4. Bağcılık Sempozyumu Ekim 1998 Yalova, Bildiriler BAZI ÇEKİRDEKSİZ ÜZÜM ÇEŞİTLERİNDE ÇİÇEK TOZU CANLILIĞI VE ÇİMLENME GÜCÜ

Transkript

1

2

3

4 4. Bağcılık Sempozyumu Ekim 1998 Yalova, Bildiriler BAZI ÇEKİRDEKSİZ ÜZÜM ÇEŞİTLERİNDE ÇİÇEK TOZU CANLILIĞI VE ÇİMLENME GÜCÜ Salih ÇELİK İlknur KORKUTAL (DOĞAN) Trakya Üniversitesi, Tekirdağ Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü TEKİRDAĞ Özet yıllarında yapılan bu araştırmada; Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsü nde bulunan çekirdekli (ana) ve çekirdeksiz (baba) üzüm çeşitleri arasında yapılan melezleme sonucunda elde edilen ve ticari üretim için tescil edilen 3 çekirdeksiz çeşit (Barış, Tekirdağ Çekirdeksizi ve 2B-56) ve 1 çekirdekli çeşide (Trakya İlkeren) ait erselik F 1 hibritleri kullanılmıştır. Tam çiçeklenme zamanı alınan çiçek tozları canlılıklarına bakılmış ve Barış %89.28, Tekirdağ Çekirdeksizi %95.36, 2B-56 %97.95 ve Trakya İlkeren %98.25 oranlarında canlılık saptanmıştır. Doymuş Petri Yöntemi ile çimlendirilen çiçek tozlarında; Barış çeşidinin %20 şeker + %1 agar ortamında %51.12, Tekirdağ Çekirdeksizi çeşidinin %15 şeker + %1 agar da %34.16, 2B-56 çeşidinin %20 şeker + %1 agar da %41.86 ve Trakya İlkeren çeşidinin %15 şeker + %1 agar ortamında %29.87 oranlarında en fazla çimlendikleri belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Üzüm çeşitleri, çiçek tozu canlılığı, çiçek tozu çimlenme gücü Summary POLLEN GRAIN VIABILITY AND GERMINATION CAPABILITY IN SOME SEEDLESS TABLE GRAPES This experiment was conducted between Three seedless (Barış, Tekirdağ Çekirdeksizi ve 2B-56) and one seeded (Trakya İlkeren) table grape varieties were bred by Tekirdağ Viticulture Research Institute. Polens were taken when they were in fullbloom and their viability were; Barış 89.28%, Tekirdağ Çekirdeksizi 95.36%, 2B % ve Trakya İlkeren 98.25%. Pollens were germinated by Saturated Petry Method ; Barış variety in 20% sugar + 1% agar mix with %51.12, Tekirdağ Çekirdeksizi in 15% sugar + 1% agar mix with %34.16, 2B-56 in 20% sugar + 1% agar mix with %41.86 and Trakya İlkeren in 15% sugar + 1% agar mix %29.87 were found as most suitable germination combinations. Key words: Grape varieties, pollen grain viability, pollen grain germination capability 1. Giriş Sofralık olarak değerlendirilen üzüm çeşitlerinde çekirdeğin varlığı arzu edilmeyen bir husustur (5). Son yıllarda çekirdeksiz üzüm çeşitlerinin sofralık olarak daha fazla ilgi görmesinin sonucu olarak melezleme çalışmaları ile çekirdeksiz çeşitlerin elde edilmesine yönelik çalışmalar etkinlik kazanmıştır (1). Yeni çekirdeksiz çeşitler elde etmek amacıyla ıslah çalışmaları yapmak bugün bağcılıkta çalışan araştırıcıların en fazla üzerinde çalıştıkları konu olmaktadır (6). Birim alandan daha fazla miktarda ve kaliteli ürün elde edilebilmesi, kültürel ve teknik işlemler yanında döllenme biyolojisi ile ilgili sorunların bilinmesi ve gerekli önlemlerin alınmasını gerektirmektedir (17). Asmaların döllenme biyolojilerinin belirlenmesinde çiçek tozu çimlenme gücü önemli bir yer tutmaktadır. Bu nedenle araştırıcılar ve üreticiler iyi ürün

