Article Info/Makale Bilgisi Received/Geliş: Accepted/Kabul: Referees/Hakemler: Prof. Dr. Melda ÖZDEMİR Doç. Dr.

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY Article Info/Makale Bilgisi Received/Geliş: Accepted/Kabul: Referees/Hakemler: Prof. Dr. Melda ÖZDEMİR Doç. Dr. Fatma KOÇ This article was checked by ithenticate. DENİZLİ İLİ GELİN GİYİM-KUŞAMININ GÖSTERGEBİLİMSEL AÇIDAN ÇÖZÜMLENMESİ * Emine KOCA ** - Zeynep KIRKINCIOĞLU *** ÖZET Göstergebilim, içerisinde gösterge bulunan her şeyi inceler. Giyimkuşam ise hayatın içerisinde en çok kullanılan anlamlar içeren göstergeler bütünüdür. Bu göstergelerin anlam evrenine girmek, bu evreni oluşturan göstergeleri keşfetmek, ortaya çıkarmak ve çözümlemek göstergebilimin görevidir. Göstergebilim çözümleme tekniği kullanarak giysi ve giysi tamamlayıcılarını incelemek, göstergelerde saklı anlamların ortaya çıkarılmasını sağlayacaktır. Söz konusu anlamların ortaya çıkarılmasının kültürel açıdan katkı sağlayacağı düşüncesi çalışmanın çıkış noktasını oluşturmuş ve Denizli ili gelin giysilerinin göstergebilim çözümleme tekniği ile incelenmesi amaçlanmıştır. Çalışmada; Denizli ilinin Tavas-Kızılcabölük ve Çardak- Söğüt yörelerinde yapılan alan araştırmasında ulaşılan gelin giyim-kuşam örnekleri, hazırlanan gözlem formu (giysi inceleme formu) doğrultusunda incelenmiş ve kaynak kişilerle görüşülmüştür. Barthes, Saussure ve Peirce in göstergebilimsel çözümleme yöntemlerine yönelik hazırlanan alana özgü 3 ölçek kullanılarak, giysi parçalarının çözümlemesi yapılmış ve yorumlanmıştır. Görsel gösterge açısından çözümlemenin yapıldığı ilk ölçekte Ferdinand de Saussure ve Charles Sanders Peirce in göstergebilimsel çözümlemesi dikkate alınmıştır. Görüntüsel gösterge olarak giysilerin fotoğraf ve grafik çizimlerinin yer aldığı bu ölçekte, göstergelerin kesim, biçim, renk, malzeme ve özellikleri gösteren, gösterilen açısından çözümlenmiştir. İletişim, dizge ve dizim açısından çözümleme ölçeklerinde ise Roland Barthes nin göstergebilimsel çözümlemesi dikkate alınmıştır. Dizge ve dizim açısından çözümlemede; giysi * Makale Ege Bölgesi Kadın Giyim Kuşamının Göstergebilimsel Yöntem İle Çözümlenmesi konulu doktora tezinin küçük bir bölümünden alıntılanmıştır. ** Doç. Dr. Gazi Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi Moda Tasarım Bölümü, El-mek: kocaemine@gmail.com *** Yrd. Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Tekstil ve Moda Tasarımı Bölümü, El-mek: zeynep060@hotmail.com

2 248 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU parçaları arasındaki ilişki, giyilme dizilişi, kullanım özellikleri gibi öğeler dizimsel bağlantı bağlamında yorumlanmıştır. İletişim açısından ise, düz anlam ve yan anlam boyutunda ele alınarak giysilerin çözümlemesi yapılmış, iletilen mesajlar yorumlanmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler:Denizli, göstergebilim, anlam, gösterge, dizim ANALYSIS OF BRIDAL CLOTHES IN DENİZLİ IN TERMS OF SEMIOTICS ABSTRACT Semiotics examines everything that involves a sign. Clothes are the set of signs containing meanings that are most commonly used in the life. Semiotics enters into the meaning universe of these signs and explores, uncovers and analyzes the signs that constitute this universe. Examining the clothes and clothes' complements using semiotic analysis technique will allow the discovery of hidden meanings in the signs. The idea that the discovery of the relevant meanings would make contributions in terms of culture constituted the starting point of this study, and it was aimed to examine the bridal clothes in Denizli by semiotic analysis technique. In the study, the examples of bridal clothes obtained in the field research which was performed in Tavas-Kızılcabölük and Çardak- Söğüt regions of Denizli were examined in accordance with the observation form prepared (clothes analysis form), and reference people were interviewed. The parts of clothes were analyzed and interpreted by using field-specific 3 scales prepared for semiotic analysis methods of Barthes, Saussure and Peirce. The semiological analysis of Ferdinand de Saussure and Charles Sanders Peirce was taken into account in the first scale in which the analysis was performed in terms of icon. In this scale containing the photographs and graphic drawings of clothes as icon, the cutting, style, color, material and decorative features of signs were analyzed in terms of the signifier and the signified. Roland Barthes' semiological analysis was taken into account in analysis scales for communication, system and syntax. In the analysis for system and syntax, the items such as the relationship between clothes' parts, wearing arrangement and usage properties were interpreted in the context of syntactic connection. In terms of communication, clothes were analyzed by discussing in terms of denotation and connotation, and an attempt to interpret the conveyed messages was made. STRUCTURED ABSTRACT Semiotics examines everything that involves a sign. Clothes are the set of signs containing meanings that are most commonly used in the life. Semiotics enters into the meaning universe of these signs and explores, uncovers and analyzes the signs that constitute this universe. Examining the clothes and clothes' complements using semiotic

3 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 249 analysis technique will allow the discovery of hidden meanings in the signs. The idea that the discovery of the relevant meanings would make contributions in terms of culture constituted the starting point of this study, and it was aimed to examine the bridal clothes in Denizli by semiotic analysis technique. With this study, in which the use of the semiotic approach in the dress analysis is exemplified, it is considered that it will contribute to the comprehension of the elements reflecting our culture, reading the message in a design and revealing the language and meaning of dresses by enabling the individuals receiving education in fine arts and art design to gain a new viewpoint on the dress analysis. In the study, the examples of bridal clothes obtained in the field research which was performed in Tavas-Kızılcabölük and Çardak- Söğüt regions of Denizli were examined in accordance with the observation form prepared (clothes analysis form), and reference people were interviewed. The parts of clothes were analyzed and interpreted by using field-specific 3 scales prepared for semiotic analysis methods of Barthes, Saussure and Peirce. The semiological analysis of Ferdinand de Saussure and Charles Sanders Peirce was taken into account in the first scale in which the analysis was performed in terms of icon. In this scale containing the photographs and graphic drawings of clothes as icon, the cutting, style, color, material and decorative features of signs were analyzed in terms of the signifier and the signified. Roland Barthes' semiological analysis was taken into account in analysis scales for communication, system and syntax. In the analysis for system and syntax, the items such as the relationship between clothes' parts, wearing arrangement and usage properties were interpreted in the context of syntactic connection. In terms of communication, clothes were analyzed by discussing in terms of denotation and connotation, and an attempt to interpret the conveyed messages was made. The objective of this study is to analyze bridal clothes in Denizli and its surroundings with the semiotic method. The samples of bridal clothes in Kızılcabölük and Söğüt towns were analyzed visually, syntagmatically and communicationally, and the following results were achieved: In the visual analysis, the bridal clothes in Denizli and its surroundings consist of a traditional shirt, pants (shalwar), loose robe (traditional dress worn over shalwar), snapsuit, bolero, abdominal belt, breechcloth, fez, yellow lining, traditional bride's veil, and clove necklace with wire breaking cover. It has been determined that weaving properties are effective on the styles of dress parts produced from regional weavings, the functionality of dresses increases with bird and back parts used, and aesthetic appearance is considered important. Furthermore, it has been concluded that there is a stylistic similarity between indicators, a natural relation between the displaying and displayed, and indicators represent directly what they indicate. In the syntagmatic analysis, it has been observed that the layer clothing property of traditional Turkish clothing is seen in all bridal clothes in Denizli and its surroundings and, within this concept, a

