ANTAKYA KAZASI NIN SOSYAL VE EKONOMİK YAPISI ( )

Transkript

1 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI Abdulkadir GÜL ANTAKYA KAZASI NIN SOSYAL VE EKONOMİK YAPISI ( ) DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Mehmet İNBAŞI ERZURUM

2

3 II İÇİNDEKİLER I ÖZET... V ABSTRACT... VI ÖNSÖZ... VII KISALTMALAR... X TABLO VE GRAFİK LİSTESİ XII GİRİŞ KONU VE KAYNAKLAR Konunun Mahiyeti Kaynaklar Şer iye Sicillleri Arşiv Vesikaları Ahkâm Defterleri Maliyeden Müdevver Defterler Tahrir Defterleri Mühimme Defterleri Rûus Defterleri Bâb-ı Defteri Mevkufat Kalemi Cevdet Tasnifi COĞRAFÎ KONUM VE TARİHÇE Coğrafî Konum Tarihçe.9 3. HALEB EYALETİ NİN İDARÎ TAKSİMATI Beylerbeyi/Vali Sancak Taksimatı Kaza Taksimatı.21 BİRİNCİ BÖLÜM ANTAKYA KAZASI NIN İDARÎ TAKSİMATI, KAZA YÖNETİMİ VE NÜFUS DURUMU... 24

4 III 1.1. İDARÎ TAKSİMAT KAZA İDARECİLERİ VE GÖREVLİLER Ehl-i Örf Voyvoda Alaybeyi Yeniçeri Serdarı ve Kethüda Yeri Şehir Kethüdası Köy Şeyhleri (Köy Kethüdaları) Ehl-i Şer Kadı ve Naib Muhzır ve Muhzırbaşı Kâtib Müftü Mahalle İmamları Nâkibü l Eşraf Kaymakamı Şühûdü l Hâl Mimarbaşı Ulaşım ve Haberleşme Yol Güvenliği MAHALLELER VE KIR İSKÂN YERLERİ Mahalleler Köyler DEMOGRAFİK YAPI Kazanın Nüfusu Şehir Nüfusu Köylerin Nüfusu Kazanın Tahmini Nüfusu Sosyal Hareketlilik İKİNCİ BÖLÜM SOSYAL YAPI

5 IV 2.1 AİLE Oluşumu ve Dağılması Evlenme, Çok Evlilik, Boşanma ve Çocuk Sayısı Vasî, Nâzır, Kayyûm Tayini ve Nafaka Takdiri Mekân ve Eşyalar Mekân Kıyafet ve Ev Eşyaları Kitaplar TEREKELER MÜSLİM GAYR-İ MÜSLİM İLİŞKİLERİ SOSYAL KURUMLAR Vakıf Cami ve Mescitler Medreseler Hamamlar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İKTİSADÎ YAPI ESNAF GRUPLARI Esnaf Teşkilâtı Ahi Baba Esnaf Şeyhleri Esnaf Grupları ve Sayıları Tüccar ZANAAT VE TİCARET YERLERİ Bedesten ve Hanlar Çarşılar ve Pazar Yerleri PARA MESELESİ NARH VE FİYATLAR KAZADA ÖDENEN VERGİLER Avarız ve Nüzul Vergisi

6 V Tarihlerindeki Osmanlı-İran Harblerinin Antakya Kazasına Yansımaları, Osmanlı Ordusu nun İaşe ve İkmâli İmdadiyye İmdad-ı Seferiyye İmdad-ı Hazariyye İhtisâbVergisi Cizye MukataaGelirleri.246 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM GÜVENLİK VE DOĞAL AFETLER GÜVENLİK Bölgede Eşkıyalık Hareketleri Aşiretlerin Sebep Olduğu Eşkıyalık Hareketleri Levend, Sekban ve Kapusuzların Eşkıyalıkları Bireysel Eşkıyalık Hareketleri Aileler Arasındaki Anlaşmazlıklar Eşkıyanın Teftişi ve Tedbirler Eşkıyalık Hareketlerinin Sosyal ve Ekonomik Sonuçları Adi Suçlar Kâtl (Öldürme) Hadiseleri Darp ve Yaralama Hırsızlık ve Ev Basma Hadiseleri Kız Kaçırma ve Tecavüz DOĞAL AFETLER Depremler Diğer Doğal Afetler SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER ÖZGEÇMİŞ

7 VI ÖZET DOKTORA TEZİ ANTAKYA KAZASININ SOSYAL VE EKONOMİK YAPISI ( ) Abdulkadir GÜL Danışman: Doç. Dr. Mehmet İNBAŞI 2008 SAYFA: 357+XIV Jüri: Doç. Dr. Mehmet İNBAŞI Prof. Dr. Besim ÖZCAN Doç. Dr. Bilgehan PAMUK Yrd. Doç. Ersin GÜLSOY Doç. Dr. Adnan GÜRBÜZ Bu çalışmada, XVIII. yüzyılda Antakya Kazası nın sosyal, ekonomik, idarî ve demografik yapısı ele alınmıştır. Çalışma dört ana bölüme ayrılmış olup girişte Antakya Kazası nın tarihçesinden bahsedilmiş ve kullanılan şer iyye sicilleri ve araştırma kaynakları tanıtılmıştır. Araştırmanın birinci bölümünde; Antakya Kazası nın idarî taksimatı, kaza yönetimi ve demografik yapısı incelenmiştir. İkinci bölümde şehirdeki sosyal hayatın bir parçası olan vakıf, hamam, medrese gibi dini ve sosyal kurumlardan bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde şehirdeki esnaf grupları, zanaat ve ticaret yerleri, para ve fiyat meseleleri ve kazada tahsil edilen vergiler konusu incelenmiştir. Çalışmanın dördüncü bölümü; güvenlik ve doğal afetler başlığını taşımaktadır. XVIII. yüzyıl boyunca kazadaki eşkıyalık hareketleri ve sosyo-ekonomik sonuçlarının yanı sıra, adî suçlar olarak adlandırılan kanun dışı diğer hadiselerde incelenmiş ve doğal afetler ile doğurduğu sonuçlar hakkında bilgiler verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Antakya, Şer iyye Sicili, Tereke, Sosyo-İktisadi Yapı.

8 VII ABSTRACT Ph.d. THESIS THE SOCIO-ECONOMIC LIFE OF ANTIOCH ( ANTAKYA ) DISTRICT ( ) by Abdulkadir GÜL Supervisor: Assoc. Prof.Dr. Mehmet İNBAŞI 2008-PAGES:357+XIV Jury: Assoc. Prof.Dr. Mehmet İNBAŞI Assoc. Prof.Dr. Bilgehan PAMUK Asist. Prof.Dr. Ersin GÜLSOY Prof.Dr. Besim ÖZCAN Assoc. Prof.Dr. Adnan GÜRBÜZ In this study, social, economic, administrative and demographic structures of dwelling areas of Antıoch (Antakya) in the 18th century were investigated. The study was divided into four parts, the brief history of Antakya district and şer iyye sicili and the archive sources used were introduced. The first chapter of the study examines the administrative division, the district managemet and the demographical structure of Antakya district. The second chapter gives information about the social life and societies in the kazâ. The third chapter deals with tradesmen groups, craft and trade places, money and price subjects and taxes paid by people in the city. The final part of the study counts for the security and disasters. In the subprovince the bandit movements and its results as well as the anarchic events as vulgary crimes throughout the 18th century are examined. In addition, the latter chapter gives information about the natural disasters and its results. Key Word: Antioch, Sharia Sijils, Tereke, Kazâ, Social and Economical Structure.

