinde olduklarını; bir yüzlerinin, mavi, lacivert, türkuaz, patlıcan moru, siyah gibi renklerle sırlandıktan sonra pişirilmiş olduklarını söyleyebiliriz. Anadolu Selçuklu çinileri stil ve tema bakımından iki gruba ayrılmış görünmektedir: Tek renkli sırlı çini levhalar ve bunlardan uygun mozaik çiniler birinci gruptur. Çeşitli biçimlerde levhalar üzerine, bitki, insan ve hayvan figürleri tasvir edilerek sırlanmış çiniler ikinci gruptur. 11 Çinilerde çeşitli süsleme ve uygulama teknikleri kullanılmaktadır: Çini Mozaik Tekniği, Sahte Çini Mozaik ( Sır Kazma) Tekniği, Renkli Sır Tekniği, Tek Renk Sırlı Çini Tekniği, Sırlı Tuğla Tekniği, Sır altı Tekniği, Yaldız Tekniği, Lüster Tekniği, Minai (Emaye, Mina i) Tekniği, Kabartma Tekniği, Ajur (oyma) Tekniği. 11 Rüçhan-Oluş ARIK, Anadolu Toprağının Hazinesi; Çini Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, 9. 26

41 Bu tekniklere kısaca değinmek gerekirse; Çini Mozaik Tekniği: Türk Çini Sanatı nın en eski ve yaygın olarak kullanılan tekniklerinden biri olan bu teknikte, kesilen çini parçaları, ön yüzleri aşağı gelecek şekilde desenlerine göre yan yana dizilir. Arkasına alçı harcı döküldükten sonra kurumaya bırakılır, kuruduktan sonra istenilen yere monte edilir. Sahte Çini Mozaik (Sır Kazma) Tekniği: Çini Levhaların üzerindeki sırın istenilen desene göre kazınarak mozaik etkisi verilmesi işlemidir. Renkli Sır Tekniği: Levhalar üzerine renkli sırların boyanarak fırınlanması ile elde edilir. Ayrıca, diğer bir şekilde de uygulama söz konusudur; bezeme hamur üzerine oyma veya kalıpla basılmak suretiyle işlendikten sonra, kalıp basılan bölümler renkli sırlarla doldurularak fırınlanır. Tek Renk Sırlı Çini Tekniği: Levha şeklindeki çini hamurunun üzerinde, astar kullanılmadan şeffaf ya da örtücü sırça kullanılarak elde edilir. Sırlı Tuğla Tekniği: Fırınlanmış olan tuğlanın bir yüzünün sırla kaplanıp fırınlanmasından elde edilir. Sır altı Tekniği: Çini hamurunun veya astarın üzerine renkli boyalarla yapılan bezemenin üzerine renkli ya da renksiz sır sürülerek fırınlanması ile uygulanan tekniktir. Yaldız Tekniği: Sırlama işlemi sonlandırılmış çininin üzerini altınla bezeme işlemidir. Lüster Tekniği: Çini plakanın veya seramik formların pırıltılı bir maden görünümünde olmasını sağlayan bir sır üstü uygulamasıdır. Bezeme yapılacak alan şeffaf olmayan beyaz sırla kaplanıp fırınlandıktan sonra üzerine lüster ile desen uygulaması yapılır ve tekrar fırınlanır. Minai Tekniği: İran da çok sık kullanılan bu teknik, Selçuklular tarafından geliştirmiştir. Sır altı ve sır üstü tekniklerinin birlikte kullanılmasıyla çok renkli bir yüzey elde edilmesidir. Kabartma Tekniği: Hamura şekil verilmesi sırasında kalıp veya oyma gibi yöntemlerle kabartma desenler verilmesi tekniğidir. 27