4 250 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU syntagmatic connection is realized by creating a meaningful whole by associating the indicators selected from different series with each other. A top-to-bottom and from-the-inside-out connection was observed in most of the indicators sorted specifically to the culture of each region. A series taken from the syntagmatic connection was determined to change the visual and communicational meaning of the dress and this change is peculiar to the culture. In the communicational analysis, it has been observed that explaining the meaning of the indicators is closely related to the background knowledge, history, culture and social environment of the society where they have been produced. Each color and pattern characteristics of ornaments used in the indicators were determined to have meanings similarly perceived by the people in the region. Vegetal and geometric motifs on the indicators such as circle, hook, cross, trench, triangle, hexagram, spiral, leaf, flower and tulip express eternity, life, love and fertility, blue bead means the protection from evil eye, old money means abundance, and gold means richness. The study was conducted in Denizli and its surroundings. With the prevalence of suchlike studies in all provinces, it is considered that it will contribute to the documentation of cultural heritage. Within this study, analysis scales were prepared by examining the semiotic analysis methods of Barthes, Saussure, and Peirce. Studies to be performed in different regions with the analysis methods of other theorists that have performed studies on semiotics (Umberto Eco, Julia Kristeva, etc.) may contribute to the field. The semiotic analysis method of Roland Barthes was taken into consideration in the analysis scale in terms of communication, system, and composition, and the semiotic analysis methods of both Ferdinand de Saussure and Charles Sanders Peirce were taken into consideration in terms of the visual indicator. Other aspects of the national costume may be also examined with other analysis methods of these theorists (diachrony-simultaneity, myth, code, substance, sign, symbol, etc.). Keywords: Denizli, semiotics, meaning, sign, syntax 1.Giriş Tarihi süreç incelendiğinde,uygarlıkların kültürel yapılarının şekillendirdiği pek çok soyut ve somut mirasın, ait olduğu dönem, toplumsal yapı, örf, adet ve gelenekler, inaçlar gibi konularda önemli bilgi kaynakları oldukları ve belge niteliği taşıdıkları görülmektedir. Toplumların kültürel, ekonomik, teknolojik ve sosyal açıdan tarihi yaşanmışlıklarını kuşaktan kuşağa aktarmaları nedeniyle giyim kuşam ürünleri de kültürel miraslar içinde yer almaktadır. Yörelere göre farklılık gösteren görsel çeşitliliğinin yanısıra yüklendiği anlamlar ve ilettiği mesajlarla ayrı bir değere sahip olan Türk halk giysileri de kültürel miraslarımızın önemli yapı taşlarından biridir. Bu bağlamda giyim kuşam ve onu oluşturan giysi parçaları, kişisel bir dışavurum aracı ve iletişim dili olarak anlamlar içeren göstergeler bütünü olarak tanımlanabilir. Çünkü giyim kuşamı oluşturan her giysi parçası bir görsel göstergedir ve gelenekli yaşamda bir giysi parçasının tek başına kullanımı ile farklı giysi parçaları ile birlikte bir bütün oluşturarak kullanımı arasında hem görsel hem de anlamsal açıdan farklılık vardır.

5 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 251 Giyim-kuşam, üzerindeki herhangi bir imge, işaret veya giyinme biçiminden kaynaklanan özelliklerin içine gizlenmiş, kullanıldığı toplum tarafından algılanabilen anlamlar ve mesajlar yansıtmaktadır ( Koç ve Koca; 2016: 759). Örneğin, bedene giyilmeden önce gömlek, entari, şalvar, vb. olarak adlandırılan giysiler, bedene giyilip biçimlendirildiklerinde bir bütün oluşturarak, yeni gelin giysisi, efe giysisi, yaşlı kadın giysisi, yörük giysisi, Ege giysisi, Denizli giysisi vb. pek çok anlamı, sözcüklerle değil sadece görünümleri ile ifade ederler. Bu ifade şekli bazen malzemeler, ler, desenler veya renklerle, bazen de alta giyme, üste giyme, bele dolama, eteği toplama, başı sarma, zülüf kesme, takı takma gibi pek çok giyinme biçimi ile zenginleştirilmiştir. Burada anlamlandırılan giysiden ziyade giysinin giyilme biçimidir, yani ne giyildiği değil ne şekilde giyildiğidir. Dolayısıyla, giysilerin değişik şekilde kullanılarak bedenin biçimlendirilmesi ile giysilere gerçek işlevinin dışında farklı anlamlar yüklenmiş ve toplumun karmaşık kimliğinin okunmasını sağlayan özel bir dil özelliği kazandırılmaya çalışılmıştır (Koç ve Koca, 2015: 77).Tıpkı giysiler gibi geleneklerin biçimlendirdiği pek çok somut unsurda, sözcüklerin yerini sembol veya objelerin aldığı sıklıkla görülebilmektedir. Gerçek (2012: 12) bireylerin toplumsal rol ve statüleri hakkındaki bilgilerin ilk ve en önemli kaynağının dış görünüşleri olduğunu belirterek giyimi, bir dışavurum aracı olarak tanımlamaktadır. Ayrıca, yeni kişilerle karşılaşan bireylerin birbirlerinin sözlü-sözsüz davranışlarından, giyiniş tarzlarından edindikleri izlenimlerle başlayan atfetme (yükleme) sürecinin sosyal psikolojinin temel kavramlarından biri olduğuna dikkat çeker. Bu durum giysilerin bazı faktörlerle şekillenen sözsüz bir iletişim dili olduğunu ve giysilerin kullanıldığı toplum tarafından algılanan ortak kodlarının olduğunu ortaya koymaktadır. Barthes (2012: 64) giysi dilinin oluşumunu iki faktöre bağlar: İlki, bedenin aynı noktasında, aynı anda bulunamayacak olan ve değişimi giyimsel bir anlam değişmesine yol açan parçalar, ek parçalar ya da ayrıntılar öbeğidir (fes/külah/ başlık vb.). İkincisi ise, aynı kıyafette değişik öğelerin yan yana bulunarak dizimini oluşturmasıdır (göynek, şalvar, entari v.b.). Türk halk giyim kuşamının katlı giyim özelliği dikkate alındığında, bu iki faktörün sadece giysi dili oluşumunda değil, aynı zamanda giyim kuşam biçimini oluşturmada da etkin rolü olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Belirlenen sıra ile birbiri üzerine giyilerek görsel bir bütünlük oluştururken anlam da kazanan halk giysilerinin, görsel, dizimsel ve iletişimden açıdan analizinin göstergebilimsel bir yaklaşımla yapılması ile kültürel değerlerin korunmasına, belgelenerek yaşatılmasına katkı sağlanabileceği düşünülmüştür. Bu nedenle, hem görsel hem de anlamsal açıdan yörelere göre pek çok farklı değere sahip olan gelin giyim kuşamının,göstergebilimsel yöntemle incelenmesi önem taşımaktadır. Ayrıca yapılacak olan çalışmalara örnek oluşturarak katkı sağlayacağı düşünülen bu çalışmada; Denizli ili gelin giyim-kuşamının göstergebilimsel açıdan çözümlenmesi amaçlanmıştır Giysi Gösteregebilimi Göstergelerin bilimsel incelenmesi olarak bilinen göstergebilimde gösterge, kendi dışında bir şeyi temsil eden ve dolayısıyla bu temsil ettiği şeyin yerini alabilecek nitelikte olan her çeşit biçim, nesne, olgu, vb. olarak tanımlanır (Rıfat, 2009: 12). Göstergebilim tüm gösterge dizgelerindeki anlamsal katmanların yapısını ortaya çıkarmaya çalışan bir anlambilimdir ve temel taşı göstergelerdir. Giyim-kuşam göstergebilimsel yaklaşımla ele alındığında, görsel gösterge olarak giysinin dili, giysinin kodu, giysinin anlamı, giysinin sembolik değeri, giysilerin dizimi yani giysi ile sağlanan sözsüz iletişim karşımıza çıkmaktadır. Giysiyi oluşturan unsurların söz konusu pek çok değişkene bağlı olarak farklı anlamlar kazandığı düşünülmektedir. Giysi parçalarının bir araya gelerek oluşturduğu giyim kuşam biçimi, giysiyi taşıyanın ve onu yorumlayanların, kimliğini, düşüncelerini, ruhsal durumunu, görüş ya da inancını yansıtmada aktif rol oynayan giysi kodları, duruma, yere, topluluğa göre farklı algılanmaktadır. Bu farklılıkta benimsenen kültürel değerlerin

