Coğrafya ve Tarih Perspektifinden. SOMUT KÜLTÜREL MİRAS ve TÜRKİYE

Transkript

1 Coğrafya ve Tarih Perspektifinden SOMUT KÜLTÜREL MİRAS ve TÜRKİYE Yrd. Doç. Dr. Oğuz DİKER Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ

2 II Kültürel Miras ve Türkiye Aralık Yrd. Doç. Dr. Oğuz DİKER Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ COĞRAFYA VE TARİH PERSPEKTİFİNDEN SOMUT KÜLTÜREL MİRAS VE TÜRKİYE ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayın evimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Aralık 2016, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde Sokak No: 105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 İçindekiler III TARİH YAZMAK, TARİH YAPMAK KADAR MÜHİMDİR; YAZAN YAPANA SADIK KALMAZSA, DEĞİŞMEYEN HAKİKAT İNSANLIĞI ŞAŞIRTAN BİR HAL ALIR. M. Kemal ATATÜRK (1931) Tarih Yapanlara Saygı ve Sadakatle..

4 İçindekiler V ÖN SÖZ İnsan yığınlarını organize topluluklar haline getiren, toplulukları birbirinden ayıran temel unsurdur kültür. Her ne kadar fizyolojik ihtiyaçlar gibi insanlar tarafından hayati olarak nitelendirilmese dahi zamanda ve mekanda her alanda kültürün varlığından söz etmek mümkündür. Bu varlık ise kültürü toplumun ve toplumsal yaşamın sürdürülebilirliği adına hayati öneme haiz kılmaktadır. Kültürün yok olması toplumların yok olmasına neden olacaktır. Diğer yandan kültürün yozlaşması ya da dönüşmesi ise toplum ve insan nezdinde farklı sorunların oluşmasına yol açacaktır. Kültür karşısındaki en büyük sorun, kültür ve kültürel öğe kavramlarının taşıdığı anlamların anlaşılmaması ya da öneminin yeteri kadar kavranamamasıdır. Bu bağlamda dönemsel olarak moda, zevk ve alışkanlıkların oluşturdurğu popüler kültürün asli kültürü baskı altına alması, alt kültür ve üst kültür tartışmaları, kültür ile kültürün gerekleri konusunda genç kuşakların yanlış algıları, inanç ve değerler kapsamında kültür ya da kültürel öğelere karşı oluşan ön yargı, kültürün yalınlaşmasına ve önemini yitirmesine neden olmaktadır. Diğer yandan anlamını yitiren ve yalınlaşan kültür ve kültürel öğeler zamanla yok olmakta, böylece insanları birbirine bağlayan birçok unsur da ortadan kalkmaktadır. Günümüzde bildiğimiz, ailevi, çevresel ve toplumsal etkiler ile oluşan kültürlerin kökleri yaşadığımız topraklarda bilmediğimiz farklı medeniyetlere dayanmaktadır. Bu bağlamda sahip olduğumuz kültür ve kültürel değerlerin yok olmaması için yozlaşmasının önlenmesi, bunun için de kültürün köklerinin öğrenilmesi önem taşımaktadır. Tüm bu ifadeler çerçevesinde bu çalışmanın temel amacı; kültür ve kültürel öğeler ile bunları kapsayan kültürel miras kavramının ortaya konulması, tip ve türlerinin ifade edilmesi, bunun yanında Türkiye özelinde somut kültürel miras türlerinin örneklenmesi oluşturmaktadır. Çalışma kapsamında Türkiye örneğinin seçilmesinin temel nedeni, kurulu olduğu topraklardaki medeniyet tarihinin derinliği kadar sahip olduğu kültürel çeşitliliğin fazla oluşudur. Çalışma kapsamında ortaya konulan bütün bilgiler gelecek çalışmalara ışık tutacaktır. Özellikle kültürel miras kavramının bölgesel ya da yöresel kültür üzerindeki etkisinin araştırılmasında fayda sağlayacaktır. Diğer yandan kültürel miras kavramı, türleri ve tipleri üzerinde yapılacak çalışmalara bir literatür havuzu görevi görecekken, bulgular bölümü ile de farklı çalışmalara ilham kaynağı olacaktır. Yrd. Doç. Dr. Oğuz DİKER / Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ 2016 / Aralık/ Ankara

