DÜNDEN BUGÜNE TÜRK GÖLGE TİYATROSU: KARAGÖZ ÖRNEĞİ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI GÜZEL SANATLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DÜNDEN BUGÜNE TÜRK GÖLGE TİYATROSU: KARAGÖZ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Pınar COŞKUN ŞUBAT ANKARA

2

3 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI GÜZEL SANATLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DÜNDEN BUGÜNE TÜRK GÖLGE TİYATROSU: KARAGÖZ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Pınar COŞKUN Tez Danışmanı Gazi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. M. Öcal OĞUZ ŞUBAT ANKARA

4 Pınar COŞKUN tarafından hazırlanan DÜNDEN BUGÜNE TÜRK GÖLGE TİYATROSU: KARAGÖZ ÖRNEĞİ adlı bu tezin, Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Prof. Dr. M. Öcal OĞUZ (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı: İmzası: Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :././2010 Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesi yle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

5 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Pınar COŞKUN Tez Konusu : Dünden Bugüne Türk Gölge Tiyatrosu: Karagöz Örneği Tez Danışmanı : Prof. Dr. M. Öcal OĞUZ Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın; Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesi nde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum.././2010

6 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim.././2010 Pınar COŞKUN Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

7 ÖNSÖZ Bir toplumun kültürel kimliğinin oluşumu ve gelişiminde, dil ile birlikte öncü unsur olan edebiyat ve sanat ürünleri, yaratıcısı bilinsin ya da bilinmesin, içinde oluştuğu toplumun manevî birikimini yansıtan ve geleceğe taşıyan birer güç olma misyonunu yüklenirler. Geçmişten günümüze intikal eden önemli bir kültür mirası olan Karagöz, geleneksel Türk gölge tiyatrosunun en bilinen örneklerinden birisidir. Bünyesinde barındırdığı çok çeşitli unsurlar ile -UNESCO tarafından somut olmayan kültürel miras olarak tanımlanan- kültürel mirası çok yönlü olarak ortaya koyan Karagöz sanatı, oyunlarındaki söz varlığı, toplumun çeşitli kesimlerini günlük yaşayışları içinde tasvir etmesi, manzum ifadeler, müzik ve taklitler eşliğinde icra edilişindeki çok boyutluluk ile birçok araştırmacı tarafından incelenmeye değer bulunmuştur. Bütün bu özellikleri Karagöz ü paylaşılması zor, sahiplenilmesi kolay hale getirmiştir. Bu özelliklerinin yanı sıra, UNESCO bünyesinde bir hükümetlerarası belge ve ihtisas konusu olan Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması bağlamında 17 Ekim 2003 tarihinde Paris te imzalanan Sözleşme ye Türkiye Cumhuriyeti nin 2006 yılında taraf olması ile Karagöz sanatının, mevcut halkbilimi yaklaşımlarına eklenen yeni bakış açılarıyla ele alınması zorunlu hale gelmiştir. Karagöz sanatı, yukarıda bahsedilen çok yönlülüğü, köklülüğü ve tüm renkleri ile somut olmayan kültürel mirasın önemli bir alanı olan gösteri sanatları nın Türk toplumsal yaşantısı ve eğlence yaşamındaki vazgeçilmez unsurudur. Bu nedenle Karagöz, bilhassa Osmanlı Devleti nin hüküm sürdüğü bölgelerde (bugünkü Yunanistan, Mısır, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Suriye, Tunus ve Cezayir gibi ülkelerde) icra edilmekte, dolayısıyla anılan bu coğrafyalarda yaşatılmaktadır. Bu durum, sahiplenme, tescil etme, kayda geçirme gibi gayretleri ülkeler bazında ortaya çıkarmıştır. i