5 almak için çiçeklenme, tozlanma ve döllenmenin düzgün olmasını isterler (2). Bu nedenle melezleme ile geliştirilmiş bu çeşitlerde döllenme biyolojisini saptamakta yardımcı olabileceğinden yola çıkılmış ve bu araştırma yapılmıştır. Asmada başlıca 4 tip çiçek yapısına rastlanmaktadır. Erkek çiçek, morfolojik erdişi görünüşlü fizyolojik yalnızca dişi çiçek, morfolojik erdişi görünüşlü fizyolojik erkek çiçek ve hermafrodit çiçek (7). Asmalarda meyve tutumunun sağlanabilmesi, genellikle döllenme yeteneğinde olan çiçek tozunun dişicik tepesi üzerinde çimlenmesi ve çim borusunun uzayarak yumurtalık içindeki yumurta hücresinin döllemesi ile mümkün olabilmektedir (2). Çoğunlukla yuvarlak veya elipsoid biçiminde olan polen tanelerinin üzeri dışta exin, içte intin olmak üzere iki zarla kaplıdır. Dış zarın üzerinde porlar vardır (15). Polen çimlenmesinde ilk kademe, polenin stigmanın nemli yüzeyinde sıvı alarak şişmesi ve çimlenme poruna doğru intinin çıkıntı yapmasıdır (18). V. vinifera nın çiçek tozları 25µ uzunlukta, 15µ genişlikte, küçük fıçı şeklinde ve sarı renktedir. Islanınca yuvarlak olurlar. Genellikle 27-32ºC arasında çimlenme yüzdesi yüksektir (9, 12). Stigma salgısının temel bileşiği lipid ve fenolik maddeler, ilave olarak az miktarda şeker, aminoasit ve protein içermektedir (18). Çiçek tozlarını çimlendirmek için hazırlanacak yapay ortamda da şeker bulunmalıdır. %1 agar + %15 sakkaroz konsantrasyonu kayısıda ve doymuş petri yönteminde çeşitlere göre değişmekle birlikte en yüksek polen çimlenme oranı olarak belirlenmiştir. Ak ve ark. (3) nın Pistacia tiplerinde yaptıkları araştırma sonucunda %10 ve %15 sakkarozun en iyi çimlenmeyi sağladığını, ayrıca çimlendirme ortamları bakımından doymuş petrinin asılı damla yöntemine göre daha olumlu etkileri olduğunu belirtmektedirler. Güleryüz (13) ün armut ve elmalarda yaptığı çiçek tozu çimlenme oranlarına bakıldığında armutlarda %15 şekerde en az çimlenme oranı gözlenmiştir. Fakat %10, 15, 20 lik konsantrasyonlarda %1 e göre istatistiki olarak farkın önemli olmadığı sonucuna varılmıştır. Elmalarda sırasıyla %15 ve %10 şeker dozlarında en yüksek çimlenme oranı saptanmıştır. İştar (14) ın Stout (1936) a atfen bildirdiğine göre Korint üzümlerinin çiçek tozlarının çimlenmesi üzerinde yaptığı denemelerde, şeker-agar ortamında ancak %3 ünün çimlenerek iyi, uzun çim borusu oluşturduğunu saptamıştır. Bamzai ve Randhawa (4) nın denemelerinde %10, 15, 20, 30 dozlarında polen çimlenmesi için kullandıkları sakarozda kullandıkları çeşitler için en yüksek çimlenmeyi %20 lik sakkarozdan elde etmişlerdir. İştar (14) Çekirdekli ve Çekirdeksiz Emperor çeşitleriyle yaptığı araştırma sonucunda en fazla çimlenme oranını %20 şeker konsantrasyonundan elde etmiştir. Bircan (1987) a atfen Uzun ve Odabaş (17) ın bildirdiğine göre yaptıkları denemede en uygun ortamı %15 şeker + %1 agar olarak tespit etmişlerdir. Fidan (9) Karagevrek, Hafızali, Hamburg Misketi ve İskenderiye Misketi üzüm çeşitlerinde yapmış olduğu araştırmada kullandığı çimlenme ortamı, olumlu sonuç veren %20 şeker konsantrasyonudur. Asılı damla ve doymuş petri veya petride agar yöntemleri çiçek tozu çimlenme gücünü belirlemek amacıyla kullanılır (8, 9, 17). 2. Materyal ve Yöntem Çalışmada Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsü nde bulunan 3 çekirdeksiz (Barış, Tekirdağ Çekirdeksizi ve 2B-56) ve 1 çekirdekli çeşit (Trakya İlkeren) erselik F 1 hibritler materyal olarak kullanılmış ve iki yıl ( ) sürdürülmüştür. Kullanılan çeşitlerin ebeveynleri ve tam çiçeklenme tarihleri Çizelge 1 de verilmiştir. Bu çeşitlerin yetiştiriciliği henüz yaygın olarak yapılamamaktadır. Trakya İlkeren ve 2B-56 çeşitlerinin Antalya koşullarına adaptasyonu denenmiş ve her iki çeşit; bölge için ümitvar olarak belirlenmiştir (16).