5 İçindekiler VII İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM KÜLTÜR VE KÜLTÜREL MİRAS 1.1. KÜLTÜR Kültürün Özellikleri Kültür Türleri Kültür Tipleri KÜLTÜREL MİRAS Kültürel Miras Türleri Somut Kültürel Miras Somut Taşınamayan Kültürel Miras Somut Taşınabilir Kültürel Miras Somut Olmayan Kültürel Miras BÖLÜM SOMUT KÜLTÜREL MİRAS VE TÜRKİYE 2. TÜRKİYE DE SOMUT KÜLTÜREL MİRAS Jeolojik Süreçte Anadolu Coğrafyası nın Şekillenmesi Tarih Öncesi Çağlarda Anadolu Anadolu da Kurulan Medeniyetler Türkiye de Somut Kültürel Miras Örnekleri Türkiye de Somut Kültürel Miras Olarak Şehir Yapılaşmaları Antik Kentler Türkiye de Yeraltı Şehirleri Türkiye de Somut Kültürel Miras Olarak Dini Yapılar Camiiler Tapınak, Kilise ve Manastırlar Türkiye de Somut Kültürel Miras Olarak Yollar ve Rotalar Türkiye de Somut Kültürel Miras Olarak Saraylar Türkiye de Müzeler... 52

6 VIII Kültürel Miras ve Türkiye 3. BÖLÜM DÜNYA MİRAS LİSTESİ VE TÜRKİYE 3. TÜRKİYE NİN MİRAS LİSTESİNDEKİ YERİ Nemrut Dağı Diyarbakır Surları ve Hevsel Bahçeleri Safranbolu Şehri Çatalhöyük Neolotik Kenti Göreme Milli Parkı Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası Hattuşa - Hitit Başkenti Bursa ve Cumalıkazık - Osmanlı İmparatorluğu nun Doğuşu Hieropolis - Pamukkale Edirne Selimiye Camii Xanthos (Ksanthos) ve Letoon Truva Antik Kenti Efes Antik Kenti Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı İstanbul un Tarihi Alanları İstanbul daki Saraylar İstanbul daki Başlıca Dini Yapılar İstanbul daki Anıtsal yapılar İstanbul daki Surlar Ani Arkeoloji Alanı EKLER KAYNAKÇA

7 İçindekiler IX TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Kültür İle İlgili Tanımlamalar... 1 Tablo 2: Bakış Açıları Bakımından Kültürün Algılanışı ve Tanımları... 6 Tablo 3: Diyarbakır Dışkale Kuleleri (Burçları) Tablo 4: İstanbul daki Başlıca Kiliseden Çevrilen Camiiler Tablo 5: Ayasofya nın İç Kısmına Yapılan İlaveler Tablo 6: Ayasofya nın Dış Kısmına Yapılan İlaveler Tablo 7: İstanbul daki Başlıca Osmanlı Eseri Camiiler Tablo 8: İstanbul daki Başlıca Ortodoks Kiliseleri Tablo 9: İstanbul Kara Surları Kapıları Tablo 10: İstanbul Haliç Surları Kapıları Tablo 11: İstanbul Marmara Surları Kapıları