8 Nitekim 2009 yılında, Kültür ve Turizm Bakanlığı birimlerinden Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü tarafından Karagöz hakkında İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesi ne sunulmak üzere hazırlanan adaylık dosyası, UNESCO Genel Müdürlüğüne gönderilmiş ve yapılan incelemeler neticesinde Karagöz sanatı, İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesi ne Türk folklorunun bir unsuru olarak kayda geçmiştir. Bu çalışmada, bütün renkleri ve köklülüğü ile bu önemli sanat dalının Türk kültürünün ayrılmaz bir parçası olduğu, koruma önerileri ile birlikte vurgulanmaya çalışılacaktır. Çalışmanın Birinci Bölüm ünde (İnceleme), Karagöz sanatına ilişkin tanımlar ve kavramlar aracılığıyla okuyucuya konu hakkında kısaca bilgi verilecek, ardından bu sanatın ortaya çıkışı ve tarihsel serüveni izaha çalışılacaktır. Karşılaştırma bölümünde (İkinci Bölüm), ülkemizde ve dış dünyada Karagöz ün görünümü hem içe bakış hem de dışa dönük bakış ile kıyas yoluyla ele alınacaktır. Türk Karagözü nün kendi içinde geçirdiği değişim ve dönüşümün yanı sıra, sanatçıların görüş, algı ve icra tavırlarındaki çeşitlilik, mukayeseli olarak ortaya konacaktır. Değerlendirme bölümünde ise (Üçüncü Bölüm), geleneksel halkbilim kuramlarına, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması bağlamında yeni bakış açılarının eklenmesiyle bu sanatın yaşatılması, korunması ve aktarılması süreçleri ve eğitim yoluyla Karagöz ün işlerliğini artırma metotları ele alınacaktır. Sonuç kısmında, Karagöz sanatının karşı karşıya olduğu sorunlar ve bunlara ilişkin çözüm önerileri dile getirilecektir. Bu çalışmanın ana amacı, Karagöz sanatını, tanımlar ve kavramlar eşliğinde ortaya koyarak tarih boyunca kat ettiği yolu, kendisine hayat veren sanatçıları ile ele almak, bu sanatın mevcut durumunu, yüz yüze geldiği engel ve (yok olma tehlikesi gibi) sorunları gözler önüne sermek ve bu bağlamda yapılabileceklere ilişkin öneriler ve fikirler geliştirmektir. Çalışma, son şekliyle mevcut yapıya eklenecek küçük bir taş olmanın yanı sıra, bilim insanlarını, araştırmacıları, sanatçıları ve bu sanata ilgi ii

9 duyanları konu üzerinde düşünmeye ve eyleme geçmeye teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında; konu hakkında şimdiye dek yaptığı çalışmalar, UNESCO nezdinde yürüttüğü girişimler, bir bilim insanı ve akademisyen olarak sağladığı katkıların yanı sıra, yoğun çalışma temposu içinde değerli vaktinden tahsis ettiği anlar ve kaynak temininde önemli yardımları için Tez Danışmanım, Gazi Üniversitesi Öğretim Üyesi Sayın Prof. Dr. M. Öcal OĞUZ a, bir bilim insanı ve yönetici olarak çok yönlü hoşgörüsü ve değerli destekleri için Güzel Sanatlar Genel Müdürü Sayın Doç. Dr. Ayşenur İSLAM Hocam a, Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğünde Folklor Araştırmacısı olarak görev yapan ve konuya ilişkin emeği ve harcadığı mesai son derece dikkate ve takdire değer olan, Bakanlıktaki çalışmaları yakından takip etmemi sağlayan Sayın Nilüfer Zeynep ÖZÇÖREKÇİ GÖL e, Sayın Mevlüt ÖZHAN ın şahsında, Karagöz sanatının korunması ve aktarılması süreçlerinde yoğun çaba sarf eden UNIMA (Uluslararası Kukla ve Gölge Oyunları Birliği) Türkiye Milli Merkezi sanatçıları ve çalışanlarına, Sayın R. Şinasi ÇELİKKOL un şahsında, UNIMA Bursa Şubesi sanatçıları ve çalışanlarına buradan teşekkür edebilmek sevinç vericidir. Ayrıca çalışma boyunca eserlerinden istifade ettiğim değerli bilim insanlarına ve sanatçılara -hayatını sürdürmekte olanları saygı, merhum olanları rahmetle anarak- minnet duygularımı da iletmek isterim. Onların bu öncü eserleri olmasaydı, bu çalışma daha güç ortaya çıkardı. Pınar COŞKUN Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı iii

10 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.i İÇİNDEKİLER iv SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ...vi TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ vii GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM İNCELEME: TANIMLAR, TARİHÇE VE YAPI 1. Karagöz nedir? Tanımlar Karagöz ün Tekniği Tasvir Yapımı Oyunda Kullanılan Araç ve Gereçler Oyunun Bölümleri Şahıs Kadrosu Karagöz ün Ortaya Çıkışı ve Tarihsel Serüveni Karagöz ün Ortaya Çıkışı Karagöz ün Bugünkü Durumu..34 İKİNCİ BÖLÜM KARŞILAŞTIRMA: KARAGÖZ ÜN GÖRÜNÜMÜ 1. Karagöz Coğrafyası: Türklerde ve Diğer Toplumlarda Karagöz Türk Karagözü nün Karakteristik Özellikleri Karagöz ün Görüldüğü Diğer Toplumlar Balkanlarda ve Kıbrıs ta Karagöz Sanatı iv

11 1.2.2 Orta Doğu Ülkelerinde Karagöz Sanatı Karagözcüler ve Repertuarları Geçmişten Bugüne Sanatçılar Oyun Repertuarları Oyun Dağarcığı Oyunlarda Musiki...60 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DEĞERLENDİRME: UNESCO - SOKÜM BAĞLAMINDA KARAGÖZ SANATI VE T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞININ ÇALIŞMALARI 1. Türkiye Cumhuriyeti ve UNESCO SOKÜM Sözleşmesi ve Türkiye nin Katılımı SOKÜM Bağlamında Karagöz Sanatı: Koruma-Yaşatma-Aktarma ve Eğitim Süreçlerinin Değerlendirilmesi Koruma ve Yaşatma Çalışmaları Aktarma ve Eğitim Süreçlerine Bakış T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığının Katkıları Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü Diğer Birimler.109 SONUÇ 112 KAYNAKÇA EK.119 ÖZET ABSTRACT.128 ÖZGEÇMİŞ 129 v