9 VIII ÖNSÖZ XVIII. yüzyılda Antakya Kazası nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı isimli bu araştırmada, Antakya Kazası nın idarî yapısı, yönetimi, demografik durumu, sosyal ve iktisadî hayatı ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Araştırma, giriş kısmı hariç dört bölüme ayrılmakla birlikte, bölümler bir bütünü tamamlamaktadır. Çalışmada temel kaynak olarak Antakya şer iyye sicilleri kullanılmış ve giriş kısmında bu defterlerin tanıtımı yapılmıştır. Şer'iyye sicilleri, kadıların verdikleri i'lam ve hüccetlerle birlikte görevleri gereği tuttukları çeşitli kayıtları ihtivâ eden defterlerdir. Ayrıca bu defterlere kadı defteri, mahkeme defteri ve zabt- ı vekâyi sicilleri de denir. Siciller, hukuk tarihi, iktisat tarihi, askeri tarih ve sosyal meseleler açısından önemli kaynaklardır. Özellikle şehir tarihi çalışanlar için değerli bilgiler içermektedir. Araştırmada, şer iyye sicillerinin yanı sıra Başbakanlık Osmanlı Arşivinde, Tahrir Defterleri, Mühimme Defterleri, Maliyeden Müdevver Defterleri, Bâb-ı Defterî Mevkufat Kalemi, Cevdet Tasnifi ve Haleb Ahkâm Defterlerin den yararlanılmıştır. Arşiv vesikalarının yanı sıra araştırma ve inceleme eserlerinden de istifade edilmiştir. Antakya şehri ve bölge tarihi üzerine muhtelif dönemleri kapsayan birçok araştırma-inceleme yapılmıştır. Bölge üzerine; Mustafa Öztürk, Rifat Özdemir, Enver Çakar, Halil Sahillioğlu, Adem Kara, Doğan Gün, Mehmet Tekin, Ataman Demir, Özcan Tatar, Halil Mirci ve Nazan Erişen gibi araştırmacılar önemli çalışmalar yapmışlardır. İsimleri belirtilen araştırmacıların çalışmalarından istifade edilmiş ve eserleri kaynakça kısmında da verilmiştir. Özellikle, XVIII.Yüzyılda Antakya nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( ) adlı doktora çalışmasını yapan Doğan Gün ün eseri dikkatli şekilde incelendi. Çalışmasında; Antakya ya ait 9 şer iyye sicili ve muhtelif araştırma ve inceleme eserleri esas alınarak çalışma yapmıştır. Özellikle sicillerdeki tereke defterleri inceliyerek şehrin sosyal ve kültürel hayatını, 2. sicil defteri esas alarak (bu defterin belge numaralandırmasını yeniden yapmıştır, ancak bu numaralandırmayı esas almadık) kazadaki İngiliz tüccarını, Köy Şeyhleri ilgili bölümde ise yöneticiler-halk arasındaki ilişkilerini ve köle-cariyeler konularını çarpıcı bir şekilde ortaya koymuştur. Çalışmasının ekler kısmına koyduğu tereke

10 IX deflerlerinin dökümü ve askeri zümrenin mal varlığını gösteren grafikler dikkate değerdir. Çalışmasında; 2, 4, 7 ve 9 nolu sicil kayıtlarından yoğun şekilde istifade eden Gün den farklı olarak yapılan çalışmada; 10, 11, 17, 18, 20 sicil defteri, Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki Ahkâm Defterleri, Maliyeden Müdevver Defterler, Tahrir Defterleri, Mühimme Defterleri, Rûus Defterleri, Bâb-ı Defteri Mevkufat Kalemi ve Cevdet Tasnifindeki Antakya Kazası na ait muhtelif vesikaların yanı sıra yayınlanmış eserler ve yurtiçi-yurtdışındaki çeşitli çalışmalara yer verildi. Elde edilen belgeler çerçevesinde Antakya Kazası nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( ) adlı çalışmada, Doğan Gün ün şehir merkezini esas aldığı incelemesine ek olarak; Antakya Kazası nın; 1- İdaî Yapısı (Haleb eyaletine bağlı Antakya nın XVI-XVII-XVIII. yüzyıllardaki idari durumu gibi) ve İdarecileri (Valiler, Alaybeyi, Mahalle İmamları, Mahkeme Görevlileri, Kethüdayeri, Müftü, Nakib ül Eşraf Kaymakamı, Şühûdü l-hâl, Menzilbaşı ve Mimarbaşı gibi), 2- Kazanın Nüfusu, 3- Sosyal Kurumlar (Cami, Mescit, Medrese ve Hamamlar), 4- Kazada Ödenen Vergiler (Avarız, İmdad-ı hazariyye, İmdad-ı seferiyye, İhtisab ve Cizye vergileri ile Mukataa gelirleri-mültezimler), 5- Mahalleler, 6-Esnaf Teşkilatı (Esnaf Teşkilatı, Esnaf Şeyhleri, Ahi baba, Esnaf Grupları ve Sayıları), 7- Zanaat ve Ticaret Yerleri (Bedesten- hanlar ve Çarşıpazar Yerleri), Tarihlerindeki Osmanlı-İran Harblerinin Kazaya Yansımaları, 9- Menzil ve İaşe-İkmal Meselesi, 10- Nüfus ve Sosyal Hareketlilik, 10- Köyler ve Köylüler, 11- Ulaşım ve Haberleşme, 12- Yol Güvenliği, 13- Mekan ve Eşyalar (Evler, Kıyafet ve Ev Eşyaları), 14- Narh-Fiyatlar ve Para Meselesi, 15- Eşkıyalık Hareketleri, (Eşkıyanın Teftişi ve Doğurduğu Sonuçlar), 16-Adi Suçlar, 17- Doğal Afetler 18- Aile (çok evlilik, aile üye sayısı, vasi, kayyum, nafaka taktiri vb) gibi muhtelif konular da incelenmiştir. Birinci bölümde, Antakya Kazası nın, Osmanlı idarî teşkilatındaki yeri, idarî taksimatı, yönetici zümreler, nüfus ve sosyal hareketlilik, ulaşım ve haberleşme hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde, aile, ev ve eşyalar, terekeler, Müslim ve Gayr-i Müslim ilişkileri, vakıflar, cami, mescit, medrese ve hamamlar incelendi. Üçüncü bölümde, esnaf teşkilatı, tüccar, zanaat ve ticaret yerleri, para-narh meseleleri ve kazada tahsil edilen vergiler üzerinde durulmuştur.

11 X Dördüncü bölümde ise eşkıyalık hareketleri ve bunun doğurduğu sosyalekonomik sonuçları ile doğal afetler üzerinde durulmuştur. Araştırmanın sonuç bölümünde ise elde edilen bulgular maddeler halinde değerlendirilmiştir. Çalışma sırasında pek çok kimsenin yardımı oldu. Özellikle danışman hocam Doç. Dr. Mehmet İNBAŞI ya konunun seçimi, araştırma sürecindeki rehberliği, vesikaların okunması ve değerlendirilmesi, kaynak temini ve sabrından dolayı sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Kıymetli hocam Doç. Dr. Bilgehan PAMUK a muhtelif defalar tezin incelenmesi, metod hususunda karşılaşılan problemlerde çözüm yolları sunması ve sabrından dolayı minnettarım. Çalışmanın şekillenmesinde, desteklerini gördüğüm hocalarım Prof. Dr. Besim ÖZCAN ve Yrd. Doç. Ersin GÜLSOY a yapıcı eleştirileri ve tavsiyelerinden dolayı minnettarım. Eleştirileriyle beni yönlendiren hocalarım Doç. Dr. Tufan GÜNDÜZ ve Doç. Dr. Adnan GÜRBÜZ ü anmadan geçemiyeceğim. Çalışmam esnasında maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen ismini sayamayacağım hocalarım ve arkadaşlarıma da şükranlarımı sunarım. Başbakanlık Osmanlı Arşivi personeli ve Milli Kütüphane Mikro Film Arşivi çalışanlarına da teşekkürü borç bilirim. Erzurum-2008 Abdulkadir GÜL