8 X Kültürel Miras ve Türkiye ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Anadolu da Kurulan Antik Kentler Şekil 2: Anadolu da Kurulan Yeraltı Şehirleri Şekil 3: Anadolu daki Önemli Camiiler Şekil 4: Anadolu daki Tapınaklar, Kiliseler ve Manastırlar Şekil 5: Anadolu da Kral Yolu Şekil 6: Anadolu da Saraylar, Kasırlar ve Köşkler Şekil 7: Anadolu da Müzeler Şekil 8: Türkiye nin Kültürel Mirasları Şekil 9: Nemrut Dağı Antiochos Tümülüsü Şekil 10: Nemrut Dağı Batı Terası Şekil 11: Nemrut Dağı Doğu Terası Şekil 12: Nemrut Dağı Horoskop heykeli Şekil 13: Cendere Köprüsü Şekil 14: Karakuş Tümülüsü Şekil 15: Kahta Kalesi Şekil 16: Antiochos ve Herakles (Arsemia Kalıntıları) Şekil 17: Diyarbakır Havzası ve Tarihi Sur Bölgesi Şekil 18: Diyarbakır Surları Şekil 19: Diyarbakır Surları İç Görüntüsü Şekil 20: Diyarbakır Kapıları ve İçkale Kuleleri (Burçları) Şekil 21: Diyarbakır Dış Kale Kuleleri (Burçları) Şekil 22: Diyarbakır Hevsel Bahçeleri Şekil 23: Diyarbakır On Gözlü Köprü Şekil 24: Safranbolu Lokasyon Haritası Şekil 25: Tarihi Safranbolu Şehri Şekil 26: Safranbolu Kent Tarihi Müzesi (Hükümet Konağı) Şekil 27: Safranbolu Eski Çarşı Mevkii Şekil 28: Safranbolu Evleri Şekil 29: Çatalhöyük Neolotik Yaşamı Şekil 30: Kapadokya Bölgesi Şekil 31: Perbacalarının Oluşumu Şekil 32: Kapadokya Genel Manzarası Şekil 33: Kapadokya Kiliseleri Şekil 34: Divriği Ulucamii ve Darüşşifası Kabartmaları Şekil 35: Divriği Ulucamii ve Darüşşifası Şekil 36: Hitit Medeniyeti Şekil 37: Bursa Orhan Bey Camii Şekil 38: Bursa Hüdavendigar (I. Murad) Camii Şekil 39: Bursa Hüdavendigar (I. Murad) İmareti ve Çeşmesi Şekil 40: Bursa Hüdavendigar (I. Murad) Türbesi Şekil 41: Bursa Yıldırım Camii, Şadırvanı ve Türbesi Şekil 42: Bursa Yıldırım Medresesi ve Hammamı Şekil 43: Bursa Yeşil Camii ve Türbesi Şekil 44: Bursa Yeşil Medrese ve İmareti Şekil 45: Bursa Hamam (Yeşil Hamam)