12 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale AEGM Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü Ank. Ankara Bkz. Bakınız C. Cilt No. Çev. Çeviren DÖSİMM Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü GSGM Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü G.Ü. Gazi Üniversitesi HAGEM Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü İst. İstanbul Örn. Örnek S. Sayı No. s. Sayfa No. SOKÜM Somut Olmayan Kültürel Miras TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TDK Türk Dil Kurumu THBMER Gazi Üniversitesi Türk Halk Bilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi UNESCO Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu UNIMA Uluslararası Kukla ve Gölge Oyunları Birliği UTMK UNESCO Türkiye Milli Komisyonu vb. ve benzeri vd. ve diğerleri Yay. Yayınları YİH Yaşayan İnsan Hazinesi vi

13 TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ Üçüncü Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Tablo-1. Özel Tiyatroların Projelerine Yapılan Yardımlar Kapsamında 2000 Yılından Bu Yana Kültür ve Turizm Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğünden Maddi Destek Alan Geleneksel Tiyatrolar Ek te Yer Alan Tablo, Resim ve Şekiller Tablo-2. Karagöz Eylem Planı vii

14 GİRİŞ Geleneksel Türk tiyatrosunun orta oyunu, kukla ve meddahlık ile birlikte önemli bir unsuru olan Karagöz sanatı, varlığını ve gelişimini günümüze dek sürdürmeyi başaran, Türk mizah anlayışı ve hayal gücünün sanatsal ve edebi bir ifadesidir. Geleneksel Türk seyirlik (temâşâ) sanatlarının, sanatçı açısından bir meslek ve uğraş olmanın yanı sıra, hitap edilen kitle açısından önemli bir eğlence ve öğrenme şekli olduğu görülmektedir. Tarih boyunca Türklerin yaşadığı coğrafyaları çeşitli sebeplerle ziyaret eden yabancı gezgin ve diplomatların, günlük yaşantının vazgeçilmez bir unsuru olan geleneksel tiyatro ve köy seyirlik oyunlarına mutlak surette hatırat, inceleme ve raporlarında değindikleri görülmektedir. Karagöz ü diğer geleneksel gösteri sanatlarından ayıran özelliği, kendine özgü tekniği ve üslubunun yanı sıra, devleti yöneten hükümdar ve diğer idareci zümre tarafından da ilgi ile takip edilmiş olmasıdır. Karagöz, imparatorluk sarayından mahalle kahvelerine, yetişkinlerden çocuklara, çok geniş bir çeşitlilik arz eden izleyici kitlesine sahip ender gösteri sanatlarındandır. Karagöz den önce de var olan, başta taklitçilik olmak üzere, türlü anlatım çeşitliliğine dayanan geleneksel Türk tiyatrosunun ilk numunelerine ilişkin, birçok araştırmacı tarafından eldeki en eski yazılı kaynak olarak M.S. XII. yy.da yaşadığı bilinen Bizans Prensesi Anna Komnena nın Aleksiyad adlı eserinden söz edilmektedir. Komnena, bu eserde Selçuklu sarayında oynanan oyunlardan söz ederken, bu oyunlar esnasında bir Türk oyuncunun Bizans İmparatoru olan babası I. Aleksiyos ile alay etmelerini (hastalandığı için savaşa gidemeyen babasının Türkler tarafından fars şekline sokulup anlatılması) kızgınlıkla karşıladığını ifade etmektedir.

15 Bu eleştirisinin yanında, Prenses Komnena nın Türk oyuncuların söz uydurabilmekteki ustalığını özellikle vurguladığı ifade edilmiştir. 1 Türk toplumunun gözlem gücü, taklit yeteneği, dil ve anlatım olanaklarını kullanmadaki becerisi, açıksözlülüğü ve gözüpekliğini ortaya koyan geleneksel gösteri sanatlarının, tarih boyunca kat ettiği evrimsel çizgide, birtakım gelişme ve değişmelere maruz kalsa da, ilk ortaya çıkışı her zaman merak konusu olmuştur. Bu bağlamda klasik temâşâ sanatı olarak, ilk defa nerede ve nasıl ortaya çıktığı, neyi amaç edindiği, Türk toplumunun sanatsal ve toplumsal yaşamına ne şekilde ve kimler aracılığıyla girdiği başlı başına birer araştırma konusu teşkil eden Karagöz ün, bir tipleme olarak kimliği ve kökeni dahi birtakım rivayet ve anlatıları doğurmuştur. Karagöz e her macerasında eşlik eden Hacivat karakteri de bu tevatür çeşitliliğinden yakasını kurtaramamıştır. Konu hakkında oluşan birikime göz atıldığında, Karagöz ün geçmişi kadar akıbetinin de tartışılageldiği görülmektedir. Kimileri Karagöz e modern dünyada yaşamasına lüzum kalmayan, köhne ve iptidaî bir sanat dalı gözüyle bakarken, birçok sanatçı ve araştırmacı, Karagöz ü diriltilebilirliği ve işlenebilirliği ile Türk mizahı ve gösteri sanatlarının en kıymetli örnekleri arasında yeniden yerini almaya layık görmektedir. 1 Kenan Akyüz, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri , İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1995, s.55, Alpay Ekler, Geleneksel Seyirlik Sanatlarımız, Geleneğin Sanatları Geleceğin Sanatçıları - Geleneksel Türk Temaşa Sanatları Tanıtım ve Uygulama Programı, Ankara: Erguvan Yapım Tanıtım (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığının katkılarıyla), tarihsiz, s