12 XI KISALTMALAR A.Ş.S. : Antakya Şer iyye Sicili Bkz. : Bakınız BOA. : İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi c. : Cilt CUFEFSBD :Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi çev. : Çeviren DİA. : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi D.MKF. : Bâb-ı Defteri Mevkufat Kalemi DTCFD. : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi EI. : The Encyclopedie of Islam IJMES : International of Journal Middle East Studies IJTS : International Journal of Turkish Studies İA. : İslam Ansiklopedisi İFM : İktisat Fakültesi Mecmuası H. : Hicri Haz. : Hazırlayan JESHO : Journal of the Economic and Social History of the Orient MAD. : Maliyeden Müdevver Defter MD. :Mühimme Defteri Nr. : Numara Neşr. : Neşreden OA : Osmanlı Araştırmaları OTAM. : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi ODTÜGD : Ortadoğu Teknik Üniversitesi Gelişim Dergisi s. : Sahife sa. : Sayı TAD. : Tarih Araştırmaları Dergisi

13 XII TM. TED. TD. TAVED. VD. Yay. Vol. : Türkiyat Mecmuası : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi : Tapu Tahrir Defteri : Tarih Vesikaları Dergisi : Vakıflar Dergisi : Yayınlayan : Volume

14 XIII TABLO VE GRAFİK LİSTESİ 1.1. Tablo. 1 Antakya Şer iyye Sicil Defterleri Tablo. 2 Antakya Şer iyye Sicillerinin Konulara Göre Tasnifi Tablo. 3 Haleb Valileri Tablo. 4 Haleb Beylerbeyiliği nin Sancakları Tablo. 5 Haleb Eyaleti Kazaları Tablo.6 Şam Beylerbeyiliği nin İdarî Taksimatı Tablo. 7 Antakya Kazası nda Görevli Voyvodalar Tablo. 8 Antakya Kazası nda Görevli Yeniçeri Serdarları Tablo. 9 Antakya Kazası nda Görevli Kadılar Tablo. 10 Antakya Kazası nda Görevli Naipler Tablo. 11 Antakya Kazası nda Görev Yapan Müftüler Tablo. 12 Mimar Esnafı Tablo. 13 Antakya daki Mahalleler Tablo. 14 Antakya daki Mahalleler Tablo. 15 XVII. Yüzyılda Köylerin Nahiyelere Göre Dağılımı Tablo. 16 Antakya Kazasında Nahiyelere Bağlı Köylerin Sayıları Tablo. 17 XVI. Yüzyıl Antakya Mahalleri Nüfusu Tablo. 18 (1736) Senesindeki Mahallelerin Demografik Yapısı Tablo 19 Antakya Kazasının Tahmini Nüfusu Tablo 20 Tereke Defterlerine Göre Çok Evlilik Oranları Tablo. 21 Antakya Şer iyye Sicillerdeki Terekeler( ) Tablo. 22 Terekelerin Gelirlerine Dağılımı Grafik.1 Terekelerin Sınıflara Göre Dağılımı Tablo. 23 XVIII. Yüzyılda Antakya Şehri deki Camiler Tablo. 24 Antakya da Tespit Edilen Esnaf Grupları Tablo. 25 Antakya da Faaliyet Gösteren Fırın ve Kasap Dükkânları Tablo. 26 Antakyada Faaliyet Gösteren Esnaf Sayısı Tablo. 27 Antakya Esnafının Sosyal Durumu Tablo. 28 Esnaf Gruplarının Mesleki Özelliklerine Göre Dağılımı Tablo. 29 Esnaf Gruplarının Fonksiyonlarına Göre Dağılımı...183

15 XIV Tablo. 30 Tüccar Esnafı Tablo. 31 Gıda Maddelerinin Narh Fiyatları Tablo. 32 Tereke Alınan Bazı Ev Eşyası ve Giyim Kuşam Fiyatları Tablo. 33 Avarız hane Miktarının Yıllara Göre Dağılımı Tablo. 34 İmdad-ı Seferiye nin Yıllara Göre Dağılımı Tablo. 35 Cizye Vergisinin Yıllara Göre Dağılımı ( ) Tablo. 36 Tarihi Süreç İçerisinde Antakya yı Etkileyen Depremler..289

16 1 GİRİŞ 1. KONU VE KAYNAKLAR 1.1. Konunun Mahiyeti Araştırmanın amacı, şer iyye sicilleri ve diğer arşiv vesikalarından istifade ederek Antakya Kazası nın ( ) sosyal, kültürel, ekonomik ve demografik özelliklerini ortaya çıkarmaktır. Ülkemizdeki tarih araştırmalarının ağırlık noktası sosyo-ekonomik alana kayınca, şer iyye sicilleri daha da önem kazanmış ve birçok tarih araştırmacısı da sicilleri esas alarak, kent monografileri üzerine çalışmaya başlamıştır. Yapılan bu çalışmalar, o şehrin tarihini, kültürünü ve sosyal hayatını yansıttığı gibi, bir milletin kültürünün bölgeden bölgeye değişen özelliklerini göstermesi bakımından da önemlidir. Osmanlı şehirleri üzerine yapılan çalışmaların çoğunluğu, XVI. yüzyıla aittir. XVIII. yüzyıla ait çalışmalar ise, önceki dönemlere göre daha azdır. Bu asır, devletin merkez ve taşra yönetiminde değişim ve dönüşümün yaşandığı, sosyal ve iktisadî özellikleri bakımından farklılıkların ortaya çıktığı bir dönemdir. Araştırma alanı olarak Antakya Kazası nın seçilmiş olma nedeni, kazanın hem coğrafî konumu, hem de sosyal yapısı itibariyle farklı bir karakter arz etmesidir. Antakya Kazası, Türk ve Arap dünyası arasında geçiş bölgesindedir. Şehir, İskenderun ve Süveydiye limanlarıyla Akdeniz; Anadolu nun sağ kolu (hac yolu) üzerinde bulunmasıyla da Anadolu ve Suriye ile irtibatlıdır. Bu jeopolitik konumu itibariyle tarihin her döneminde çok çeşitli etnik unsurların kaynaştığı bir bölge olmuş, değişik kültür öğelerini içerisinde barındıran zengin bir coğrafi yapı sergilemiştir. Kazanın monografik yapısının tam olarak ortaya konulması maksadıyla belirlenen zaman dilimiyle sınırlı kalınmamış, ihtiyaç duyulduğu oranda olayların geçmiş ve geleceğe doğru gelişimlerine de bakılmıştır. Bununla birlikte, uzun bir zaman dilimine yayılan Antakya tarihinin, derli toplu bir şekilde incelenmesi için bir çeşit sınırlandırma yoluna da gidilmiştir. İncelenen kaynaklar içerisinde özellikle şer iyye sicilleri içerdiği bilgi itibariyle şehir tarihi çalışanları için önemli bilgiler sunmaktadır.