42 Ajur (Oyma) Tekniği: Çini veya seramiklere şekil verilmesinden sonra, desenlerin hamur yaş iken yüzey üzerine kesilerek açılan kafeslerden oluşturulmasıyla kullanılan yöntemdir. Bu yöntem elle ya da döküm yoluyla uygulanmaktadır. Selçuklu Dönemi nde, çini sanatının izlerine saray ve kamu yapılarında rastlamak mümkündür. Çininin çok renkli, geniş alanlarda kullanılması ve kalıcı olması çini sanatında önemli bir unsur haline gelmiş ve böylece çini, camiler, medreseler ve türbelerde çok sık kullanmıştır de sultan tarafından yaptırılan Sivas taki I.İzzeddin Keykavus Türbesi Anadolu Selçuklu dönemindeki önemli mimarilerden biri olup, bu eserde mozaik çini örnekleri, geometrik desenler kullanılmıştır. 13. yüzyılda Eski Malatya da inşa edilen Ulu Cami (1224), kazıma tekniği ile Anadolu da yaşayan sanatçılar tarafından yapılmıştır ve bu sanatçılar, Anadolu da bu sanatın başarı ile uygulanabileceğini ortaya koymuşlardır. Bu dönemde, saray ve köşklerde daha çok levha çinilerin dekorasyonda etkili olduğu, genellikle firuze sır altına siyah dekor uygulandığı görülmektedir. Dönemin en önemli eserlerinden olan Sivas taki Gök Medrese (1271) de mozaik çinilerin yanı sıra taş oymacılığı kullanılmıştır. Selçuklu Dönemi ndeki Konya, Sivas ve Tokat merkezli çini üretimi yerini, Osmanlı Dönemi nde yeni merkezlere, İznik ve Kütahya ya bırakmıştır. Bir dönem Osmanlı Devleti nin başkentlerinden biri olan İznik te, yeni tekniklerin kullanılması ile birlikte çini üretiminde artış gözlenmiştir. 16. yüzyılda çiniler mavi-beyaz olarak, altıgen levhalar, renkli sır ve sır altı teknikleri kullanılarak üretilmiştir. Baba Nakkaş Üslubu, mavi-beyaz grubunun en iyi temsilcilerindendir. 15. yüzyılda saray nakkaşlarının önde gelen isimlerinden olan Baba Nakkaş, kendi üstlerine dönük yapraklarla, yuvarlak hatlı hatayi üslubu motifler, yazı, rumi, bulut ve geometrik motiflerden oluşan grubun yaratıcısı olarak 28

43 kabul edilir. 12 Sır altı tekniğine, Bursa Muradiye Türbesi ( ) nde rastlamak mümkündür. Yine bu dönemde, koyu kobalt mavisi, firuze, yeşil, mor, kırmızı gibi renkler kullanılmaya başlanmıştır. İstanbul Şehzade Mehmed Türbesi nde (1548) belki de son örnekleri görülen renkli sır tekniğindeki çinilerden sonra, Süleymaniye Camisi nin ( ) mihrap bordürlerinde ilk defa kırmızıyla karşılaşılır. 13 Bu dönemde, Kanuni Sultan Süleyman Türbesi (1566), Piyale Paşa Camii (1574) gibi eserlerde, sır altı tekniği kullanıldığı ve çinide kalitenin arttığı görülmektedir. 16. Yüzyılda sadece mimaride değil kullanılan kap-kaçaklarda da değişiklik görülmektedir. Beyaz sert hamurlu, parlak saydam sırlı seramik ve çiniler parlak, pürüzsüz bir yüzeye sahiptir. 15. Yüzyılda kullanılan Millet İşi, Rodos İşi, Haliç İşi gibi deyimler geçerliliğini yitirmiş, 16. yüzyılda mor ve yeşil desen örneklerinin kullanıldığı eserlere Şam İşi adı verilmiştir. 17. yüzyılda İznik Çiniciliği önemini yitirmeye başlamış, bu dönemde ise Kütahya Çiniciliği ön plana çıkmıştır. Bu dönemde, İstanbul daki Yeni Cami ve Külliyesi nde (1663) bulunan desenli çiniler, yeşil, firuze ve lacivert renklerle birlikte kullanılmıştır. 18.yüzyılın başlarında Sultan III. Ahmed ve Damad İbrahim Paşa tarafından Türk Çini Sanatı nı yeniden canlandırmak amacı ile 1724 yılında Tekfur Sarayı nda bir atölye kurulmuştur. Ancak, usta ve malzeme sorunu yaşandığından yapılan eserler düşük kaliteli olmuş, renk ve desen olarak zayıf kalmışlardır. Aynı zamanda Tekfur Sarayı Çinileri adı verilen bu çiniler, Sultan III. Ahmet Çeşmesi (1729),Koca Mustafa Paşa da Hekimoğlu Ali Paşa Camii (1735), ve Ayasofya Kütüphanesi (1736) gibi yapılarda karşımıza çıkmaktadır. 18. yüzyılda kiliselerde Kütahya çinileri oldukça sık kullanılmıştır. Bununla birlikte, çiniler özellikleri bakımından İznik çinilerinden farklılaşmıştır. Bu çinilerde çiçek desenleri, soyut bitkisel motifler beyaz zemin üzerine kobalt mavisiyle 12 Sitare TURAN BAKIR, Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini ve Seramikleri Anadolu da Türk Devri Çini Ve Seramik Sanatı, Belgin DEMİRSAR ARLI-Ara ALTUN, 16.yüzyıl Osmanlı Çinileri Anadolu Toprağının Hazinesi,