16 BİRİNCİ BÖLÜM İNCELEME: TANIMLAR, TARİHÇE VE YAPI 1. Karagöz Nedir? 1.1 Tanımlar Karagöz sözcüğüne ilişkin leksikolojik bir araştırma yapıldığında, birçok karşılıkla yüz yüze gelinmektedir. Karagöz ün bir sanat dalı ve bu sanat dalına özgü türün baş kahramanı olmasının yanı sıra, zaman içerisinde çeşitli sıfatların da bizzat karşılığı haline geldiği göze çarpmaktadır. Belli başlı başvuru eserlerinde ve çeşitli kaynaklarda Karagöz sözcüğüne verilen karşılıkları şu şekilde bir araya getirmek mümkündür: Karagöz: (isim) 1. Çingene. 2. Hayâl denilen gölge oyununda güldürücü şahıs: Karagöz le Hacivat Muhavereleri. 3. Mezkûr hayâl oyunu: Karagöz oynuyor. 2 Karagöz: (isim)1. Deve derisinden veya mukavvadan kesilip boyanmış, insan biçimlerinin, beyaz bir perde üzerine arkadan ışık verilerek yansıtma yoluyla oynatıldığı oyun: Kardeşimin sünnet düğününde, dedem çocuklara Karagöz oynattı. 2. (Büyük K ile) Bu oyunda halk görüşünü ve duyuşunu taklit eden kimse. 3 Karagöz: (Cinsiyet: Erkek) 1. Kara gözlü kimse. 2. Şakacı, hoşsohbet kimse. 3. Halk tiyatrosunda Hacivat'ın muhatabı, oyun arkadaşı. 4 Karagöz: (Osm. Hayâl, zıll-ı hayâl, sûretbâzî) 2 Şemseddin Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, Dersaâdet (İstanbul): İkdam Matbaası, 1317, s Türk Dil Kurumu, Okul Sözlüğü, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994, s Türk Dil Kurumu, Kişi Adları Sözlüğü, ( (Erişim Tarihi: ) 3

17 1. Bilinen gölge oyunu. 2. Bu oyunun baş kişisi: Karagöz. Medrese adamı olan Hacivat'a karşılık öz Türk halk adamının simgesi. 5 Türk gölge oyunu Karagöz e tarih boyunca zıll-i hayâl خ يال),(ظل lu b-ı hayâl,(ش خبازي) şehbâzî,(ل ع ب س تارة) lu b-ı sitâre,(ط ي ف الخ يال) tayfu l-hayâl,(لع ب خ يال) sûret-bâzî تبازي),صور tasvir oynatıcılığı) gibi adlar verildiği de kaydedilmiştir. 6 Karagöz: (İng. Karaghioz) 1. Türk gölge oyununun iki eksen kişisinden biri. Dışadönük, içi dışı bir, olduğundan başka gözükmeyen, yoksul bir halk tipidir. Halkın sağduyusunu ve törelerini yansıtır. Hacivat'ı dolandırmak gibi küçük kusurlar onda hoş görülür, çünkü o, ortağı tarafından daha büyük ölçüde dolandırıldığının farkındadır. Dürüst ve açıksözlüdür. Sürekli geçim derdinde olan Karagöz, ekmek parası için sevmediği ve beceremediği işleri yapmak zorunda kalır. Cesur ve gözüpektir. Dilencilik yapmaz, emeği karşılığı para kazanmak ister. Parası olduğunda gönlü yüce, eli açıktır. Çabuk kanan, çocuksu bir iyimserliği vardır. Tecimden hiç anlamaz. Gerçekçidir, hayal kurmaktan hiç hoşlanmaz. Her kalıba giremediği, dalkavuk ve çıkarcı olmadığı için kapılar yüzüne kapanır. Ama onun bu dürüstlüğünden hoşlanan mert kişiler de vardır. Örnek : Tuzsuz Deli Bekir ya da Matiz, onun tokgözlülüğünden ve yiğitliğinden hoşlandıkları için başkaları arasından yalnızca onu bağışlarlar. Hacivat ile aralarında sürekli bir işçi-işveren ilişkisi görülür. 2. Adını baş oyun kişisi Karagöz'den alan Türk gölge oyunu. 7 Tanımlardan anlaşıldığı üzere, gölge oyunu olarak da bilinen geleneksel Türk tiyatrosunun bu dalının, adını oyundaki baş karakterden aldığı açıktır; ancak bahse konu baş karakterin neden Karagöz adını taşıdığı bahsi de önemlidir. 5 Türk Dil Kurumu, Yazın Terimleri Sözlüğü, ( (Erişim Tarihi: ) 6 Dürrüşehvar, Duyuran, Topkapı Sarayı ndaki Tasvirleriyle Karagöz, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, El Sanatları, Folklor ve Etnografya Dizisi:3, 2000, s Gösterim Sanatları Terimleri Sözlüğü, 1983, ( (Erişim Tarihi: ) 4