6 252 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU etkin rolü vardır. Erkman (1987), kültürün temelde bir bildirişim olduğunu ve göstergebilimin tüm kültür olgularını kapsayan bir alana sahip olduğunu belirtir. Günay (2008) toplumsal olarak kullanılan sözel veya sözel olmayan her şeyin iletişim değeri olan bir gösterge olduğunu ve aynı mesajı iletmede herkesin ayrı göstergeler kullanabileceğini vurgulamaktadır. Parsa ve Parsa (2004: 116), görüntülerle temsil ettikleri nesneler arasında çoğunlukla benzerlik (ikonik) ilişkisi olduğuna ve beraberinde çağrıştırdığı yeni bilgiler ve anlamlar da bulunduğuna dikkat çekmektedir. Davis, (1997: 20) bu durumu cenaze kıyafetinin bir parçası olan siyah tül ile bir tuvalette kullanılan siyah tül, aynı malzeme oldukları halde, farklı bağlamlarda tümüyle farklı anlamlar taşırlar örneğiyle açıklamaktadır. Geçmişten bu güne bir iletişim aracı olan giysi dili, uyaranları anlamlandırmak için kategoriler içine yerleştirerek düzenlenebilir. Giysinin kesimi, biçimi, seçilen renk, desen ve doku, aksesuar ve takılar, malzeme ve menşei, giysi dikim teknikleri, ler, ortak anlamlara ulaşmış sembollerin taşınması gibi kavramlar, giysi göstergebilimini oluşturmaktadır. Bu kavramların pek çoğu, kişi tarafından, tercih edilip taşınır. Bireyin üzerinde taşıdığı bu semboller, bireyin psikolojik durumunu, karakteristik özelliklerini, kültür düzeyini, sosyal statüsünü, meslek grubunu yansıtmaktadır. Herkesin ne anlama geldiğini bildiği göstergeler zamanla ortak bir kod haline gelerek giyim kodlarını oluşturur. Giyim kodları incelendiğinde; toplumsal veya bireysel pek çok bilgiye ulaşmak mümkündür. Koç a (2009: 245) göre, giysi kodları ile bir kişinin içinde bulunduğu ruh hali, statüsü, kültür düzeyi, davranış kalıpları hakkında bilgi edinilebilir. Aynı şekilde bir toplumun gelenekleri, görenekleri, estetik ve sanatsal özellikleri, değerler sistemi, ekonomik durumu, geçim kaynakları, dış etkenlerden etkilenme durumu gibi pek çok konuda fikir sahibi olunabilir. Giyim kodu, iletişimde kullanılan alışılmış gösterge kodlarından çok, estetik koda yakındır. Göstergebilim sistemini giysilere uyarladığımızda, gösteren ve gösterilen arasındaki ilişki, burada giysinin formu, rengi, motif veya birtakım başka öğeler ile ifade olunan, çağrıştırılan ya da ima edilen sembolik evren arasında kurulur. İşte bu çağrıştırılan ya da gönderme yapılan alanın nasıl yorumlandığı, bir toplumdan diğerine, bölgeden bölgeye, hatta ilden ile farklılaşır. Batı toplumunun giyim kodunda gösteren/ gösterilen ilişkisinin topluluk veya toplumlara göre değişiklik gösterdiği şöyle ifade edilmiştir: Bir tarz, bir görünüm ya da belli bir moda akımı oluşturan gösteren, maddi anlamda herkes için aynı kabul edilebilirse de, gösterilen (belirtilen, anlaşılan, çağrıştırılan, ima edilen ya da ifade olunan), en azından başlangıçta, kitlelere, seyircilere ve toplumsal gruplara göre çarpıcı farklılıklar içerir: Muhafazakar olan ile deneyciliğe yatkın olan, modayla çok ilgili olan ile modaya kayıtsız kalan, modanın yaratıcıları ve modacılar zümresi ile tüketiciler, hatta nispeten sofistike tüketiciler arasında bir farklılık söz konusudur (Davis, 1997: 20). Giyimde göstergeler, iletişim levhalarında olduğu gibi üzerinde kesin olarak anlaşılmış kodlarla değil, tarihsel ilişkilendirmeler ve birtakım çağrışımlarla anlam oluştururlar. Anlamlar, göstergeler arasındaki farkın ya da ilişkinin bir ürünüdür. Anlamlandırmanın birinci düzeyi, Saussure ün üzerinde çalıştığı düzeydir. Bu düzey, göstergenin göstereni ve gösterileni arasındaki ilişkiyi ve göstergenin dışsal gerçeklikteki göndergesiyle ilişkisini betimler. Barthes bu düzeyi düz anlam olarak adlandırır. Düz anlam, göstergenin ortak duyusal, aşikâr anlamına gönderme yapar (Fiske, 1996: 116).Anlamlandırmanın önemli ikinci düzeyi de yan anlamdır. Alıcıların hepsi tarafından aynı biçimde algılanmayan ya da algılanamayan ikincil kavramlara, imgelere, öznel izlenimlere ilişkin olan duygusal, coşkusal ikincil anlamlara yan anlam denir (Özmutlu, 2009: 30). Ayakkabının geçirdiği dönüşüm, kültür ile beraber ifade edilen simgesel alanların nasıl başkalaştığını göstermesi, gösteren ve gösterilen arasındaki ilişki ve anlamsal açıdan önemli bir örnektir. Ayağa giyilen bir giysi tamamlayıcısı oluşundan çok daha öte kavramları kapsayarak