17 2 Belge ve kaynaklardan toplananan bilgiler dört ana bölüme ayrıldı. Her bölümü de kendi içerisinde alt bölümlere ayrılarak incelendi. Sonuç bölümünde araştırmada elde edilen bulgular maddeler halinde değerlendirildi. Ayrıca, çalışma tablolarla desteklendi. Yine bazı konuları iyi vurgulayabilmek ve kontrol imkânı sağlayabilmek için bazı önemli belgelerin transkıripsiyon dipnot ve ekler kısmında sunuldu Kaynaklar Şer iyye Sicilleri Şer iyye sicilleri, kadıların tuttuğu zabıtlardır. Bunlara Şer iyye Sicili denildiği gibi, Kadı Sicili, Kadı Defteri, Sicil-i Mahfuz veya sadece Sicil de denilmektedir. 1 Osmanlı mahkemelerinde dava sonuçları ile mahkemeye intikal eden diğer kayıtların yazılması mukayyid denilen görevlilere aitti. Mahkemeye intikal eden her türlü resmi yazı belirli bir tertip içinde sicillere kayd edilirdi. Mahalli konulara ilişkin olarak kadıların veya naiblerin verdiği kararlar, sicillerin bir tarafına, merkezden gelen her türlü resmi yazılar ise öbür tarafına yazılırdı. Mahalli konuların yazıldığı bölüme Sicil-i Mahfuz, merkezden gelen her türlü emirlerin yazıldığı bölüme ise Sicil-i Mahfuz Defterlü denilirdi. Sicillerdeki kayıtların büyük bir kısmını kadının kendisinin kaleme aldığı kayıtlar oluşturmaktaydı. Sicil defterlerindeki mevcut kayıtlar mahiyet ve şekil itibariyle iki kısıma ayrılır 1. Kadılar tarafından inşa edilerek yazılan kayıtlar: Bunlar kendi aralarında hüccetler, i lamlar, mar uzlar, müraseleler ve diğer kayıtlar olmak üzere beşe ayrılmaktadır. 1 Şeriyye sicilleri hakkında geniş bilgi için bkz. Mehmet İpşirli, Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Şer iyye Sicilleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri, İstanbul 1991, s ; Feyyaz Gürkan, Şer iyye Mahkemeleri Sicilleri Üzerinde Bir Araştırma, IX. Türk Tarih Kongresi, c. II, Ankara 1988, s ; Nazmi Sevgen, Şer i Mahkemeler in Sicil Hazinesi, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sa. 44, Mayıs 1971, s.16-18; Cavid Baltacı, Şer iyye Sicillerinin Tarihsel ve Kültürel Önemi, Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul 1985, s ; Münir Atalay, Şer iyye Mahkemelerine Dair Kısa Bir Tarihçe, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, sa.4, Ankara 1980, s ; Ahmet Akgündüz, Şer iyye Sicilleri, c.i, İstanbul 1988; Nükhet Nuri Adıyeke, Newly Discovered in Turkish Archives: Kadı Registers and Other Documents on Crete, Turcica/32, Paris 2000, s ; Atilla Çetin, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Klavuzu, İstanbul 1979, s.146.

18 3 2. Kadıların kendilerinin inşa etmedikleri, kendilerine hitaben gönderilen ve sicillere kayıt edilen fermanlar, tayîn beratları, buyruldular, emirler, tebliğler ve diğer hüküm çeşitlerinden oluşmaktadır. Genel olarak şer iyye sicilleri içerdiği konular itibariyle şu şekilde tasniflendirilebilinir: 1. Şehirdeki mahalle listeleri, dinî ve sosyal yapılar, bunların bakım, onarım ve imar faaliyetleri, 2. Terekeler ve vakıflar, 3. Evlenme, boşanma, kız kaçırma, mehir bağlama, alım-satım, iflas, mukavele ve kefalet işleri, 4. Müslim-Gayr-i Müslim halk arasındaki ilişkiler ve ihtida hareketlerine ait kayıtlar, 5. Posta ve menzil işleri, maden, darphane ve tuzla işletmeleri, 6. Sefer organizasyonunun taşrada yansımaları, 7. Hırsızlık, kalpazanlık, yaralama ve öldürme suçları, 8. Narh kayıtları, 9. Vergi miktarları ve avarızhaneler, 10. Altın ve paralar, 11. Kaza yöneticileri, 12. Sancak ve kaza dâhilindeki köylerin sayıları ve isimleri, 13. Bölge insanının kullandıkları isimler, lakaplar ve unvanlar, 14. Gündelik eşyalar, 15. Savaşlar ve yeni teşkil edilmeye çalışılan askeri birlikler için halktan asker ve zahire temini, 16. Taşra teşkilatında meydana gelen idarî, malî ve askerî alandaki değişimlerin yansımaları, 17. Ekonomik ve nüfus durumu, 18. Eşkıya teftişleri, konar-göçerler arasındaki anlaşmazlıklar ve iskânlar, 19. Yoğun olmamakla beraber doğal afetler, 20. Merkezden gönderilen her türlü ferman, berat, buyruldu, pusula ve mektuplar, 21. Fetva makamından alınan bazı fetva suretleri,

19 4 22. Kadıların çeşitli konularda merkeze gönderdikleri i lamlar, görev alanları dâhilinde olan yerlerde kişiler ve kurumlar arasındaki anlaşmazlıkları çözmek için vermiş oldukları hüccetler vb. Araştırmada kullanılan Antakya şer iyye sicilleri, toplam elli dört defterden oluşmaktadır. Elde bulunan ilk defter H (M ) tarihli, son defter ise H (M ) tarihlidir. İlk dönemdeki defterler şer iyye sicillerine ait genel karakterleri gösterirken, son dönemdeki defterler genel olarak tereke ağırlıklıdır senesinden önceki sicillerin varlığı şu anda bilinmemektedir. Muhtemelen sel, yangın, savaş ve deprem gibi sebeplerden dolayı kaybolmuş olabilir. Keza, XVIII. yüzyıla ait defterlerin bir kısmı da mevcut değildir. 1711, 1735, , , , 1777 tarihleri arasındaki deflerler bulunmamaktadır. Bu ellidört defterin dokuz tanesi XVIII. yüzyıla, diğerleri ise XIX. yüzyıl ve XX. yüzyılın ilk çeyreğine aittir. Çalışmada on defter kullanılmış olup defterlerin tafsilatlı dökümü tabloda gösterilmiştir. Tablo. 1 ( ) Antakya Şer iyye Sicil Defterleri Defter no. Defter Yılı Sayfa Sayısı Belge Sayısı 1 H (M ) H (M ) H (M ) H (M ) H (M ) H (M ) H (M ) H (M ) H (M ) H (M ) Toplam İncelenen defterlerden 2, 4 ve 9 nolu defterlerde bazı belge ve sayfa numaraları silik olup defterlerin mikrofilimlerine bakılarak, belge ve sayfa numaraları diğer belge numaralarıda esas alınarak yeniden yapılmıştır. Diğer 7

20 5 defter şekil ve yazı itibariyle okunaklıdır. Defterlerde genel bir düzen yoktur. Sicil-i Mahfuz ve Sicil-i Mahfuz Defterlü kısımları birbirlerine karışmıştır. Belge sıralamaları kronolojik değildir. Belgelerde divani kırması ve tal ik yazı çeşidi kullanılmıştır. Sicil defterlerindeki belgeler konularına göre tasnif edilmiştir. Buna göre; 1- İdarî Nitelikli Belgeler (tayin, azl, menziller ve menzilhaneler ve iç düzen vb kayıtlar). 2- İktisadî Nitelikli Belgeler ( sikke, tevzî, salyane, avarız, masraf ve vergi tahsili, narh, cizye, esnaf, mahalle ve köy listeleri, vergi ve vergi toplanmasıyla ilgili döküm ve emirler, miras, alım-satım ve iktisadî düzenle ilgili diğer kayıtlar). 3- Sosyal Nitelikli Belgeler (cürüm, cinayet, sulh, kayb olma, fuzuli işgal, ölüm, darp, hırsızlık vb suçlarla ilgili vesikalar, alacak-verecek davaları ve emanetle ilgili kayıtlar, vâsi, vekil, kisve baha ve nafaka tayini, veraset, zimmet ve azl ile ilgili dökümanlar ve eşkiyalıkla ilgili kayıtlar). 4- Askerî Nitelikli Belgeler (askeri ikmal, zahire, iaşe ve askeri düzenle ilgili kayıtlar). 5- Vakıflar. 6- Terekeler. Tablo. 2 Antakya Şer iyye Sicillerinin Konulara Göre Tasnifi( ) Tasnif Şekli İdarî İktisadî Sosyal Askerî Vakıf Tereke Defter No Defter No Defter No Defter No Defter No Defter No Defter No Defter No Defter No Defter No Toplam %100 %23,3 %32,1 %38,8 %6,6 %3 %7,8