9 İçindekiler XI Şekil 46: Bursa Muradiye (II. Murad) Camii, Şadırvanı ve Çeşmesi Şekil 47: Bursa Muradiye (II. Murad) Medresesi ve Çeşmesi Şekil 48: Bursa Muradiye Külliyesi ndeki Türbeler Şekil 49: Bursa II. Murad İmareti ve Hamamı Şekil 50: Bursa Cumalıkızık Evleri Şekil 51: Bursa Cumalıkızık Tescilli Varlıkarı Şekil 52: Denizli Hierapolis Şekil 53: Denizli Pamukkale Şekil 54: Denizli Hierapolis Ana Cadde ve Surları Şekil 55: Denizli Hierapolis Agorası Şekil 56: Denizli Hierapolis Kilisesleri ve Apollon Tapınağı Şekil 57: Denizli Hierapolis Nekrapolü Şekil 58: Denizli Hierapolis Tiyatrosu Şekil 59: Denizli Hierapolis Çeşmesi (Nympheum) Şekil 60: Denizli Hierapolis Şehir Planı Şekil 61: 14. ve 15. Yüzyıl Osmanlı Camii Örnekleri Şekil 62: Mukarnas Örnekleri Şekil 63: Selimiye Camii ve Avlusu Şekil 64: Selimiye Camii Kubbesi Şekil 65: Selimiye Camii Çini Örnekleri Şekil 66: Xanthos Antik Kenti Şekil 67: Xanthos a Ait British Museum da Sergilenen Eserler Şekil 68: Xanthos Antik Kenti Likya Kalıntıları Şekil 69: Xanthos Antik Kenti Roma ve Bizans Eserleri Şekil 70: Letoon Antik Kenti Şekil 71: Antik Çağ da Truva Şekil 72: Truva Atı ve Hilesi Şekil 73: Truva Antik Kenti Katmanları Şekil 74: Propylon Tipi Mesken Giriş Örneği Şekil 75: Çift Kuplu Kap (Depas Amphikypellon) Şekil 76: Troya III, IV, V Yerleşkeleri Şekil 77: Testere Dişi Duvar Mimarisi Şekil 78: Bouleuterion ve Odeion Şekil 79: Efes Antik Kenti Yerleşim Sahası Şekil 80: Efes Antik Kenti Şekil 81: Efes Antik Kenti Planı Şekil 82: Efes Yedi Uyuyanlar Mağarası Şekil 83: Efes Varius Hamamı Şekil 84: Efes Odeion ve Devlet Agorası Şekil 85: Efes Prytaneion Şekil 86: Efes Pollio Çeşmesi, Memmius Anıtı, Herakles Kapısı, Traian Çeşmesi, Skolastika Hamamı ve Heykeli Şekil 87: Efes Latrina ve Aşk Evi Şekil 88: Efes Yamaç Evler

10 XII Kültürel Miras ve Türkiye Şekil 89: Efes Celsus Kütüphanesi, Mermer Caddesi, Mazeus ve Mithridates Kapısı Şekil 90: Efes Meryem Ana Evi Şekil 91: Efes Artemis Tapınağı Şekil 92: Efes Artemis Tapınağı Kalıntıları Şekil 93: İstanbul Beylerbeyi Sarayı Şekil 94: İstanbul Topkapı Sarayı Şekil 95: Ayasofya Mermer Küpü Şekil 96: İstanbul Sultan Ahmed Camii Şekil 97: İstanbul Dikilitaş Şekil 98: İstanbul Çemberlitaş Şekil 99: İstanbul Galata Kulesi Şekil 100: İstanbul Kız Kulesi Şekil 101: İstanbul Kapalı Çarşı Şekil 102: İstanbul Mısır Çarşısı Şekil 103: İstanbul Yerebatan Sarnıcı Şekil 104: İstanbul Alman Çeşmesi Şekil 105: İstanbul Ahmet Çeşmesi Şekil 106: İstanbul Ayrılık Çeşmesi Şekil 107: İstanbul Esma Sultan Namazgâhı ve Meydan Çeşmesi Şekil 108: İstanbul Saliha Suşltan Çeşmesi Şekil 109: İstanbul Tophane Çeşmesi Şekil 110: İstanbul Marmara Surları Şekil 111: Ani İpek Yolu Köprüsü Şekil 112: Ani Surları ve Kenti Görünümü Şekil 113: Ani Ebu l Maneçehr Camii Şekil 114: Ani Fethiye Camii Şekil 115: Ani Selçuklu Sarayı