18 Gölge oyununa -ve baş kişisine- Karagöz adı verilmesiyle ilgili olarak ileri sürülen görüşler içinde, UNIMA Başkanı Mevlüt ÖZHAN a göre öne çıkanı; oyunun baş kişisi olan Karagöz ün göz rengi ile kalın ve belirgin kaşının siyah renkli (kara) olmasından kaynaklandığı görüşüdür. Bunun dışında Karagöz, olayları fazla düşünüp iyice değerlendirmeden fevrî olarak hareket eden ve sonucunu hesaba katmayan gözükara bir kişilik sergilemektedir. Zamanla bu davranış ve tutumu, bir sıfat olmaktan çıkarak Karagöz ün namı, yani ismi olmuştur. Mevlüt ÖZHAN ın belirttiği bir diğer görüş, Karagöz adının Selahattin Eyyubi nin subaylarından ve devlet adamlarından Bahattin Karakuş u temsilen Karakuş sözcüğünden geliştiğidir. Diğer bir görüş ise Karagöz ün Bursa ilinin Orhaneli ilçesinde yaşayan Karakeçili aşiretinden Oğuz adında biri olduğu, esmer biri olan Oğuz un bu nedenle Kara adıyla çağırıldığı, Kara Oğuz adının daha sonra Karagöz e dönüştüğü, Karagöz le arkadaşı Hacı Ahvat ın aralarında yaptıkları şakaların ve oyunların daha sonra Şeyh Küşterî adlı kişi tarafından Karagöz adıyla oynatıldığı şeklindedir. Karagöz sanatının pîri, onu ilk defa ortaya koyan kişi olarak kabul gören Şeyh Küşterî nin kabri Bursa da, Büyükşehir Belediyesi bahçesinin sıra dükkanlar tabir edilen alanın hizasında ve dar bir yerdedir. 8 Önündeki ufak, musluklu çeşme, soranlara yer imi olarak işaret edilir. Mezar taşının üstünde, Kutbu l- Ârifîn, Gavsu l-vâsılîn, Cennet-mekân, Firdevs-âşiyân, Sâhib-i Hayâl Şeyh Mehmed (Muhammed?) Küşterî 9 ibaresi ve H.803/M.1400 tarihinin yazılı olduğu kayıtlıdır. 10 Şeyh Küşterî nin menkıbevî nitelikte bir yaşam öyküsü vardır. Bunlardan biri de şöyle nakledilmiştir: Şeyh Küşterî, İran da Şüster adlı kasabada doğmuş, seyahat yoluyla Bursa ya gelmiş ve bugün Kara şeyh Mahallesi denen mahallede yerleşmiştir. Çoğunlukla cezbe halinde bulunurmuş. Gülşen adında, tasavvufa dair manzum bir eseri bulunduğunu rivayet ediyorlar. Şüster kelimesi sonradan Küşter şekline dönüşmüş ve (bu zâta da) Şeyh Mehmed Küşterî diye söylenir 8 Mehmed Ziyâ, Bursa dan Konya ya Seyahat, (Hazırlayanlar: Mehmet Fatih BİRGÜL, Dr. Levent Ali ÇANAKLI), Bursa: (İl Özel İdaresi için) Hece Yayınları, 2008, s Ariflerin en üstünü, Allah a ulaşanların yardımcısı, cennet halkından, Firdevs cennetinin sakini, hayal perdesi sahibi Şeyh Mehmed Küşterî 10 Mehmed Ziyâ, a.g.e., s.86 5