7 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 253 kullanıcı ile anlamsal, fiziksel ve sembolik ilişkiler kuran ayakkabı, bulunduğu dönem, kullanan kişi, toplum, sosyal statü, gelenekler, ekonomik durum, sembolik işlev, cinsel obje, işlevi açısından, kültür ve inanç sisteminde gerçek işlevinden bağımsız bir gösterge olmuştur. Ayakkabının statü ile birlikte anlamlandırılması, tarihte pek çok toplumun giyim kültüründe ve geleneklerinde göze çarpmaktadır. Yaşamını çıplak ayakla sürdüren toplumların yanında, bazı toplumlar için ayakkabı soyluluk sembolü olmuştur. Firavunlar, sandaletlerini asalet ve güç sembolü olarak hizmetkârlarına taşıtırken, yaşam sonrası için, ayakkabı gömü malzemesi olarak da anlam yüklenmiştir (Kanber, 2010: 18). 2. Yöntem Araştırmanın örneklemini, Denizli ilinde; Çardak ilçesi Söğüt beldesi ve Tavas ilçesi Kızılcabölük beldesi gelin giyim-kuşamı oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında ulaşılan gelin giyim-kuşam örnekleri arasından kesim, biçim, renk, malzeme ve özellikleri açısından farklılık gösterenler seçilmiş ve hazırlanan gözlem formu doğrultusunda incelenerek, grafik çizimleri yapılmıştır. Ulaşılabilirlik açısından, alt-üst beden, iç-dış beden ve başa giyilen giysiler ile giysi tamamlayıcıları ele alınarak görüntüsel, dizimsel ve iletişimsel açıdan çözümleme yapılmıştır. Ulaşılan gelin giyim-kuşam parçalarının çözümlenmesi için, Barthes, Saussure ve Peirce in göstergebilimsel çözümleme yöntemleri incelenerek, alana özgü çözümleme ölçekleri hazırlanmış ve yorumlanmıştır. Görsel gösterge açısından çözümlemenin yapıldığı ilk ölçekte Ferdinand de Saussure ve Charles Sanders Peirce in göstergebilimsel çözümlemesi dikkate alınmıştır. Görüntüsel gösterge olarak giysilerin fotoğraf ve grafik çizimlerinin yer aldığı bu ölçekte, göstergelerin kesim, biçim, renk, malzeme ve özellikleri gösteren, gösterilen açısından çözümlenmiştir. Giysilerin grafik çizimlerinde, uçları toplanan bölümlerin biçim özelliklerinin görülebilmesi için bir taraflarının kalıp formunda açık çizimleri yapılmıştır. İletişim, dizge ve dizim açısından çözümleme ölçeklerinde ise Roland Barthes nin göstergebilimsel çözümlemesi dikkate alınmıştır. Dizge ve dizim açısından çözümlemede; giysi parçaları arasındaki ilişki, giyilme dizilişi, kullanım özellikleri gibi öğeler dizimsel bağlantı bağlamında yorumlanmıştır. İletişim açısından ise, düz anlam ve yan anlam boyutunda ele alınarak giysilerin anlambilimsel çözümlemesi yapılmış, iletilen mesajlar yorumlanmaya çalışılmıştır. 3. Bulgular ve Yorum Yapılan alan araştırmasında, diğer bölgelerde olduğu gibi Denizli ili ve çevresinde de gerek günlük yaşamda gerekse özel günlerde yöresel giysi parçalarının kullanılmadığı gözlenmiştir. Ancak insanların yaşamında özel bir yeri olan ve tarihten bu güne önemini koruyan düğün törenlerinde, yöresel giysilerin kullanıldığı görülmüştür. Yöresel giysilerin özel günlerde kullanılması kültürel değerlere sahip çıkmak ve geleneği yaşatmak amacıyla olabildiği gibi, son yıllarda büyük şehirlerde de sıklıkla uygulanan nostaljik amaçla da olabilmektedir. Çok yaygın olmamakla birlikte kırsala doğru bu kullanımın arttığı özellikle kınagecelerinde yöresel giysilerin kullanıldığı belirlenmiştir. Alan araştırması yapılan Denizli nin Söğüt ve Kızılcabölük beldelerinde, düğünlerde yöresel gelin giyim kuşamının yerini yaygın bir şekilde modern gelinliklerin aldığı, ancak az da olsa yöresel gelin giysilerinin de kullanıldığı gözlenmiştir. Söğüt beldesi gelin giyim kuşamı, Türk halk giyiminin karakteristik özelliği olan katlı giyim özelliğine sahiptir. Alt bedene giyilen don üzerine göynek, entari (kuyruk), zıbın giyilmekte, bele kuşak kuşanılıp, öne büzgülü bir biçimde peştamal bağlanmaktadır. Başa, yöre halkı tarafından özel hazırlanan takka denilen başlık ve sarı dastar, boyuna ise karanfil takılmaktadır.

8 254 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU Kızılcabölük beldesinde ise şalvar, göynek, henteri (üçetek) giyilmekte, bele şal kuşak kuşanılmaktadır. Başa ise dikdörtgen şeklinde, genellikle tel kırma işlemeli, ince örtü veya çeşitli renklerde krep (gırap) örtüler birbirine tutturularak örtülür. Başa üst kısmında renkli çığalar ve renkli çiçekler yerleştirilmiş tepelik giyilir (Erden ve diğerleri, 2014: 474). Ekonomik ve sosyal durum, kültür, gelenek ve görenekler, iklim, coğrafya ve yaşam biçimi gibi faktörler gelin giysilerinin biçim, malzeme ve sinde farklılıklar oluşturmakta ve bu durum aynı ilin değişik yörelerinde bile açıkça görülebilmektedir. 1a Söğüt1b Takka(Şen, 2014) 1c Kızılcabölük (Merç, 2014) Fotoğraf 1: Denizli-Çardak-Söğüt ve Tavas-Kızılcabölük gelin giyim-kuşamı Araştırmanın bu bölümünde; araştırma kapsamında ulaşılan Söğüt ve Kızılcabölük gelin giyim-kuşamını oluşturan giysi ve giysi tamamlayıcıları, biçim,, kullanım özellikleri, taşıdıkları anlamlar ve ilettikleri mesajlar açısından ele alınarak, göstergebilimsel yöntem ile incelenmiş, görsel gösterge, dizimsel ve iletişimsel olarak çözümlemesi yapılmıştır. Tablo 1: Denizli (Tavas-Kızılcabölük) Özel Gün Giyim-Kuşamını Göstergebilimsel Yöntem ile Çözümleme Tablo 1a. Görsel Gösterge Olarak Giyim-Kuşamı Çözümleme Gösterge Gösteren Gösterilen Giysi Kadın giyim-kuşamı Denizli Tavas halk giyim-kuşamı Kavram, olgu Denizli Tavas kadın giyim-kuşamı Denizli Tavas Kızılcabölük gelin Foto. 2, 3, 4, 5, 6 giyim-kuşamı Gösterge Türü Görüntüsel Göynek Foto. 2 Yakası açılmamış göynek Kemer Foto. 3 İnce hakim yakalı, düşük kollu, yanları peşli, uzun iç giysi. Uzun kollu, yanları peşli, geniş, ayak bileğine kadar uzun, yakası açılmamış dış giysi. Uzun şerit şeklinde uçları işlemeli giysi tamamlayıcısı.

9 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 255 Şalvar Foto. 4 Yüksek ağlı, kare kuş parçalı, paçaları ve beli lastikli, bol alt beden giysisi. Üçetek Foto. 5 İnce hâkim yakalı, manşetli uzun kollu, yanları üçgen peşli ve yırtmaçlı, tek tarafta cebi olan, uzun dış giysi. Cepken Foto. 6 İnce hâkim yakalı, uzun kollu, beden boyu bel hizasında, işlemeli kısa üstlük. Göynek Foto. 2 Yakası Açılmamış Göynek-Kemer Foto. 3 Şalvar Foto. 4 Üçetek Foto. 5 Bitkisel ve geometrik desen Yaka ve kollar beyaz pamuklu kumaştan, diğer kısımları krem bürümcük kumaştan yapılmış iç giysi. Yaka yırtmacında tığ oyası. Krem rengi pamuklu dokuma. Renkli yün ipliklerle, etek ucu ve kemer ucuna stilize çiçek, üçgen vekare motifleri işlenmiş. Beli ve paçası krem rengi Amerikan bezi eklenmiş, sarı saten kumaştan yapılmış alt giysi. Süsleme yapılmamış. İçi Amerikan bezi ile astarlanmış sarı saten kumaştan yapılmış dış giysi. Yaka, manşet, cep, yan yırtmaçlar ve ön kapama çevresi sarı metal renkli sutaşı ile.