21 6 Sicil defterlerindeki belgeler genel hatlarıyla tasnife tabi tutulsa da, kesin çizgilerle belgeleri birbirlerinden ayırmak mümkün değildir. Şöyleki, iktisadî nitelikli bir belgede sosyal ve idarî düzenle ilgili bilgilere veyahut sosyal nitelikli belgelerde daha farklı bilgilere ulaşabilmek mümkündür. Tabloda da görüldüğü üzere; 1 nolu sicil defterinde; 32 idarî nitelikli belge, 186 iktisadî nitelikli belge, 232 sosyal nitelikli belge, 19 askerî nitelikli belge, 14 vakıf ve 3 tereke kaydı toplamda ise 486 belge, 2 nolu sicil defterinde; 25 idarî nitelikli belge, 93 iktisadî nitelikli belge, 156 sosyal nitelikli belge, 11 askerî nitelikli belge, 8 vakıf ve 16 tereke kaydı olmak üzere 303 belge, 3 nolu sicil defterinde; 33 idarî nitelikli belge, 21 iktisadî nitelikli belge, 66 sosyal nitelikli belge, 51 askerî nitelikli belge, 11 vakıf ve 26 tereke kaydı toplamda ise 208 belge, 4 nolu sicil defterinde; 37 idarî nitelikli belge, 104 iktisadî nitelikli belge, 146 sosyal nitelikli belge, 27 askerî nitelikli belge, 14 vakıf ve 17 tereke kaydı toplam da ise 345 belge, 5 nolu sicil defterinde; 42 idarî netelikli belge, 89 iktisadî nitelikli belge, 119 sosyal nitelikli belgeler, 5 askerî nitelikli belge, 9 vakıf ve 19 tereke kaydı toplamda ise 283 belge, 6 nolu sicil defterinde; 10 idarî nitelikli belge, 12 iktisadî nitelikli belge, 20 sosyal nitelikli belge, 2 askerî nitelikli belge ve 1 vakıf kaydı olamak şartıyla toplam 45 belge, 7 nolu sicil defterinde; 33 idarî nitelikli belge, 100 iktisadî nitelikli belge, 104 sosyal nitelikli belge, 14 askerî nitelikli belge, 7 vakıf ve 21 tereke kaydı olmak üzere 279 belge, 8 nolu sicil defterinde; 37 idarî nitelikli belge, 51 iktisadî nitelikli belge, 52 sosyal nitelikli belge, 13 askerî nitelikli belge, 4 vakıf ve 17 tereke kaydı toplamda ise 174 belge, 9 nolu sicil defterinde; 30 idarî nitelikli belgeler, 60 iktisadî nitelikli belge, 55 sosyal nitelikli belge, 10 askerî nitelikli belge; 4 vakıf ve 33 tereke kaydı ve toplamda 192 belge, 10 sicil defterinde 18 idarî nitelikli belge, 102 iktisadî nitelikli belge, 39 sosyal nitelikli belge, 17 askerî nitelikli belge, 10 vakıf ve 46 tereke kaydı toplamda ise 232 belge bulunmaktadır senelerini içeren bu defterlerde belge yoğunluğunu göre sıralama şöyledir; 989 adet (%38,8) sosyal nitelikli belge, 818 adet (%32,1) iktisadî nitelikli belge, 297 adet ( % 23,3) idarî nitelikli belge, 201 adet (%7,8) ise

22 7 tereke kaydı, 169 adet (%6,6) askerî nitelikli belge ve 77 adet (%3) vakıf kaydı bulunmaktadır Arşiv Vesikaları Ahkâm Defterleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde Kâmil Kepeci Tasnifide yer alan 1, 2, 3, 5, 8 nolu Haleb Ahkâm Defterleri ndeki muhtelif belgelerden istifade edilmiştir. Defterler, genellikle reaya nın muhtelif konulardaki şikayetlerinin halli ve tımar talebi gibi hususlarda Antakya Kadısı na yazılan hükümleri ihtiva etmektedir. Bu bakımdan, Mühimme defterlerinde yer alan hükümlerle Ahkâm defterlerindeki hükümler arasında bir paralellik vardır Maliyeden Müdevver Defterler Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifinde çok sayıda ve muhtelif konuları ihtiva eden defterler bulunmaktadır. Bu tasnif içinde bulunan ve Antakya Kazası nın avarız, cizye ve mukataa gibi kayıtlarını içeren 130, 678, 1215, 3169, 3400, 4802, 6868, 8458 ve 9956 nolu defterlerden istifade edilmiştir Tahrir Defterleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki Tahrir Defterlerinden yararlanılmıştır. Özellikle XVI. yüzyılda Antakya Sancağı nın umumi vaziyetini tespit etmek maksadıyla 109, 110, 397, 450, 454, 493, 530, 544, 834, 978, 998 ve 1040 nolu defterler incelenmiş ve çalışmada kullanılmıştır Mühimme Defteri Divân-ı hümâyun toplantılarında görüşülen devletin iç ve dış meselelerine ait önemli kararların kayd edildiği defterlerdir. Bu defterler, herhangi bir meseleyle ilgili olarak yazılan fermân, berât, nâme vs. nin suretleri veya müsveddeleri mahiyetinde olup, bilhassa idarî ve sosyal alanlardaki gelişmeler ve değişmeler ile siyasî olayların tespit ve takibinde son derece önemlidir. Çalışmada; 3, 4, 5, 7, 8, 9, 12, 18, 24, 28, 30, 34, 35, 36, 90 ve 112 nolu defterlerdeki muhtelif vesikalar kullanılmıştır.

23 Rûus Defterleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kâmil Kepeci Tasnifi nde yer alan 239 ve 262 nolu Ruûs Defterleri kullanılmıştır. Bu defterler, yönetim ve idarî taksimatla ilgili değişiklikleri ve değişmeleri tespit edebilme açısından mühimdir Bâb-ı Defterî Mevkufat Kalemi Başbakanlık Osmanlı Arşivi de bulunan bu defterlerden Antakya Kazasına ait avarız, mukataa, menzil ve cizye gibi hususlarla ilgili kayıtları bulmak mümkündür. İncelenen döneme ait 375, 395, 27559, 27825, ve nolu defterlere müracat edilmiştir Cevdet Tasnifi Başbakanlık Osmanlı Arşivi de bulunan Cevdet; Dâhiliye, Evkaf, Zaptiye, Maliye Belediye, Maarif, Askerî ve Nafia tasniflerinin muhtelif belgelerinden istifade edilmiştir.antakya Kazası na ait mali, güvenlik evkaf, medrese, menzil, zimmî halk, tayin ve azl gibi birçok konularda bu tasnifteki vesikalar kullanılmıştır. Arşiv vesikalarının yanısıra, çalışmada kullanılan muhtelif kaynak, araştırma ve inceleme eserler çalışmanın bibliyografya kısmında sunulmuştur.

24 9 2. COĞRAFÎ KONUM VE TARİHÇE 2.1. Coğrafî Konum Antakya, tarihi süreçte Antakiya, Tetropolis ve Antıochia isimlerini almıştır. Arşiv vesikalarında ise Antakya veya Antakiyye şeklinde kayıtlı olan şehir, 2 batıda Akdeniz ve Adana, kuzeyde Osmaniye, kuzeydoğuda Gaziantep, doğuda ise Suriye ile çevrilidir. Nur (Amanas) Dağları ile ikiye bölünmüş olan Antakya, 35 derece 52 ve 37 derece 04 kuzey enlemleri ile 35 derece 40 ve 36 derece 35 doğu boylamları arasında, Asi nehrinin aşağı ucundaki verimli ovanın kenarında, denizden 440 metre yüksekliğinde Habib ün Neccar olarak adlandırılan dağın eteklerinde kurulmuş olup, Fırat havzasından Akdeniz e; Akdeniz ve Suriye den Anadolu ya giden yolların kavşak noktasındadır Tarihçe Antakya ve havalisinde Yontma Taş devri ortalarına ait bazı kalıntılar bulunmuş ve bu kalıntılar sayesinde bölgede, M.Ö 5000 yıllarına kadar uzanan yerleşim izleri tespit edilmiştir. 4 Şehrin asıl kurucusu olan İskender in ölümünden sonra, I.Selevkos bölgeye hâkim oldu. Selevkos un ölümü üzerine halefleri bölgede Selevki Devleti ni ihdas ettiler. Kurulan bu devletin başkenti de Tetropolis (Antakya) idi. 5 M.Ö 64 yıllarında Pompeus, Selevki Devleti ni yıktı ve bunun üzerine bölge Roma hâkimiyetine girdi. Şehir kısa sürede gelişerek, Roma ve İskenderiye gibi kalabalık bir şehir ve önemli bir idare merkezi oldu. Bu durum Sasanîlerin, Roma İmparatorluğu nu Asya da zayıflatmak için Nesturî kilisesini batıdan ayırma teşebbüslerine ( senelerinde) kadar sürdü. Şehir bir taraftan Sasanî ordularının saldırısı, diğer taraftan tabi afetler ve salgın hastalıklar karşısında harap ve boş kaldı. 6 Bir süre sonrada Sasanî hükümdarı I. Hüsrev tarafından tahrip 2 BOA. DMKF nr , s.1, BOA. Cevdet Nafia nr. 1152, s.1. 3 Halil Sahillioğlu, Antakya, DİA, c.3, İstanbul 1991, s.239; Streck, Antakya, İA, c.1, İstanbul 1993, s Halil Sahillioğlu, Antakya, I. Hatay Tarihi ve Folklor Sempozyumu nda Sunulan Bildiri, Ankara 1990, s.1-7; H. Sahillilioğlu, Antakya, s Strabon, Coğrafya (çev. Adnan Pekmez), İstanbul 1981, s The City in Late Antiquity ( edited by John Rich), Florence, KY, USA: 1996, s ; Streck, Antakya, s