19 olmuştur. Şeyh Küşterî ni hayal oynattığına (gölge oyunu) mezar taşındaki hayâl sahibi ifadesi de tanıklık ediyor. 11 Karagöz ün yaratıcısı gibi, kendisi de türlü rivayetlerin öznesi olmaktadır. Evliyâ Çelebi, Seyahat-nâme adlı eserinde, Türk sanat ve eğlence yaşamının yüzyıllar boyunca vazgeçilmez bir unsuru olan gölge tiyatrosuna ve hayalîlere ilişkin birtakım tespitlerde bulunmuştur: Karagöz ve Hacivat, -ki Bursalı Hacı İvaz dır- Selçuklular zamanında Yorkça Halil isimli Hz. Peygamber i pek seven bir velî idi ki, yetmiş yedi sene Mekke-Bursa arası gidip gelmiştir. 12 Hacı unvanından anlaşıldığı üzere, dini bütün bir insan olan Yorkça Halil Hacı İvaz, Mekke den Bursa ya gelirken Mekke ile Medine arasında eşkıyalar tarafından katledilmiştir. Karagöz ise İstanbul tekfuru Konstantin in ulağı imiş, Edirne yakınındaki Kırkkilise (bugünkü Kırklareli) den söz söylemeyi bilen, çok zeki bir Kıptî idi. Adına Sofyozlu Karagöz Bâlî Çelebi derlerdi. Tekfur Konstantin, Karagöz ü yılda bir kere Selçuklu Sultanı Alâeddin in yanına gönderir, bu sırada Hacivat ile Sultan ın önünde birbirleriyle konuşur ve atışırlarmış; o zamanın hünerli sanatkârları da bu maceraları hayal perdesine koyup oynatırlarmış 13 Aynı yazara göre, Bursa civarında Konya Caddesi üzerinde Hacivat Hanı namıyla harap bir han bulunması Hacivat ın Bursalı olduğuna şüphe bırakmazken, Çekirge ye giden yol üzerinde Karagöz adına dikilen taş, sonradan ilave edilen sunî bir unsurdur Mehmed Ziyâ, a.g.e, s.87. Şeyh Küşterî ye ilişkin menkıbevî nitelikteki diğer anlatıların yanı sıra, Şakâyıku n-nu mâniyye, Mir at-ı Kâinât, Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Zübdetü l-vekâ î adlı eserlerde de bilgi bulunduğu, adı geçen eserlerin künyeleri ile kaydedilmektedir. Bkz. Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu (Kukla-Karagöz-Orta Oyunu), Ankara: Bilgi Yay., 1969, s Mehmed Ziyâ, Bursa dan Konya ya Seyahat, a.g.e, s Mehmed Ziyâ, a.g.e, s. 89 ve Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu (Kukla-Karagöz-Orta Oyunu), a.g.e, s Mehmed Ziyâ, a.g.e, s

20 Karagöz ve Hacivat ın gerçekte yaşamış kişiler olup olmadıkları hususunun da önemli bir tartışma konusu olduğu anlaşılmaktadır. Bu konuda en sıklıkla ifade edilen görüş, günümüzde 7-8 varyantı olduğu da söylenen 15 Bursa Efsanesi adıyla bilinenidir: Osmanlı Devleti hükümdarlarından Sultan Orhan Gazi ( ) 16 zamanında Bursa ilinde yapımı süren Ulu Cami nin inşaatı esnasında Karagöz ve Hacivat, burada işçi olarak çalışmaktadırlar. Çalışmaları esnasında da birbirleri ile muhavere etmekte ve şakalaşmaktadırlar. Bu durum, diğer işçilerin dikkatini çekmekte ve yaptıkları işi bırakarak Karagöz ve Hacivat ı seyretmelerine neden olmaktadır. İnşaat işinin öngörülen süre içinde tamamlanamayışı üzerine durumu değerlendiren Sultan Orhan a bu işin sorumlusu olarak Karagöz ve Hacivat gösterilmiştir. Rivayete göre de Sultan, Karagöz ve Hacivat ın idamına hükmetmiştir. Müteakip günlerde hükümdarın bu kararından müteessir olması üzerine Şeyh Küşterî adlı kişi, ayağından çarıklarını çıkararak onları tıpkı Karagöz ve Hacivat gibi konuşturmuş, bu durumun hükümdarı memnun etmesi üzerinde de deriden tasvirler hazırlayarak, perde arkasından mum ışığı eşliğinde bugüne dek oynatılan Karagöz ün ilk icrasını sergilemiştir. 17 Karagöz ün gerçekte yaşayıp yaşamadığının tartışılması yerine, Nasrettin Hoca gibi, Türk mizahı, zekası ve estetik algısının bir simgesi olarak değerinin vurgulanması gerektiğini düşünen araştırmacılar dahi, bu konudaki anlatı çeşitliliğinin önüne geçememişlerdir. 15 Aysel Çamur, Yıktın Perdeyi Eyledin Viran (Mevlüt Özhan la Söyleşi), Türksoy, S:25, Ekim 2007, s Yılmaz Öztuna, Büyük Osmanlı Tarihi, C.1, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1994 ten naklen Turan Dikmetaş, Osmanlı Sultanları, İstanbul: Akvaryum Yay., 2005, s Berna Çetin Akgün, Emin Şenyer ile Röportaj, Yolculuk, S:52, Ekim 2008, s , Aysel Çamur, Yıktın Perdeyi Eyledin Viran (Söyleşi), Türksoy, a.g.m, s.4-9, Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu (Kukla-Karagöz-Orta Oyunu), a.g.e, s