10 256 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU Cepken Foto. 6 Sarı pamuklu kumaştan yapılmış, Amerikan bezi ile astarlanmış kısa üstlük. Ön beden, etek ucu ve kol uçları siyah iplik ile şal deseni işlenmiş. Fotoğraf 2 deki ince hâkim yakalı, düşük kollu, yanları peşli, boyu dize kadar uzun göyneğin, yaka ve kolları krem rengi, düz pamuklu, bedeni ise bürümcük dokumadan yapılmıştır. Bedene düz takılan kolun altına kare kuş parçası ile hareket rahatlığı sağlanmıştır. Ön ortasında göğse kadar uzanan yaka yırtmacının kenarları, tığ oyası ile süslenmiştir. Göyneğin kol ve yakasında düz pamuklu dokuma kullanılmasının, bürümcük dokumaya göre teri daha kolay çekmesinden kaynaklandığı, giysinin fiziksel konforunun artırıldığı ve ekonomiklik sağladığı düşünülmektedir. Fotoğraf 3 teki yakası açılmamış göynek, kol altından etek ucuna doğru genişleyen üçgen biçiminde peşlerle genişletilmiş, uzun kollu, boyu ayak bileğine kadar uzun dış giysidir. Krem rengi, pamuklu dokumadan yapılmış göynek üzerine takılan kemer ile kullanılmaktadır. Göyneğin etek uçları ve aynı dokumadan yapılmış olan kemerin uçları kırmızı ve siyah renkli yün ipliklerle stilize haç, suyolu, üçgen motifler işlenerek süslenmiştir. Koca ve Vural (2013: 280) Türk halk giyim kuşamında kullanılan göynekler adlı çalışmalarında Anadolu nun pek çok bölgesinde düz ve bürümcük dokumadan yapılmış yakası açılmadık gömleklerin kullanıldığını belirtmiş ve göyneklerin bu özelliğini şöyle açıklamıştır. El tezgâhlarında eni dar olarak dokunan bürümcük kumaşın, kumaş israfı olmadan daha verimli ve daha fonksiyonel kullanılabilmesi için yakası açılmadık göynekler yapılmıştır. Gömlek ve şalvar olarak iki amaçlı kullanılabilen yakası açılmadık göyneklerin yaka kısmı kişinin kullanım amacına göre açılır. Sarı renkte saten kumaştan yapılmış olan şalvar, yüksek ağlı, kare kuş parçalı, paçaları ve beli lastikli, bol, alt beden giysidir (Foto. 4). Büzülerek toplanacak bel ve paça uçlarına kullanım kolaylığı sağlamak ve kabarık görünüm olmaması için satene göre daha yumuşak ve ince olan Amerikan bezi eklenmiştir. Fotoğraf 5 teki sarı renkte saten kumaştan yapılmış olan üçetek, İnce hakim yakalı, manşetli uzun kollu, yanları üçgen peşli ve yırtmaçlı, tek tarafta cebi olan, uzun dış giysidir. Giysi yörede henteri adıyla da bilinmektedir. Ön kapama ve yırtmaç çevresi dilimli şekilde biçimlendirilmiştir. Bedene düz birleştirilen uzun kollarının altına kare kuş parçası ile hareket rahatlığı verilmiş ve kol uçları manşetle toplanmıştır. Sağ bel üzerinde nakış ile süslenmiş gizli bir cep bulunmaktadır. Yaka ve manşetleri sarı metal renginde sutaşı ile yapılmış olan üçeteğin içi Amerikan bezi ile astarlanmıştır. Fotoğraf 6 daki sarı renk pamuklu kumaştan yapılmış cepken, ince hâkim yakalı, uzun kollu, boyu bel hizasında, işlemeli, kısa üstlüktür. Kol altlarına, kare kuş parçaları yerleştirilmiştir. Ön beden, etek ucu ve kol uçları siyah iplik ile şal deseni işlenerek süslenmiş olan cepkenin içi Amerikan bezi ile astarlanmıştır.

11 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 257 Tablo 1b. Dizge ve Dizim Olarak Giyim-Kuşamı Çözümleme Dizge ve Dizim Giysi parçaları arasındaki ilişki Şalvar ve üçetek kumaşı aynı olduğu için birlikte giyildiğinde takım olarak işlev gösterir. Yakası açılmamış göyneğin yaka biçimi giysiye adını verir. Yakası açılmamış göynek, şalvar ve kemer birlikte giyildiğinde takım oluşturur. Giysinin giyilme dizilişi Alta şalvar, üstüne göynek, entari ve cepken giyilir veya alta dokuma şalvar, üstüne yakasız göynek giyilir ve kemer kuşanılır Giysinin kullanım özellikleri Yakası açılmamış göynek kemer ile kullanıldığında dış giysi özelliği (görsel ve iletişimsel açıdan) kazanır. Tablo 1b deki göstergelerin alt üst, iç dış; şalvar, göynek, üçetek, cepken olarak, farklı işlevlere sahip giysi parçalarının, birbirleriyle ilişkilendirilerek sıralanması bir dizimsel bağlantı oluşturmaktadır. Araştırma sırasında edinilen bilgilere, göre dokuma göynek ve kemer, dokuma şalvar ile kullanılmaktadır. Üç ayrı gösterge birlikte kullanıldığı zaman görsel ve iletişimsel işlevini yerine getirmiş olmaktadır. Yakası açılmamış göyneğin adını yaka özelliğinden alması, giysi bölümleri arasındaki ilişkiyi yansıtırken, kullanan kişinin medeni durumun belirleyicisi işlevini görmesi de kültürel kodlarla yakından ilişkilidir. Bu durum Günay ın (2002: 159) tüm göstergeleri insan kültürel bir dünya içinde anlamlandırır, onları şu ya da bu şekilde kullanır. Her gösterge belli bir iletişim amacıyla üretilir ve belli bir dizge içinde anlam kazanır. Göstergelerin büyük çoğunluğu, üretildiği toplumun geçmiş birikimi, tarihi, kültürü ve sosyal ortamıyla yakından ilgilidir tanımlamasıyla örtüşmektedir. Tablo 1c. İletişim Olarak Giyim-Kuşamı Çözümleme ANLAM Gösterge Düz Anlam Yan Anlam Göynek Foto. 2 Üst beden iç giysi İç giyimi çağrıştırır Yakasız Yakası açılmamış Bekâretin simgesidir. İç ve dış giyimi çağrıştırır. Göynek ve göynek Kemer Foto. 3 Haç, suyolu, üçgen Özel günü temsil eder. Koruma, yaşam, hayat, bereket ve nazarı sembolize eder. Beli ince gösterme Süsleme Fonksiyonelliği temsil eder. Estetik, güzel görünme Şalvar Foto. 4 Alt beden giysisi Dış giysi Rahatlık, fonsiyonellik, koruma Mahremiyet Üçetek Henteri/Üçetek, Sağ bedendeki tek cep fonksiyonelliği çağrıştırır Foto. 5 Cepken Foto.6 İşlemeli, cepli olması Şal motifi Özel günü temsil eder Sevgiyi ve uyumu temsil eder. Burton a ( 1995: 40) göre, göstergeye gösteren, bununla beraber olası anlamların her birine gösterilen ve alıcının göstergeye verdiği anlama da anlamlandırma denir. Anlamlandırmanın birinci boyutunda giysi olarak bilinen göynek ve üçetek, ikinci boyut olan yan anlamda yakası açılmamış göynek ve henteri olarak özel isimle adlandırılmaktadır. Yöre kültürüne göre göyneğin yaka oyuntusunun olmaması bekâreti temsil eder. Genç kız evlendiği günün gecesi yakasız göyneğin yaka oyuntusunu açarak biçim verir.