25 10 edildi. Bölgede hüküm süren Bizanslı yöneticiler birçok şehirle birlikte Antakya yı da tamir etmişlerse de Müslüman Arabların fetih hareketi bölgeye yönelince buradaki şehirler, yine Bizanslılar tarafından tahrip edilmişti. 7 Müslüman Arablar ın Kuzey Suriye ye doğru başlattıkları fetih hareketleri çercevesinde Ebü Ubeyde bin Cerrah komutasındaki ordu, Antakya yı sulh ile teslim aldı. 8 Ebü Ubeyde nin kentten ayrılmasından sonra isyan baş göstermiş, Amr ın müdahalesiyle isyanlar bastırılmış, şehirde imar ve iskân faaliyetlerine girilmiştir. Muaviye döneminde şehrin nüfusunun azalması üzerine Antakya ya kırk iki cemaat yerleştirildi. Emeviler döneminde Yezid bin Muaviye tarafından karargah ilan edilen Antakya, Harun Reşid tarafından Menbic, Dülük, Ra ban, Kuruş, Antakya ve Tîzîn ile birleştirilerek avasım olarak düzenlendi. 9 Abbasiler döneminde Kilikya bölgesinin merkezi durumuna gelen Antakya ya Me mun ve Mu tasım zamanında Türk idareciler atandı. 10 Abbasilerin IX. yüzyılda zayıflaması üzerine Antakya, 877 de Tolunoğlu Ahmed in, sonra İhşidler in, ardından da 944 yılında Hamdanoğulları nın idaresine girdi. 11 Bu hâkimiyet 969 a kadar sürdü ve bu tarihte şehir, Bizans ın eline geçti. Bizans hâkimiyeti 1084 tarihine kadar devam etti yılında Vali Philaretos Barchanios un baskıcı yönetiminden bıkan halk ve yöneticiler, onun Urfa ya gidişinden istifade ederek İznik te bulunan Süleyman Şah ı Antakya ya davet etmiş, üç yüz atlıyla Antakya ya gelen Süleyman Şah kaleyi almıştır. 13 İç kaledekiler bir müddet teslim olmakta direnmişse de halk, Süleyman Şah ın sözünü tuttuğunu görünce 1085 de şehri 7 Ernst Honigman, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, (çev. Fikret Işıltan), İstanbul 1970, s Belâzurî, Fütühu l-büldân, (çev. Mustafa Fayda), Ankara 1987, s.197 ; Hitti Philip K., İslam Tarihi, (çev. Salih Tuğ), c.1, İstanbul 1989, s Belâzurî, Büldân, s.188; H. Sahillioğlu, Antakya, s.230; Hakkı Dursun Yıldız, Avâsım, DİA, c.4, İstanbul 1991, s ; Honigman E, Sugur, İA, c. 11, İstanbul 1993, s H. Sahillioğlu, Antakya, s Salim Çöhçe, Doğu Akdeniz Çevresinde Türk Hâkimiyetinin Tesisi, Ortadoğu da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri, c.1, Ankara 2001, s Osman Turan, Süleyman Şah, İA, c.11, İstanbul 1993, s ; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Ankara 1969, s.92; S. Runciman, Haçlı Seferleri (çev. Fikret Işıltan), Ankara 1987, s Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbar, (çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2000, s.14 de Süleyman Şah ın bin atlı ile gündüz gizlenip gece yol alarak Antakya ya geldiğini belirtmektedir.

26 11 teslim etmiştir. 14 Süleyman Şah şehre girdiğinde, Kawsyana yı yani Mar Cassianus kilisesini camiye çevirmişti. 15 Büyük Selçuklu Sultanı 1086 da Antakya ya gelip Yağısiyan ı vali tayin etmiş, 1087 senesinde de buradan ayrılmıştır den itibaren Antakya da hutbenin Şam Atabeği Melik Rıdvan 17 ve Dukak adına okunmuş olması bölgenin Dımeşk Atabeylerinin elinde bulunduğunu göstermektedir. Haçlı seferleri neticesinde Antakya ve havalisi 1098 tarihinden itibaren Haçlıların kontrolüne girdi. Bu tarihlerde Antakya da Haçlı Kontluğu tesis edildi. 18 Bu prenslikler 1158 senesinde Bizans hakimiyetine girdi. 19 Antakya Prensliği ile Türklerin mücadelesi devam etmiş ve Nureddin Zengi nin Haleb te bıraktığı kuvvetlerin komutanı Savar, seneleri arasında Antakya ya sürekli akınlarda bulunmuştu. 20 Bu mücadele, Selahaddin Eyyubi nin Bakras ve Darb-sak kalelerini (1188) zapt etmesine kadar devam ettirmişti. 21 Memluklu Sultanı olarak tahta geçen Baybars; senelerinde iki defa kuşattığı Antakya yı 1268 senesinde üçüncü kuşatmanın ardından ele geçirmişti. 22 Baybars daha önce Hırıstıyanların yaptıkları gibi şehri yağmalatmış ayrıca Baybars, Kozan dan başlayıp Antakya ve Gazze bölgesine kadar olan havaliye evden oluşan Türkmen aşiretlerini yerleştirmiş ve Antakya da imar faaliyetlerinde bulunmuştur. 23 Doğudaki gelişmeler sebebiyle aynı dönemde Anadolu ya kalabalık Türkmen toplulukları gelmeye başlamıştı. Göçler neticesinde, Türkmenlerin bir 14 Azimi, Azimi Tarihi, (yay. Ali Sevim), Ankara 1988, s.24; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu da Türkler, İstanbul 1994, s.91-92; Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbar, s Gregory Abü l-farac, Abü l-farac Tarihi, c.i, (çev. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1987, s Urfalı Meteos, Urfalı Meteos Vekayi-Nanesi ve Papaz Grigor un Zeyli, (yay. Hrant D. Andreasyan), Ankara 1987, s.172; Coşkun Alptekin, Dimeşk Atabeğliği (Toğ Tiğinler), İstanbul 1985, s C. Alptekin, Dimeşk Atabeğliyi, s.10; Ali Sevim, Suriye Selçukluları, Ankara 1981, s Gregory Abü l-faraç, Abü l Farac Tarihi,c.II, (çev.ömer Rıza Doğrul), Ankara 1987, s.589; Ali Sevim- Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, c.1, Ankara 1990, s C. Alptekin, Dimeşk Atabeğliyi, s Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu, Ankara 1987, s Sevim-Yücel, Türkiye Tarihi, c.1, s Yaşar Kazım Kopraman, Mısır Memluklu Tarihi, Ankara 1989, s H. Sahillioğlu, Antakya, s.230.