44 renklendirilerek uygulanmıştır. Ayrıca, çeşitli insan figürleri, Tevrat ve İncil den alınan çeşitli sahneler, haç ve madalyon motifleri de kullanılmıştır. Örneğin, İstanbul Tophane Kirkor Lusavoriç Kilisesi, Sivas Surp Nişan Manastırı, ve Eçmiadzin Şapeli gibi yapılar, Kütahya çiniciliğinin tüm özelliklerini taşımaktadır. 19. yüzyılda gerilemeye başlayan çini sanatında, 20. yüzyılda Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi nin etkisiyle birlikte tekrar bir canlanma söz konusu olmuştur. Mehmet Emin Usta, bu dönemin ünlü sanatçılarındandır ve 1908 yılında Minasyan Kardeşler ile ortaklık yapmıştır ancak, bu girişim başarısızla sonuçlanmıştır. Bu kısa süreli ortaklığın ardından, fabrikanın diğer ortaklarından David Ohannesyan Kütahya Çini Sanatı nı Kudüs e taşımıştır ve buradaki eserlerde Anadolu üslubunun izleri görülmüştür. Kütahyalı Ohannesyan ın Kudüs te ürettiği çinilerin çağdışı Kütahya üretimi çinilerle üslup birliği içinde oldukları görülür. 14 Cumhuriyet in ilk yıllarındaki eserlerde yabancı mimarların hakimiyeti söz konusu olmuş ve Kütahya çiniciliği durgunluk dönemine girmiştir. Günümüzde bu sanatın yeniden canlanması için çeşitli çalışmalar sürdürülmektedir Kütahya Çini Ve Seramikleri Eski kaynaklardan edinilen bilgilere göre, Kütahya nın antik dönemdeki adı Cotiaeion dur ve bu kent Türk çinicilik tarihinde önemli bir yere sahiptir. Kütahya, Osmanlı Dönemi nde İznik ten sonra önemli bir seramik üretim merkezi haline gelmiş ve burada Frig, Hellenistik, Roma, Bizans dönemlerinde yoğun bir şekilde seramik üretimi yapılmıştır. Araştırmalara göre, Kütahya Çiniciliği nin üretim açısından İznik le bir paralellik gösterdiği anlaşılmaktadır. Kütahya da kırmızı hamurlu malzeme ile 14. yüzyılın sonlarına doğru başlayan seramik sanatı, motif ve renk olarak o dönemin İznik çinileri ile benzemektedir. 14 Bkz. (13),DEMİRSAR ARLI-ALTUN,

45 Osmanlı Dönemi nde, çini sanatının başlangıcından bu yana çeşitli teknikler kullanılmıştır. Kütahya da kırmızı hamurdan beyaz hamura ( mavi-beyaz tekniği ile birlikte ) geçiş süreci, İznik ile aynı dönemlerde, 15. yüzyılın ortalarında olmuştur. 16. yüzyılda İznik, mavi- beyaz grup seramikleriyle ön plana çıkmıştır. Ayrıca Kütahya da da o dönemlerde mavi-beyaz üretildiği bilinmektedir. Hatta, bulunan bir ibrik ve bir sürahi, İznik Çinisi üslubunu taşımasına rağmen sanat tarihçileri tarafından tartışılmış ve üzerindeki yazıda yer alan Kütahya İşi ibaresi ile birlikte bu örneklerin Kütahya ya ait olduğu kanıtlanmıştır (Resim 32). Resim 32: Mavi-beyaz seramik parçaları, Kütahya, 16. yüzyıl, F.Şahin 1979, 17. yüzyılda Kütahya Çiniciliği ne atıfta bulunan yazılı kaynaklar, kentte çini üretiminin varlığını kanıtlamakta, ancak ürünlerin neye benzediği konusunda pek bir fikir vermemektedir. Bu kayıtlardan ilki olan, 15 Eylül 1600 tarihli bir listede, değişik çanak çömlek türleri için saptanmış satış fiyatları gösterilmiştir. Salata (selita) ve tatlı (sükker) tabakları başlığı altında verilen fiyatlar şöyledir: yeni fiyat eski fiyat İznik işi: 10 akçe 14 akçe Kütahya işi: 8 veya 7 akçe 16 akçe yüzyılda İznik Çini Sanatı yerini Kütahya Seramik Sanatı na bırakmış ve modern, yeni bir seramik sanatı geliştirilmiş ve kaliteli eserler ortaya çıkmıştır. 15 John Carswell, Sadberk Hanım Müzesi Kütahya Çini ve Seramikleri (Sergi Katoloğu),

46 Beyaz ya da krem rengi hamurlu, beyaz astarlı, çoğunlukla şeffaf renksiz sırlı bu seramiklerin stilize edilmiş bitkisel motiflerin yanı sıra, insan ve hayvan figürleri ve dini konulu motiflerle de bezendiği görülmektedir. 16 Sert beyaz hamurdan sır altı tekniğiyle yapılan bu eserler değişik formlarda karşımıza çıkmaktadır. Bunlar tabak, sürahi, şişe, ibrik, maşrapa, derin kase, buhurdan, matara, fincan, gülabdan, kapaklı kase, kalemlik gibi seramiklerdir. (Resim ,37). Resim 33: Sürahi, 16 yüzyıl, SHM( Sadberk Hanım Müzesi), 9605 P.423. Resim 34: Kalemdan, 18 yüzyıl, SHM, 3993 HK Bkz. (13),DEMİRSAR ARLI-ALTUN,