12 258 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU Göstergeler, tek başlarına, belli bir anlamı ifade edebilirler. Ancak mesajla iletilmek istenen anlamı göstergelerin bütünü oluşturur. Yakası açılmamış göynek, tek başına kullanıldığında, üçeteğin altında iç giysi olarak gelin giyimini gösterirken, kemer ile kullanıldığında gelinin gündelik hayatta kullandığı dış giyimini işaret eder. Böylece iç ve dış giyimi çağrıştırır. Yakası açılmamış göyneğin ön etek uçları haç ve suyolu motifi ile süslenmiştir. Su yolu motifi, hayatı temsil eder. Yeniden doğuşun, yaşamın sürekliliğinin, yenilenmenin, erdemin temsilidir. Anadolu kültüründe su yaşamın kendisi demektir (Er ve Hünerel, 2012: 173). Haç motifi ise; dört ayrı yönü işaretleyen şekli itibariyle, kötü bakışları dört ayrı parçaya bölüp, dört bir yana savurduğuna inanılır ve korumayı sembolize eder (Erberk, 2002: ). Üçgen motifi ise bereket ve nazarı temsil eder. Göyneğin belinde kullanılan kemerin kadının belini ince göstermesi işlevselliği, ucundaki leri ise estetikliği çağrıştırır. Üçetekte bulunan, cebin sağ bedeninde yer almasının sağ elin kullanımından kaynaklandığı ve özel gün giyimi olduğu için gelinin takılarını koyması için fonksiyonel kullanımı temsil eder. Fotoğraf 6 daki cepkenin sindeki şal motifi sevgiyi ve birleşmeyi, kadın-erkek arasındaki uyumu Gargi (2007, Meldan 1997 den) simgelemektedir. Tablo 2: Denizli (Tavas-Kızılcabölük) Özel Gün Giyim-Kuşamını Göstergebilimsel Yöntem ile Çözümlenme Tablo 2a. Görsel Gösterge Olarak Giyim-Kuşamını Çözümleme Gösterge Gösteren Gösterilen Giysi Kadın giyim-kuşamı Denizli Tavas halk giyimkuşamı Kavram, olgu Denizli Tavas kadın giyim-kuşamı Denizli Tavas Kızılcabölük Fotoğraf 7, 8, gelin giyim-kuşamı 9, 10, 11, 12, 13, 14 Gösterge Türü Görüntüsel Göynek Foto. 7 Yuvarlak yakalı, uzun kollu, peşli uzun iç giysi. Şalvar Foto.8 Yüksek ağlı, kare kuş parçalı, paçaları ve beli lastikli, bol alt beden giysisi. Üçetek Foto. 9 İnce hâkim yakalı, manşetli uzun kollu, yanları üçgen peşli, yırtmaçlı, uzun dış giysi.

13 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 259 Cepken Foto. 10 İnce hâkim yakalı, uzun kollu, beden boyu bel hizasında kısa üstlük. Kuşak Foto. 11 Heril Foto.12 Tel Kırma başörtüsü Foto. 13 Başörtü Foto. 14 Göynek Foto. 7 Şalvar Foto. 8 Üçetek Foto.9 Cepken Foto.10 Kenarları püsküllü, kare giysi tamamlayıcısı. Üzeri işlemeli dikdörtgen başörtüsü. Üzeri işlemeli dikdörtgen başörtüsü. Kenarları işlemeli dikdörtgen başörtüsü. Krem rengi bürümcük dokumadan iç giysi. Süsleme yapılmamış. Uçkur yeri ve paçası krem rengi Amerikan bezinden, diğer kısımları kırmızı-beyaz çiçekli saten kumaştan yapılmış alt giysi. Süsleme yapılmamış. Kırmızı-beyaz çiçekli saten kumaştan yapılmış, Amerikan bezi ile astarlanmış dış giysi Yaka, ön ortası, etek uçları ve kollara iki sıra beyaz sutaşı geçirilmiş, beyaz makrome ipi ile süslenmiş. Pembe-mor çizgili pamuklu kumaştan yapılmış, Amerikan bezi ile astarlanmış kısa üstlük Ön ortası, cep ve kollarına kordon tutturma tekniği ile üçgen, yuvarlak stilize yaprak ve çiçek motifleri yapılmış. Siyah kordon, 1mm aralıklarla elde çırpma dikişi ile giysiye tutturularak giysi

14 260 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU Bitkisel ve geometrik bezeme kenarları sabitlenmiş. Kuşak Foto.11 Heril Foto. 12 Tel Kırma baş örtüsü Foto. 13 Başörtü Foto. 14 Beyaz sentetik kumaş. Dörtkenarı saçak. Yeşil renkte şifon kumaş. Gümüş pul ile geometrik motifli. Siyah renkte, petek dokulu tül. Gümüş tel kırma ile altı uçlu yıldız motifli. Beyaz renkte, petek dokulu tül Kenarlarında yeşil iplikle çengel motifli, kısa kenarlara ise boncuk oyalı. Fotoğraf 7 deki krem rengi bürümcük dokumadan yapılmış göynek, boyun çevresine göre biçimlendirilmiş yakası ve göğse kadar yırtmacı olan, uzun kollu, peşli ve uzun iç giysidir. Bedene düz olarak birleştirilmiş bol kolları iki parçadan oluşmuştur. Kol altına yerleştirilen kare kuş parçası beden ve kolun rahatlığını artırmıştır. Göyneğin yaka oyuntusu renkli iplikle elde çırpma dikişi ile temizlenmiştir. Şalvar, yüksek ağlı, kare kuş parçalı, paçaları ve beli lastikli, bol alt beden giysidir (Foto. 8). Kırmızı zemin üzerine beyaz çiçekli saten şalvarın boyu diz kapağı ile ayak bileği arasında olup, geniş paçalara sahiptir. Bol ve dökümlüdür. Şalvarın ağ kısmına kare kuş parçası yerleştirilmiştir. Kırmızı-beyaz çiçekli pamuklu kumaştan yapılmış şalvarın uçkur yeri ve paçasına krem rengi Amerikan bezinden ek yapılmıştır. Fotoğraf 9 daki kırmızı zemin üzerine beyaz çiçekli saten kumaştan yapılmış üçetek, önden açık, manşetli uzun kollu, ön ortası ve yanlarında üçgen peşleri olan, boyu uzun dış giysidir. Göğüs üstüne kadar oyulmuş U yaka biçimini, arka yaka oyuntusuna takılan ince hâkim yaka tamamlamaktadır. Bedene düz birleştirilen uzun kollarının altına yerleştirilen ve bele doğru daralan üçgen kuş parçaları ile beden ve kol rahatlığı sağlanmıştır. Ön, yırtmaç ve etek ucu çevresi dilimli şekilde biçimlendirilmiş ve iki sıra beyaz sutaşı ve beyaz makrome ipliği ile yapılmıştır. Aynı manşet ve yaka çevresinde de uygulanmıştır. Giysi Amerikan bezi ile astarlanmıştır. Fotoğraf 10 daki pembe-mor, çizgili, pamuklu kumaştan yapılmış cepken, ince hakim yakalı, uzun kollu, boyu bel hizasında, kısa, üstlüktür. Kol altlarına yerleştirilen kare kuş parçaları ile kol rahatlatılarak, hareket serbestisi artırılmıştır. Cepkenin sağ tarafındaki siyle uyumlu yırtmaç cep dikkat çekici özelliğidir. Cepkenin, ön ortasına, cebine ve kollarına kordon tutturma tekniği ile üçgen, yuvarlak stilize yaprak ve çiçek motifleri yapılmıştır. Siyah kordon, 1mm aralıklarla elde çırpma dikişi ile giysiye tutturularak giysi kenarları sabitlenmiştir. Kuşak, beyaz renkte sentetik kumaştan yapılmış, kenarları püsküllü kare giysi tamamlayıcısıdır (Foto. 11). Heril, yeşil renkte şifon kumaştan, üzeri işlemeli kare başörtüsüdür (Foto. 12). Tel kırma başörtüsü, siyah renkte petek tüle, gümüş tellerle işleme yapılmış dikdörtgen başörtüsüdür (Foto. 13). Beyaz renkte başörtüsü petek tülden yapılmış, dörtkenarı da yeşil iplikle çengel motifi ile çevrelenmiş, kısa kenarları beyaz boru boncuk ile süslenmiştir (Foto. 14).