21 1.2 Karagöz ün Tekniği Temelde Karagöz oyunu, iki nokta arasında gergin bir şekilde tutturulan iplerle kurulan genellikle patiska kumaştan mamul perde üzerinde oynatılmaktadır. Bu perdeye ayna adı da verilmektedir. Hayal perdesi, Karagöz oynatıcısının oyun sahnesi niteliğindedir, bütün kişiler perdede görünür ve bütün olaylar perdede cereyan eder. Geçmiş yüzyıllarda perdenin boyutları 200x250 cm iken, son yıllarda bu ölçünün 110x180 cm olarak yeniden düzenlendiği ifade edilmektedir. 18 Sınırlandırılmış boyutlarına karşın, hayal perdesinin yarattığı teknik olanaklar arasında istenilen karakterin deri üzerinde çizilip kesilmek suretiyle elde edilebileceği, istenen renklerde boyanabilen karakterlerin mafsal denilen hareketli kısımlarının yine isteğe bağlı olarak oluşturulabileceği, ağırlık, uzaklık, aktör sayısı gibi unsurların Karagöz perdesinde zaaf teşkil etmeyeceği ve karakterlerin anonimleştirilerek belirli bir şahsı ya da topluluğu rencide etmeyecek hüviyete sokulabileceği sayılmaktadır. Gerçekten de Karagöz sanatının icra edilişine dikkat edildiğinde, tek sanatçısının hayalî olduğu görülür. Dolayısıyla Karagöz tek kişilik bir gösteri dir. Baltacıoğlu bu durumu, ekonomik olanaksızlıktan ziyade, birçok tipe bürünen Karagözcü nün kendini saklamak için başvurduğu bir hile olması ile açıklamaktadır. 19 Karagöz sanatçısına hayalî, yardımcısına ise genel manası ile yardakçı denilmektedir. Hayalînin birden fazla yardımcısının olması durumunda; oyun takımından sorumlu olup tasvirleri sırası ile hazır bulundurarak oyun esnasında hayalîye takdim eden kişiye sandıkkâr, müzik eserlerini (şarkı ve türküleri) seslendiren kişiye yardak, def çalan yardımcıya ise dayrezen adı verilmektedir Nilüfer Zeynep Özçörekçi Göl, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü Yayınları:350, 2008, s İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Karagöz Tekniği ve Estetiği, İstanbul: (Sarıyer Halkevi Neşriyatı ndan) Kültür Matbaası, 1942, s Nilüfer Zeynep Özçörekçi Göl, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s.17. 8

22 Karagöz sanatçıları, somut olmayan diğer kültürel miras unsurlarının aktarımında da görüldüğü üzere, usta-çırak ilişkisi içinde yetişmektedirler. Hayalî adayları, tıpkı âşıklık geleneğinde olduğu gibi, sınava tabi tutularak ustaların elinden icazet almakta ve ancak ustasının ilan etmesi ile hayalî olarak bu geleneğin sürdürücüleri arasındaki yerini almaktadır. Sanatta ustalaşan kişilere baba adının verildiği, bu kişilerin meslek örgütü içerisinde, Karagöz gösterilerinin nerede ve ne şekilde düzenleneceğine karar verdiği kaydedilmektedir. 21 Bu durum, Karagöz geleneğinde, lonca teşkilatına benzer bir meslekî örgütlenmenin olduğu fikrini uyandırmaktadır. Karagöz oyununda kişiler ve objeler tasvir adı verilen, deriden mamul renklendirilmiş figürler aracılığıyla canlandırılır. Arapça s-v-r ص و ر) ) kökünden gelen tasvir sözcüğü, resim anlamında yüzyıllar boyunca kullanılan suret sözcüğü ile aynı kökten gelmektedir. Karagöz oyunu başlamadan önce seyirciye oyunun içeriği hakkında fikir vermek ve merak uyandırmak maksadıyla perdeye göstermelik adı verilen bir tasvir yerleştirilir. Bu göstermelikler kimi zaman bahçe, çiçek vazosu, eczane, ev, havuzlu köşk, konak, limon ağacı ve orman olarak izleyicinin karşısına çıkarken bazen de Kanlı Kavak, Rüstem le Dev in çarpışması, Şahmerân, Vakvak Ağacı gibi daha spesifik karakterde bir telmih unsuru olmaktadırlar. Oyunda acı ve tatlı olaylar bir arada yer aldığında göstermelik olarak limon ağacı, olağanüstü olaylar ve konular canlandırılacağı zaman cin, dev, Şahmerân gibi fantastik unsurlar göstermelik olarak yer almaktadır. Oyunda üzücü olayların yer alacağı Vakvak Ağacı ile telkin edilirken, neşeli oyunların gösterileceği çiçek vazosu göstermeliği ile haber verilmektedir. 22 Oyun başlarken hayalî, nâreke adı verilen ve genellikle kamıştan yapılan bir düdüğün sesi eşliğinde (buna nâreke zırıltısı da denmektedir) kendine özgü bir salınım hareketiyle göstermeliği perdeden ayırmak suretiyle kaldırır. Perdede kalan 21 Nilüfer Zeynep Özçörekçi Göl, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s Nilüfer Zeynep Özçörekçi Göl, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s.18. 9