6 Çizelge 1. Kullanılan çeşitlerin bazı özellikleri Çeşitler Ebeveynleri Tam çiçeklenme tarihleri Barış Cardinal x Beauty Seedless Haziran Tekirdağ Çekirdeksizi Alphonse Lavallee x Sultani Çekirdeksiz 15 Haziran 2B-56 Elhamra x Perlette 56 1 Haziran Trakya İlkeren Alphonse Lavallee x Perlette Haziran Yapılan araştırmalarda çiçek tozu canlılığını tespit için TTC, FDA, IKI, Alexander, asetokarmin gibi boyama yöntemleri kullanılmaktadır (8, 17). 3 çekirdeksiz ve 1 çekirdekli üzüm çeşidinden tam çiçeklenme zamanında çiçek tozları alınmış ve bir fırça yardımıyla canlılık testi yapılmak üzere %1 lik asetokarmin ile lam üzerinde boyanmıştır (4). Her çeşit için lam üzerinde 50 adet olmak üzere 5 tekrarlı, toplam 250 adet çiçek tozundan boyananlar (kırmızı) canlı, boyanmayanlar (beyaz) cansız olarak sayılmış ve canlılık % ile ifade edilmiştir. Çiçek tozu çimlenme gücünü belirlemek için tam çiçekte alınan çiçek tozları %15, 20, 25 şeker ve %1 agar ortamlarında Doymuş Petri yöntemi kullanılmak suretiyle fırça ile petrilere ekim yapılmış ve % olarak ifade edilmiştir. Çimlenme gücü 4 tekrarlı ve her tekrarda Fidan (9) a dayanarak adet çiçek tozu sayılmıştır. %30 un üzerinde çiçek tozu çimlenme oranına sahip üzüm çeşitleri dölleyici olarak kabul edilmiştir (10). 3. Bulgular ve Tartışma Deneme sonucunda elde edilen canlılık oranları Çizelge 2 de verilmiştir. Ortalamalara baktığımızda en fazla canlılık oranına sahip çeşitler sırasıyla Trakya İlkeren (%98.25), 2B-56 (%97.95), Tekirdağ Çekirdeksizi (%95.36) ve Barış (%89.28) olmuştur. Çizelge 2. Üzüm çeşitlerine ait canlılık oranları Canlılık Oranları (%) Çeşitler Ortalama Trakya İlkeren B Tekirdağ Çekirdeksizi Barış Çalışmada üzüm çeşitlerinin çimlenme oranları % arasında değişmiştir (Çizelge 3, 4, 5). Ayrıca 1995 yılında Asılı Damla Yöntemi denemiş olup Trakya İlkeren için %28, 2B-56 çeşidi için %18.06 çimlenme oranları elde edilmiş fakat diğer iki çeşitte bir çimlenme gözlenmemiştir. Bu sonuçlar Ak ve ark. (3) tarafından bildirilen doymuş petri yönteminin asılı damla yönteminden daha olumlu etkide bulunduğunu doğrular niteliktedir. Barış ve 2B-56 çeşitleri %20 şeker + %1 agar ortamında %51.12 ve %41.86 oranlarında en fazla çimlenmiştir, bu oranlar Bamzai ve Randhawa (4), İştar (14), Fidan (9) ile paralellik göstermiştir. Tekirdağ Çekirdeksizi ve Trakya İlkeren çeşitleri ise %15 şeker + %1 agar ortamında %34.26 ve %29.87 oranlarında en fazla çimlenerek; Uzun ve Odabaş (17), Ak ve ark. (3) nın verileriyle benzemektedir. Çizelge 3. Üzüm çeşitlerinin %20 şeker + %1 agar ortamında çimlenme oranları Çimlenme Oranları (%) Çeşitler Ortalama Trakya İlkeren B Tekirdağ Çekirdeksizi Barış