27 12 kısmı Suriye ve Çukurova bölgesine gelip yerleştiler. 24 Oğuzların Üçok ve Bozok koluna mensup bu Türkmen grupları 25, Memluklu Devleti nin yardımcı kuvvetlerini oluşturdular. Üçok ve Bozok kollarına bağlı diğer Türkmen boylarıyla beraber, Antakya ve çevresini yurt edinen Özer Türkmenleri Sis ve Kilikya da Ermeni Prenslikleri üzerine seferler yapmışlardı. 26 Antep, Antakya ve Harim de yağma hareketlerinde bulunan Moğollar ı cezalandırmak üzere 1271 senesinde Haleb e kadar gelen Baybars, kuvvetleriyle birlikte Maraş a kadar ilerlemişti. 27 Timur un 5000 kişilik birliği 1394 senesinde Antakya yakınlarına kadar gelmiş ve buralarda yağma hareketlerinde bulunmuştu. 28 Memluklu komutanı Çekem, 1406 da Faris in elinde bulunan Antakya yı da alarak Suriye de kendisini sultan ilan etmişse de bu kısa sürmüştü. Bölgede Memluklu hakimiyeti uzun yıllar devam etmiş, bununla beraber XVI. yüzyıldan itibaren bölge üzerinde Osmanlı Devletinin etkinliği de görülmeye başlamıştı. Bölge üzerinde Osmanlı-Memluk münasebeti XIV. yüzyılın ikinci yarısında başladı. İlk dönemlerde iki devlet arasındaki ilişkiler gayet dostane bir çizgideydi. O tarihlerde küçük bir beylik olan Osmanlıların Rumeli deki başarıları ve İslam sınırlarını genişletmeleri Memluklu Devleti tarafından memnunlukla takip edilmiştir. 29 Fakat, Memluk himayesi altında Malatya nın Yıldırım Bayezid tarafından alınması, Osmanlı-Memluk münasebetlerinin ilk defa bozulmasına sebeb oldu. İki taraf arasında bir süre devam eden soğukluk, herhangi bir çatışmaya yol açmadan, Çelebi Mehmed tarafından giderildi. Çelebi Mehmed ve II. Murad ın saltanatları devrinde devam eden bu dostane münasebetler, Hicaz su yolu ve Dulkadir toprakları meseleleri yüzünden Fatih devrinde yeniden bozuldu Faruk Sümer, Ramazanoğulları, İA, c.9, İstanbul 1993, s ; Semavi Eyice, Bertrandon De La Broquire ve Seyahatnamesi, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c.6, sa. 1-2, İstanbul 1975, s ; İ.Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, s Tufan Gündüz, Anadolu da Türkmen Aşiretleri Bozulus Türkmenleri , Ankara F. Sümer, Ramazanoğulları, s Rafet Yinanç, Dulkadir Beyliği, Ankara 1989, s Yaşar Yücel, Timur un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları ( ), Ankara 1989, s İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. 2, Ankara 1983, s İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s

28 13 Fatih Sultan Mehmed hacıların şikayetleri üzerine, hacılar için büyük sıkıntılara sebeb olan su yollarını tamir ettirmek üzere birtakım ustaları görevlendirdi. 31 Fatih in bu davranışını içişlerine bir müdahale ve kendilerine karşı bir hakaret olarak değerlendiren Memluklu Devleti, teklifi geri çevirdi. 32 Osmanlı-Memluklu Devletleri arasında bir anlaşmazlık konusu olan Dulkadir meselesi gün geçtikçe kritik bir hal alıyordu. Fatih in bu beyliğin topraklarını ele geçirmek istemesi, iki devlet arasındaki ilişkileri iyice gerginleştirdi. 33 Ancak Fatih in ani ölümü üzerine muhtemelen doğuya yapılacak olan seferi yarıda kalmıştı. 34 Fatih in ölümünden sonra tahta geçen II. Bayezid döneminde de Osmanlı- Memluk münasebetleri gerginleşmeye devam etti. Cem Sultan ve Dulkadir Beyliği toprakları meseleleri sebebiyle iki devlet arasındaki ilişkiler iyice bozuldu. Sonuç olarak yılları arasında devam eden Osmanlı-Memluk savaşları Osmanlı kuvvetlerinin mağlubiyetiyle sonuçlandı de yapılan bir antlaşmayla sağlanan barış dönemi, Yavuz Sultan Selim in saltanatına kadar devam etti. 35 Safevi hükümdarı Şah İsmail i Çaldıran da ağır bir mağlubiyete uğratan Yavuz Sultan Selim, Memluklu meselesini de kesin bir sonuca bağlamak istiyordu. İki devlet arasındaki 1516 Mercidabık ve 1517 de ise Ridaniye de yapılan savaşlarda Memluk orduları mağlup oldular. 36 Diğer bölgelerle beraber Antakya ve havalisi de 1516 da Osmanlı hakimiyetine girdi. 37 Osmanlı Devleti nin topraklarına dahil olan bu bölgelerde yeni idarî yapılanmalara gidildi. 31 Aşıkpaşazâde Aşıkî, Tevârih-i Al-i Osman (haz. Nihal Atsız), İstanbul 1947, s Şehabeddin Tekindağ, Fatih Devrinde Osmanlı-Memlük Münasebetleri, TD, sa.30, (1976), s Tursun Bey, Târîh-i Ebü l-feth, (haz. Mertol Tulum), İstanbul 1977, s Selahaddin Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed in Siyasi ve Askeri Faaliyetleri, Ankara 1985, s.330; Şahabeddin Tekindağ, II. Bayezid Devrinde Çukur-Ova da Nüfuz Mücadelesi, Belleten, c. XXXI, sa , (Ankara 1967), s Mustafa Nuri Paşa, Netayicü l-vukuat,(yay. Neşet Çağatay), c.i-ii, Ankara 1992, s.31; İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.2, s Hoca Sadettin, Tâcüt t Tevârîh, II, İstanbul 1279, s.325; Solakzâde (Mehmed Hemdemi Çelebi), Tarih, İstanbul 1297, s Celâl-zâde Mustafa, Selîm-nâme (haz. Ahmet, Uğurlu-Mustafa, Çukadar), Ankara 1990, s ; İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.5, Ankara 1988, s ; Feridun Bey, Münşeâtü s Selâtin, I, İstanbul 1264, s.399.

29 14 3. HALEB EYALETİ NİN İDARÎ TAKSİMATI 3.1. Beylerbeyi/Vali Ehl-i Örf zümresinden olan beylerbeyiler, 38 eyalette sultanın otoritesini temsil eden en yüksek yöneticiydi. Eyaletin her sancağına doğrudan doğruya merkezden bir sancakbeyi atanırken, paşa sancağı diye adlandırılan sancaklardan biri doğrudan doğruya beylerbeyilerinin yönetimine bırakılmıştı. XVI. yüzyılda Haleb Eyaleti nin bilinen ilk beylerbeyi 900 bin akçe has geliriyle Osman Paşa idi senesinden itibaren Haleb yöneticilerinin beylerbeyi rütbesinde oldukları görülmektedir seneleri arasında Haleb eyaletinin yönetiminde otuzbir tane beylerbeyi görev almıştı. 39 Ehl-i örf zümresinden olup eyaletleri yöneten beylerbeylerine, XVII. yüzyıldan itibaren vali unvanı verilmeye başlanmıştı. XVII. yüzyılın sonları ve XVIII. yüzyıl başlarında eyalet merkezlerine vezir rütbesinde valiler atanmış olup, valilerin görevleri arasında, halkın korunması, askeri nizamın sağlanması, zulmün bertaraf edilmesi, idarî ve malî alanda eyaletin idaresi gibi vazifeleri bulunmaktaydı yılları arasında Haleb Eyaleti yönetimine tayin edilmiş olan yetmişdört beylerbeyi tespit edilmiştir. Bunların görev süreleri 1-4 yıl arasında değişmekle birlikte, 3 ay 8 gün görevde kalabilenler de vardır. 4 yıl boyunca aralıksız bu görevde kalanlarda bulunmaktadır. 41 XVIII. yüzyıl içerisinde Haleb Eyeleti nde görev yapmış olan valilerin isimleri ve görev tarihleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 38 Yaşar Yücel, Osmanlı İmparatorluğu nda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dâir Genel Gözlemler, Belleten, XXXVIII/152 (1974), s ; Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, s.27-27; Halil İnalcık, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara 1988, Giriş. XX-XXI. 39 E. Çakar, XVI.Yüzyılda Haleb Sancağı,s Mehmet İpşirli, Beylerbeyi, DİA, c.6, İstanbul 1992, s XVI. yüzyılda Haleb eyaletine vali olarak ilk Hacı İbrahim Paşa ( ), son olarakta Hasan Paşa ( 1647) tayin edilmiştir. E. Çakar, 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri, s.70.