11 1 Coğrafya ve Tarih Perspektifinden Somut Kültürel Miras ve Türkiye 1. BÖLÜM KÜLTÜR VE KÜLTÜREL MİRAS 1.1. KÜLTÜR Latince kökenli olan kültür kelimesi dilimize Fransızcadan girmiş olup çeşitli anlamları bulunmaktadır. Örneğin; (1) Tarihi ve toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada ve sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü. (2) Bir topluma veya halk topluluğuna özgü düşünce ve sanat eserlerinin bütünü (TDK, 2010: 1558). Giddens kültürü; Belirli bir grubun ayırt edici özellikleri olan değerler, törenler ve yaşam biçimleri olarak tanımlamaktadır. Yazara göre kültür, insanların toplumsal birliğinin en ayırt edici özellikleridir (2008: 1066). Onlarca faklı tanımlaması göz önüne alındığında kültür; bir bölgenin, ülkenin ya da bir topluluğun geçmişten günümüze kadar süregelen örf, adet, inanış, yaşam biçimleri, beslenmeleri, el sanatları, tarihi açıdan değere sahip varlıkları gibi birçok unsurunu kapsayan bir kavramdır. Diğer yandan kültür, bir ülke ya da halk topluluğuna özgü düşünce, sanat eserleri ve eğitim faaliyetlerinin tamamını da kapsar. Coğrafi açıdan ele alındığında ise kültür, insanın mekana (fiziki ve beşeri ortama) bağlı olarak ürettiği maddi ve manevi tüm unsurlar şeklinde ifade edilebilir. Tablo 1. Kültür ile İlgili Tanımlar Bireyin içinde yaşadığı toplumdan edindiği sosyal miras Bireyin düşünme, hissetme ve inanma biçimi Bir toplumun yaşam biçimi Problemlerin çözüm biçimi Öğrenilen davranışlar bütünü Davranışları düzenleyen normatif bir sistem Doğada var olana karşılık insanların oluşturduğu her şey Bir egemenlik ve meşruiyet aracı Kaynak: Şişman, 2007:1 Tanımların ortak noktalarından ilki; kültürün insanlar tarafından yaratılan değerler ve türevleri, maddi ve/veya manevi unsurlar bütünü olmasıdır. İkincisi ise insana, topluma ya da topluluğa özgü olması ve

12 2 Coğrafya ve Tarih Perspektifinden Somut Kültürel Miras ve Türkiye ayırt edici olmasıdır. Bu açıdan bakıldığında kültür bağlı bulunduğu topluma kimlik, benlik ve meşruiyet kazandıran unsurlardır. İnsanların ortak amaçlar ile bir araya gelerek oluşturdukları insan yığınları olan topluluklara ruh katan, topluluğa paylaşımı ve amaçları konusunda birlik duygusunu geliştiren ve daha da önemlisi benzer amaçlar doğrultusunda bir araya gelen diğer topluluklardan ayrılmasını sağlayan unsurlardır (Diker, 2014: 152). Kültür, genetik kodlar ile taşınamayan ve sonradan öğrenilen değerler sistemidir. Birey, ait olduğu topluma ait kültürü yaşayarak ve deneyimleyerek öğrenir. Bu öğrenme süreci genelde ailede ya da çevrede eğitim ile başlar ve bireyin sosyalleşme süreci içerisinde devam eder. Bu şekilde kültür, kuşaklararasında aktarılmış olur. Kültür her ne kadar insanı ve insan yaşamını şekillendirse de aynı zamanda kültürü oluşturan ya da şekillendirenlerde insanların kendisidir. Bu açıdan bakıldığında kültür ve insan arasında karşılıklı bir ilişki söz konusudur. Diğer bir ifadeyle insan ve kültür arasındaki ilişki bir döngü içerisindedir. Kültür meydana getirilir, kabul edilir, yaşanır, öğrenilir, paylaşılır, aktarılarak sürekliliği sağlanır, eksik ya da kusurlu yönleri gerek öğrenimler gerekse deneyimlerle düzeltilir veya yeniden üretilerek yorumlaması yapılır ve daha sonra diğer kuşaklar tarafından kabul edilerek döngü yeniden başlatılır. Söz konusu döngünün sağlanması yani kültürün oluşturulmasından öğrenilmesine ve yeniden üretilmesinden yorumlanmasına kadar olan süreç tesadüfi değildir. Bunun yanında söz konusu süreç bir anda gelişebilecek bir durum da değildir. Kültürün oluşum süreci, bu sürece etki eden olay ve olguların etkisinde belirli amaçlarla belirli süreler içerisinde gerçekleşir. Bunun yanında kültür kavramından söz edilebilmesi için kabul edilebilir olması gerekmektedir. Buradaki kabul edilebilirlik doğrudan rasyonel olmasa dahi belirli çevreler ve kişiler tarafından benimsenmesini içerir. Aksi takdirde sürdürülebilir bir durum olmaktan uzaklaşır. Kültür, ait olduğu toplumun birçok unsurundan etkilenir. Bu unsurlar; toplumun geçmişi (tarihi), sosyal yapısı, psikolojik yapısı, ekonomik etkenler, yaşam alanı ve coğrafi özellikleri ve teknolojik etkenlerdir.