7 Çizelge 4. Üzüm çeşitlerinin %25 şeker + %1 agar ortamında çimlenme oranları Çimlenme Oranları (%) Çeşitler Ortalama Trakya İlkeren B Tekirdağ Çekirdeksizi Barış Çizelge 5. Üzüm çeşitlerinin %15 şeker + %1 agar ortamında çimlenme oranları Çimlenme Oranı (%) Çeşitler 1996 Trakya İlkeren B Tekirdağ Çekirdeksizi Barış Sonuçta Trakya İlkeren dışındaki çeşitlerde çiçek tozu çimlenme oranları %30 üzerinde seyretmiştir. Bu çeşitlerin babalık olarak kullanılması Fidan ve Çelik (10) e göre tavsiye edilebilir. Ayrıca bu araştırma; Tekirdağ Çekirdeksizi, Trakya İlkeren, Barış ve 2B-56 çeşitleri ile daha sonra yapılacak olan döllenme biyolojilerinin belirlenmesi çalışmalarına kaynak olabilir. Yararlanılan Kaynaklar 1. Ağaoğlu, Y.S., H. Çelik, Çavuş üzüm çeşidinde çekirdeksizlik ve bazı meyve özellikleri üzerine gibberellik asit in (GA 3 ) etkisi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yıllığı, 27 (3-4): , Ankara. 2. Ağaoğlu, Y.S., S. Çelik, H. Çelik, CCC, DMC ve borik asit in asma çiçek tozlarının çiçeklenme güçlerine etkileri üzerinde araştırmalar. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yıllığı, 27 (3-4), Ankara. 3. Ak, B.E., A.I. Özgüven, Y. Nikpeyma, Değişik yöntemlerle P. atlantica ve P. terebinthus çiçek tozlarının çimlenme yeteneklerinin belirlenmesi. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 8 (2): 81-90, Adana. 4. Bamzai, R.D., G.S. Randhawa, Effects of certain growth substances and boric acid on germination, tube growth and storage of grape pollen (Vitis ssp.). Vitis 6: Barış, C., Melezleme yoluyla çekirdeksiz, iri taneli yeni üzüm çeşitleri elde etmek üzere ana ve baba çeşitlerin seçimini etkileyen faktörler. T.C. Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Bağcılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Tekirdağ. 6. Barış, C., K. Gürnil, Üzüm çeşitlerinde (V.vinifera L.) çekirdeksizliğin kalıtımı. Bahçe 20 (1-2): Çelik, S., Bağcılık (Ampeloloji), Cilt:1, Tekirdağ, 425s. 8. Eti, S., Bazı meyve tür ve çeşitlerinde değişik in vitro testler yardımıyla çiçek tozu canlılık ve çimlenme yeteneklerinin belirlenmesi. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 6 (1): 69-80, Adana. 9. Fidan, Y., Karagevrek üzüm çeşidi için uygun dölleyicinin (babalık) saptanması üzerinde bir araştırma. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları:575, Bilimsel Araştırmalar ve İncelemeler:334, Ankara, 48s. 10. Fidan, Y., H. Çelik, İç Anadolu koşullarında Tahannebi üzüm çeşidi için uygun dölleyicinin (babalık) saptanması üzerinde bir araştırma. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yıllığı, 27 (1), Ankara.

8 11. Gökçay, E., Bazı sofralık üzüm çeşitlerinde çiçeklenmeden önce gibberellin uygulamasıyla olan çekirdeksizliğin nedenleri üzerinde karşılaştırmalı bir araştırma. (Doktora Tezi), Diploma Sonrası Yüksekokulu, 112s. Ankara. 12. Gökçay, E., Asmalarda çiçek ve döllenme biyolojisi ile üzümlerde çekirdeksizliğin nedenleri üzerinde genel bilgiler. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Ens. Seminer Notu, 21s. Yalova. 13. Güleryüz, M., Erzincan da yetiştirilen bazı önemli elma ve armut çeşitlerinin pomolojileri ile döllenme biyolojileri üzerinde araştırmalar. Atatürk Üniv. Yayınları No:483, Ziraat Fakültesi Yayınları No:229, Araştırma Serisi No:148, 181s. Erzurum. 14. İştar, A., Çekirdekli ve Çekirdeksiz Emperor üzüm çeşitlerinde döllenme biyolojileri üzerinde araştırmalar. Atatürk Üniv. Ziraat Fakültesi, Zirai Araştırma Enstitüsü Araştırma Bülteni No:41. Erzurum. 15. Tort, N., M. Şengonca, Polen (1). Ege Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi, 32: Uzun, H.İ., C. Barış, K. Gürnil, S. Özışık, Bazı yeni üzüm melezlerinin Antalya koşullarına adaptasyonu üzerinde araştırmalar. Akdeniz Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi, 8: Antalya. 17. Uzun, A., F. Odabaş, Çiçek tozu muhafazası. Ondokuz Mayıs Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi, 5: 1-2. Samsun. 18. Ünal, M., Çiçekli bitkilerde döllenme. Cumhuriyet Üniv. Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2:2.