30 15 Tablo. 3 Haleb Valileri ( ) 42 Sıra No Valiler Atandığı Yıl 1 Mehmed Paşa Abdi Paşa Hüseyin Paşa Ahmed Paşa İbrahim Paşa İsmail Paşa Hacı Hüseyin Paşa İsmail Paşa Mehmed Paşa Ahmed Paşa (valiliği sırasında vefat etmiştir) Abdurrahman Paşa Ragıp Mehmed Paşa Muhzinzâde Mehmed Paşa Mustafa Paşa Azmizâde Mehmed Paşa Mehmed Paşa Ahmed Paşa Ali Paşa Mehmed Paşa Hacı Osman Paşa Hacı İbrahim Paşa Seyyid Ahmed Paşa 1804 Sicil kayıtları esas alınarak, XVIII. yüzyılda Haleb Eyaleti yönetimine tayin edilmiş olan yirmi iki vali tespit edilmiştir. Atanan valilerin 6 ay veya 1 yıl süreyle görevde kaldıkları anlaşılmaktadır. Ancak bütün yıllara ait sicil defterlerinin bulunmaması Haleb Eyaletine tayin edilen valilerin isimlerinin tamamına ulaşılmasına engel olmuştur. XVIII. yüzyıllarda beylerbeyilerin daha fazla önem kazanmaları ile birlikte onlara vezirlik de verilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu nda önemli bir konuma sahip olan Haleb Eyaletinin yöneticileri de genellikle vezaretle tayin edilmişlerdir Tablo tarih sırasına göre şu belgelerden istifade edilerek yapılmıştır; A.Ş.S 1 35/14, 85/32, 214/70, A.Ş.S 2 65/50, 84/64, 187/132, 188/133, A.Ş.S 3 44/23, 103/80, 104/80, 165/139, 166/140, 175/151, A.Ş.S 4 122/63, 123/64, 124/64, 214/117, A.Ş.S 5 28/13, 170/99, 184/108, A.Ş.S 6 17/15, 32/30, 38/37, A.Ş.S 7 46/24, 111/62, 112/63, 192/120, 219/132, BOA. Cevdet Dahiliye nr. 770, BOA. Cevdet Zaptiye nr. 311, A.Ş.S 8 51/35, 86/62, 87/64, 88/66, A.Ş.S 9 15/8, 16/9, 46/23, 48/27, 99/52, BOA. Cevdet Dahiliye nr. 7979, A.Ş.S 10 14/10, 40/39, 122/112, 124/114, 151/138, 152/139, BOA. Cevdet Adliye nr A.Ş.S 1 187/132, 188/133, A.Ş.S 3 165/139, 166/140, 175/151, A.Ş.S 4 122/63, 123/64, 124/64, 214/117, A.Ş.S 5 28/13, 170/99, 184/108, A.Ş.S 6 17/15, 32/30, 38/37, A.Ş.S 7, 192/120, 219/132, BOA. Cevdet

31 16 Mîrî arazi sistemi içerisinde kalan sancaklarda, padişah haslarından sonra, sancak gelirlerinin önemli bir kısmının da sancakbeyi veya beylerbeyi hasları olarak ayrıldığı görülmektedir. Beylerbeyi hasları arasında bad-i hava türü gelirler, mukataa gelirleri, köy ve cemaatlerden alınan muhtelif gelirleri vardı. İncelenen dönem içerisinde idarî ve malî yapıdakı değişikler neticesinde, valilerin has gelirlerinde değişiklikler olduğu görülmüştür. Valilerin üzerlerine düşen görevleri yapabilmeleri için, imdadiyyeler, avarız, salyane vergileri ve mukataa vb gelirleri bağlanmıştır Sancak Taksimatı XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti nin temel idarî ünitesi sancak 44 olup, her sancak merkezden tayin edilen bir sancakbeyi ile yine merkezden gönderilen bir kadı tarafından idare edilirdi. Belirli bir bölgedeki sancaklar da vilâyet adı verilen ve bir beylerbeyinin emri altında bulunan idarî üniteleri meydana getirirdi. Beylerbeyi eyalette sultanın otoritesini temsil eden en yüksek yönetici idi. Eyaletin her sancağına merkezden bir sancakbeyi atanırken, paşa sancağı diye adlandırılan sancaklardan biriside doğrudan beylerbeyinin yönetimine bırakılmıştı. 45 XVI. yüzyılın ortalarına kadar(1549) Şam Beylerbeyiliğine tabi olan Haleb, bu tarihten itibaren müstakil bir beylerbeyilik yapıldı ve Haleb sancağı da kendi adıyla anılan eyaletin paşa sancağı oldu. 46 Tablo. 4 ( ) Yıllarında Şam Beylerbeyiliği nin İdarî Taksimatı Sancaklar Sancaklar Adana Adana Antakya Ayıntâb Ayıntâb Birecik ve Rum-kal a Birecik ve Rum-kal a Gazze Gazze Haleb Haleb Hama ve Hums Hama ve Hums Safed Safed Salt ve Aclün Dahiliye nr. 770, A.Ş.S 9 15/8, 16/9, 46/23, 48/27, 99/52, BOA. Cevdet Dahiliye nr. 7979, A.Ş.S 10 14/10, 40/39, 122/112, 124/114, 151/ J. Deny, Sancak, İA, c.10, İstanbul 1993, s Halil İnalcık, Eyâlet, DİA, c.11, İstanbul 1995, s Enver Çakar, XVI.Yüzyılda Haleb Sancağı ( ), Elazığ 2003, s.29.

32 17 Sis Şam(Paşa sancağı) Tarsus Trablus Sis Şam(Paşa sancağı) Tarsus Trablus Üzeyr Tabloda da görüldüğü gibi 1522 senesinde Şam Beylerbeyiliği ne bağlı on iki sancak bulunmaktadır senesinde ise, önceden Adana ya tabi olan Üzeyr müstakil sancak yapılırken, Antakya, nahiyeleri olan Antakya, Kuseyr, Altınözü, Süveydiye, Şuğur ve Cebel-i Akra ile birlikte Haleb e dahil edilmiştir. 48 Tablo. 5 ( ) Haleb Beylerbeyiliği nin Sancakları Sancaklar Sancaklar Sancaklar Sancaklar Sancaklar Adana Adana Adana Adana Adana A zâz ve Kilis Birecik Bâlis A zâz ve Kilis Antakya Bâlis Ekrâd Birecik Bâlis Bâlis Birecik Haleb Cebele Birecik Birecik Haleb Hama Ekrâd Haleb Cebele Hama Hums Haleb Hama Ekrâd ve Kilis Hums Ma arra Hama Ma arra Haleb Ma arra Tarsus Ma arra Selimiye Hama Selimiye Üzeyr Selimiye Tarsus Ma arra Suhne Üzeyr Matah Tarsus Üzeyr Selimiye Suhne Surüc Türkmân-ı Haleb Üzeyr 48 BOA. TD 998, s ;enver Çakar, 998 Numaralı Tapu-Tahrir Defterine Göre 1523 Yılında Ayıntâb ve Birecik Sancakları, Türk Dünyası Araştırmaları, sa.92, (1994), s Enver Çakar, XVI.Yüzyılda Haleb Sancağı s