13 Coğrafya ve Tarih Perspektifinden Somut Kültürel Miras ve Türkiye 3 Bu unsurların en başında toplumun geçmişi ya da tarihi gelmektedir. Toplum geçmişinde yaşanan savaşlar, toplumsal ilişkiler, salgın hastalıklar vb. birçok olumlu ya da olumsuz durum kültürün oluşmasında etkilidir. İkinci unsur toplumun sosyal yapısıdır. Söz konusu toplumu oluşturan kişilerin demografik özellikleri, toplumsal sınıflandırmalar ve bu sınıfların kendileri arasındaki ilişkiler kültürün oluşumunda etkilidir. Diğer yandan kültürün oluşumunda toplumun psikolojik yapısı da önemlidir. Burada toplumu oluşturan kişilerin değer yargıları öne çıkmaktadır. Bir diğer önemli unsur ekonomik etkenlerdir. Toplumun refah düzeyi ve geçim kaynakları kültürün gelişmesinde etkilidir. Bunun yanında toplumun yaşam alanı ve bu alanın coğrafi koşulları da önem arz etmektedir. Son olarak da teknolojik unsurların kültürün oluşumu üzerindeki etkisinden bahsedilebilir. Bir toplumdaki teknolojik gelişmişlik düzeyi o toplumun kültürel temellerinin atılmasında önem taşır. Görüldüğü üzere tesadüfen oluşmayan kültür, birçok unsurun etkisinde oluşan birikimlerin ürünüdür. Kültür, toplumu oluşturan her bir bireyin söz konusu unsurlardan etkilenme düzeyine göre tasarlanan ve toplumun tamamının yararı için oluşturulan öğelerden oluşan sistemlerdir. Kültürün oluşumunda, bahsi geçen unsurların etkisi ile bir araya gelen öğeler de önemli rol oynar. Bu öğeler; inançlar ve inanç dizileri, değerler, normlar, semboller, ritüeller, dil ve teknolojidir. Bu öğelerin en başında inançlar ve inanç dizileri gelmektedir (Andersen ve Taylor, 2006: 63). İnsanoğlu ilk çağlardan beri çevresinde meydana gelen ve açıklayamadığı birçok olayı farklı inanç ya da inanç dizileri ile açıklamaya çalışmıştır. Böylece insan, çok tanrılı dinlerden başlayarak din ve/veya gelişen teknolojinin etkisinde oluşan bilimin ya da her iki unsurun çerçevesinde hareket ederek olaylara anlamlar yüklemeye çalışmıştır. İnançları ile birlikte gelişen değerler de kültürün oluşturan öğelerdendir (Schaffer ve Lamm, 1995: 71). İnançlar çerçevesinde oluşan durumların ve yüklenen anlamların değerlendirilmesi, değerler vasıtasıyla gerçekleşir. Değerler insanların doğruyu ya da yanlışı ya da iyiyi ve kötüyü ayırt etmesini sağlar. Bu özelliği ile değerler bir süzgeç görevi görerek insanların ve insanların oluşturduğu toplumların tercihlerini etkileyerek kültürel değerlerin benimsenmesini sağlar.