15 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 261 Tablo 2a daki sekiz adet göstergede de gösteren ve gösterilen arasında doğal bir ilişki vardır ve gösterge belirttiği şeyi doğrudan temsil etmektedir. Tablo 2b. Dizge ve Dizim Olarak Giyim-Kuşamı Çözümleme Dizge ve Dizim Giysi parçaları arasındaki ilişki Üçetek ve şalvarın aynı kumaştan yapılması takım olarak kullanımını sağlar. Mutlaka kuşak ile kullanılır. Giysinin giyilme dizilişi Alta şalvar, üstüne göynek, üçetek, cepken giyilip, beline kuşak, bağlanır. Başına ise heril ve tel kırma başörtüsü örtülür. Giysinin kullanım özellikleri (görsel ve Kuşak ikiye katlanarak üçgen şeklinde kullanılır. iletişimsel açıdan) Tablo 2b ye göre özel günlerde kullanılan üç etekli kadın giyim-kuşamının yedi ayrı giysi parçasından oluştuğu ve yörenin giyinme kültürüne göre sıralanmış şekilde giyilerek bir bütün oluşturduğu görülmektedir. Göynek, şalvar, üçetek, cepken, kuşak, heril, tel kırma; iç, dış ve baş giysi türlerinin farklı giysi parçaları olup, her tür farklı bir diziye sahiptir. Farklı dizilerden seçilen giysilerin birbiriyle ilişkilendirilerek anlamlı bir bütün oluşturması, dizimsel bir bağlantının var olduğunu gösterir. Üçetek ve şalvar, aynı kumaştan birlikte kullanıldığı zaman görsel ve iletişimsel işlevini yerine getirmiş olur. Mutlaka kuşak ile kullanılır. Üçetekli takımla tel kırmalı veya heril örtü örtüldüğünde gelin, beyaz kenarları işlemeli başörtüsü örtüldüğünde ise oğlan evi ve kız evi akrabaları olduğunun anlaşılması, dizimsel bağlantıdan çıkan bir dizinin veya kullanım özelliklerinin göstergenin işlevini nasıl değiştirdiğini göstermektedir. Bu durum bir dizimden seçilen göstergenin, o dizimdeki diğer göstergelerle olan ilişkisinden etkilenebildiğini göstermekle birlikte, göstergenin anlamının, kısmen dizimdeki diğer göstergelerle olan ilişkisi tarafından belirlendiğini örneklemektedir. Tablo 2c. İletişim Olarak Giyim-Kuşamı Çözümleme ANLAM Gösterge Düz Anlam Yan Anlam Göynek Foto. 7 Göynek=bürümcük göynek İç giyimi çağrıştırır Özel günü temsil eder. Şalvar Foto. 8 Alt beden dış giysi Rahatlık, hareket serbestliği, koruma Üçetek Henteri=üçetek. Uzun üst Özel günü temsil eder. Foto. 9 Cepken Foto. 10 Kuşak Foto. 11 Heril Foto. 12 Tel kırma Foto. 13 Örtü Foto. 14 beden giysi-dış giysi Geometrik motif; üçgen, yuvarlak, spiral, ve çengel motifi Kuşak= üçetek kuşağı= şal kuşak Örtü=Yeşil heril=krep=gırap Daire motifi Tel kırma=kurdeli Yıldız motifi Çengel motifi Nazar, bereket, sonsuzluk, doğum ve ölümü sembolize eder. Giysi tamamlayıcısı Özel günü ve sonsuzluğu sembolize eder. Özel günü, zıtlıkları ve evliliği temsil eder. Özel günü ve korumayı temsil eder. Anlamlandırmanın birinci boyutu olan düz anlamda göstergeler giysi ve olarak adlandırılırken, ikinci boyutta yan anlam olarak özel gün giyimine çağrışım yapmaktadır. Bu

16 262 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU giysiler yöre kültürünü bilen kişilere biçimine ve kumaşın rengine göre isimler çağrıştırırlar. Bu çağrışımda; göynek bürümcük göynek, üçetek henteri, kuşak, üçetek kuşağı veya şal kuşak, tel kırma kurdeli, heril, rengine göre yeşil heril, yeşil krep, yeşil gırap gibi isimleri temsil eder. Entari, cepken ve örtülerin işlemeli olması giysinin gelinlik olarak algılanmasını sağlamaktadır. Kızılcabölük özel gün giyimi parçalarından heril ve tel kırma başörtüsünün üzerine daire ve altı köşeli yıldız motifi simetrik bir şekilde, beyaz başörtüsünün kenarlarına ise çengel motifi sıralı olarak bezenmiştir. Erberk e (2002: ) göre, altı köşeli yıldız, zıtlıkları, evliliği ve evrenin yalnızlığını ve karmaşıklığını sembolize eder. Çengel motifi, kötü gözün etkisini yok etmek amacıyla kullanıldığı gibi, dişil ve eril kavramlar arasında bir köprü anlamında kullanılmaktadır. Kadın-erkek, dağ-vadi, deniz-dalda, rüzgâr-su gibi zıt ve değişik kavramları, düzlemleri hatta odakları birleştiren hareketleri sembolize etmektedir. Daire ise, sonsuzluk ve ölümsüzlük ruhunun sembolüdür. Evrensel sembolizm dilinde daire, sonsuzluğu ve ölümsüz ruhun temel tanrısal unsurunu temsil etmektedir (Gargi (2007, Türe 1999 dan)). Üçetekli takım kullanılırken başa tel kırmalı veya heril örtü (Foto.12) örtülürse gelin olduğunu, beyaz kenarları işlemeli başörtüsü (Foto. 14) örtülürse, oğlan evi ve kız evi akrabalarının giydiği özel gün giysisi olduğu mesajını ileterek, işlevini değiştirmektedir. Cepkenin üzerine siyah kalın ipliklerle üçgen, yuvarlak, spiral ve S şeklinde çengel suyolu motifleri yapılmıştır. Üçgen eski çağlardan beri birçok kültürde bereket ve nazar büyüsü simgesi olarak bilinmektedir (Gargi, 2007: 200). Bir merkezden çıkıp dairesel, sarmal hareketlerle dışa doğru genişleyen spiral (helezon) motifi insanlığın en eski kozmik sembollerindendir. Bir merkezin etrafında dönüş simgesi, sürekli dönüş, sonsuz dönüş yeniden doğumu çağrıştırmaktadır. Spiralin doğumun olduğu kadar, ölümden sonra ruhun sonsuzluğa doğru yapacağı seyahatin çizdiği bir yol olduğu ileri sürülmektedir. Dairesel dönüşler yaptırılarak oluşturulan spiraller yeniden doğuşu sembolize etmektedir (Aygün (2011, Ateş 1996 dan). Aynı kültürde kullanılan lerdeki motif ve desenler aynı anlamları taşımaktadır. Beyaz başörtüsünün kenarlarındaki çengel motifi (Foto. 14) ile cepkenin üzerindeki (Foto. 10) üzerindeki çengel motifi karşısındaki kişi tarafından aynı anlamla algılanır. Tablo 3: Denizli (Çardak-Söğüt) Özel Gün Giyim-Kuşamını Göstergebilimsel Yöntem ile Çözümleme Tablo 3a. Görsel Gösterge Olarak Giyim-Kuşamı Çözümleme Gösterge Gösteren Gösterilen Giysi Kadın giyim-kuşamı Denizli Çardak halk giyimkuşamı Kavram, olgu Denizli Çardak kadın giyim-kuşamı Foto. 15, 16, 17, Denizli Çardak Söğüt köyü 18, 19, 20, 21, gelin giyim-kuşamı 22, 23, 24 Gösterge Türü Görüntüsel Göynek Foto. 15 İnce hâkim yakalı, yanları peşli, robalı ve kısa kollu iç giysi.

17 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 263 Don Foto. 16 Yüksek ağlı, kare kuşlu, beli ve paçası lastikli alt beden giysisi. Entari Foto. 17 V yakalı, yanları peşli ve yırtmaçlı, uzun manşetli kolları olan, boyu uzun dış giysi. Entari Foto. 18 Yuvarlak yakalı, manşetli uzun kollu, belden kesik ve yanları yırtmaçlı uzun dış giysi. Zıbın Foto. 19 U yakalı, uzun kollu, kol ucu manşetli, üç sıra düğme kapamalı kısa üstlük. Kuşak Foto. 20 Kare şeklinde, iki kenarı saçaklı giysi tamamlayıcısı. Peştamal Foto.21 Dikdörtgen şeklinde uzun giysi tamamlayıcısı. Fes Foto. 22 Tığ ile örülerek yapılan başlık. Sarı Dastar Foto. 23 Kare şeklinde kenarları saçaklı başörtüsü.

18 264 Emine KOCA - Zeynep KIRKINCIOĞLU Karanfil Kolye Foto. 24 Mavi boncuk ve karanfilden yapılmış kolye. Göynek Foto. 15 Don Foto. 16 Entari Foto. 17 Entari Foto.18 Zıbın Foto.19 Kuşak Foto. 20 Bitkisel desen Geometrik desen Ön bedende robası koyu yeşil jarse kumaştan, diğer kısımları yeşil beyaz çiçekli basma kumaştan yapılmış iç giysi. Süsleme yapılmamış. Beden kısmında turuncu- sarı yollu kutnu dokuma, bel uçkurunda krem rengi Amerikan bezi, ağ parçası ve paça uçlarında ise pembe çiçekli basma kumaş kullanılmış alt giysi. Süsleme yapılmamış. Turuncu, sarı, yeşil yollu kutnu dokumadan yapılmış, krem rengi Amerikan bezi ile astarlanmış dış giysi. Yeşil ve mavi renkte sutaşı, renkli kumaş parçaları ile arka etek ucuna bitkisel motifler aplike edilmiş. Üst bedeni bele kadar kırmızımavi çiçekli basma kumaştan, belden etek ucuna kadar mor renkte kadife kumaştan, kolları ise pembe-yeşil çiçekli basma kumaştan yapılmış, içi Amerikan bezi ile astarlanmış dış giysi. Arka etek ucuna, renkli ipliklerle bitkisel motifler aplike edilmiş ve etek uçları, yırtmaç kenarlarındabaklava dilimi şeklinde renkli sutaşı ile. Mor zemin üzerine pembe, sarı, yeşil renklerde, basma kumaştan yapılmış ve içi krem rengi Amerikan bezi ile astarlanmış kısa üstlük. Beyaz iplik kullanılarak yaka çevresi, ön ortası ve manşet üstlerine stilize üçgen motifleri ile. Sarı-turuncu-siyah-yeşil-pembemor renklerde yün dokuma. Süsleme yapılmamış.

19 Denizli İli Gelin Giyim-Kuşamının Göstergebilimsel Açıdan Çözümlenmesi 265 Peştamal Foto. 21 Fes Foto. 22 Sarı Dastar Foto. 23 Kolye Foto. 24 Mor-yeşil-siyah renkte, ipek dokuma. Süsleme yapılmamış. Krem rengi iplikle örülmüş başlık. Alın kısmına altın, üst kısmına mavi şifon parçası geçirilmiş. Sarı, turuncu ve beyaz renkte, çizgili dokuma. Uçlarına turuncu renk pon pon yapılmış. Karanfil, eski para ve mavi boncuk dizilmiş takı. Tablo 3a da Denizli ilinde özel gün giyim-kuşamını oluşturan giysi parçalarının, (göstergelerin) biçimsel anlatımları ile gösteren ve gösterilen arasındaki ilişki görülmektedir. Buna göre; göynek, ince, 1 santimetrelik hâkim yaka ile göğse kadar düğme ile kapatılmış, kısa kollu, etek ucuna doğru genişleyen, yan peşli bir iç giysidir (Foto. 15). Ön bedende göğüs hizasındaki robası koyu yeşil jarse kumaştan, diğer kısımlar ise yeşil beyaz çiçekli basma kumaştan yapılmıştır. Fotoğraf 16 daki don, yüksek ağlı, beli ve paçası lastikli, alt beden giysisidir. Ön ve arka parçası aynı kesimdedir ve yanları dikişsizdir. Hareket rahatlığını artırmak ve genişlik sağlamak amacıyla donun, düz olarak birleşen ağına kare kuş parçası yerleştirilmiştir. Ayrıca Bulmuş ve Bedük (2014: 361) Söğüt donları ile ilgili çalışmalarında; donların kesim özelliklerine bakıldığında herhangi bir kalıp sisteminden yararlanmadıkları, donların en dikkat çeken tarafının bel, paça ve ağına ek yapılarak dikilmiş olması ve özelliğinin olmaması olduğunu belirtmiştir. Donun, beden kısmında kutnu dokuma, bel uçkurunda krem rengi Amerikan bezi, ağ parçası ve paça uçlarında ise pembe çiçekli basma kumaş kullanılmıştır. Kutnu dokumalar el tezgâhlarında dokundukları için, enleri dardır ve diğer kumaşlara göre daha pahalıdırlar. Bu durum, giysiye güzel görünüm kazandırdıkları için halk giyiminde sıklıkla tercih edilen kutnu kumaşın giysinin belirli kısımlarında kullanılmasının nedeni olarak görülmektedir. Fotoğraf 17 deki bedene kadar uzanan kavisli, V yakalı entarinin, belden etek ucuna doğru açılan, üçgen peşleri ile etek genişliği sağlanmış, manşetli uzun kolları bedene düz olarak birleştirilmiştir. Kol altında yerleştirilen ve bele doğru daralan üçgen kuş parçası ile beden ve kolun rahatlığı sağlanmıştır. Yanlarında derin yırtmaçları bulunan ve yörede karagöz olarak adlandırılan kutnu dokumadan yapılmış olan entarinin ön kapaması, 3 adet sıralı düğme ile sağlanmıştır. Arka bedende, etek ucunda ve yırtmaç kenarlarında aplike dikiş tekniği uygulanmıştır. Yeşil ve mavi renkte sutaşı ve renkli kumaş parçaları ile arka etek ucuna ağaç ve lale motifli aplikeler çalışılmış, yan kenarlar işlenmiştir. Entari krem rengi Amerikan bezi ile astarlanmıştır. Üç farklı kumaştan yapılmış olan Fotoğraf 18 deki entari, yuvarlak yakalı, manşetli, uzun kollu, belden kesikli, yanları kalçadan itibaren yırtmaçlı ve arkası öne göre daha uzun olan dış giysidir. Giysinin bedeni, kırmızı-mavi, çiçekli basma kumaştan, eteği mor renkte kendinden desenli kadife kumaştan, kolları ise pembe-yeşil çiçekli basma kumaştan yapılmıştır. Amerikan bezi ile astarlanmış olan entarinin, arka etek ucu ve yırtmaç kenarları sarı, kırmızı ve beyaz