23 iri boyutlu tasvirlerin ise (köşk, hamam gibi) göstermelik değil, dekor olduğu anlaşılır Tasvir Yapımı Tasvir yapımında, organik bir madde oluşu, renkleri uzun süre canlı olarak muhafaza etmesi, esnekliğine karşın dayanıklı oluşu ve işlenebilirliği nedeniyle hammadde olarak deri tercih edilmektedir. Karagöz oynatıcılarının birçoğunun aynı zamanda iyi birer tasvir yapımcısı oldukları ve tasvirlerde genellikle dana ve deve gibi büyükbaş hayvanların derisini kullandıkları gözlenmiştir. Deve derisinin ısı değişimleri karşısında deformasyona uğrayıp sertleşmemesi, suyu ve boyayı kabullenici tutumu ve homojen doku yapısı nedeniyle daha çok tercih edildiği ifade edilmektedir. 23 Deri üzerine çizilen figürün kesilerek ayrılması esnasında dövme çelikten yapılan deri makasları kullanılmaktadır. Deri satıhtan ayrılan ve ana hatlarıyla beliren tasvir üzerinde nevrekân adlı bıçaklar yardımı ile delikler açılır ve bu delikler giysi parçaları ve uzuvlar gibi ayrıntıların belirmesini sağlar. Nevrekân sözcüğünün nevr ر) (ن و ve kân (كان) sözcüklerinin birleşmesinden mürekkep bir yapı arz edebileceği ve parlaklık kaynağı, ışık açan anlamlarına geldiği düşünülmektedir. Nitekim perde gerisinde yanan mum ışığı, deri üzerinde bu bıçaklar yardımıyla açılan deliklerden sızarak, gölge oyunu tasvirlerine kendine özgü gizemli görüntüsünü kazandırmaktadır. Deliklerin açılmasında zımbalardan da yararlanılmaktadır. Hareketi sağlayabilmek için parçalı olarak kesilip hazırlanan Karagöz tasvirlerinin mafsal yerlerinden tutturulması için bız adı verilen ve saraçlık mesleğinde sıkça kullanılan aletlerden yararlanılmaktadır Alpay Ekler, Karagöz Tasvir Sanatı, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s Alpay Ekler, Karagöz Tasvir Sanatı, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s

24 İstenen figürün ayrıntılı formuna erişildikten sonra bu figürlerin renklendirilmesi için doğal kök boyalardan faydalanılmaktadır. Örneğin kırmızı renk elde etmek için genellikle coccinella maddesinden elde edilen kırmızı lâl mürekkep, mavi renk için lâhur çiviti, sarı renk elde etmek için Arap zamkı ile karıştırılan arsenik sülfür kullanılsa da, bu maddenin zehirleyici özelliğinden dolayı genellikle safran tercih edilmektedir. Siyah renk içinse kurum ya da is kullanılır. 25 Sabitleyici olarak ise, Kalay-2-klorür (Sn2Cl) veya kalay-4- klorür (Sn4Cl), kurşun asetat (PbCH3COO), demir-2-sülfat (Fe2SO4, saçıkıbrıs), bakır sülfat (CuSO4, göztaşı), civa-2-klorür (Hg2Cl, sublime), âdi şap ve tanin den yararlanılmaktadır Oyunda Kullanılan Araç ve Gereçler Karagöz oyunu sergileyecek olan hayalînin ihtiyaç duyacağı malzemeler şunlardır: 27 Perde: Genellikle 80x110 cm boyutlarında, patiska kumaştan gerginin adıdır. Peş tahtası (destgâh): Perdenin iç tarafında yer alan, genellikle 40x110 cm boyutlarında, oyunda hayalînin elinin altında bulunması gereken (bu yüzden dest gâh denilmiştir) araç-gereçlerin, kullanılacak tasvirlerin ve ışık kaynağının yerleştirildiği ahşap ya da metal rafın adıdır. Tasvir: Oyundaki karakterler ya da objelerin figür şeklinde resmedilmiş halleri, oyunun aktörleridir. Göstermelik: Oyunun başlangıcından önce perdeye yerleştirilen figürlerin genel adıdır. Nâreke: Genellikle kamıştan yapılan düdüğe verilen isimdir. Oyun başlarken göstermeliğin perdeden kaldırılışı esnasında sesinden yararlanılır. Şem a: Mum ya da kandil (günümüzde elektrik ampulü), ışık kaynağıdır. 25 Alpay Ekler, Karagöz Tasvir Sanatı, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s Kaynak: (Erişim Tarihi: ) 27 Bkz. Nilüfer Zeynep Özçörekçi Göl, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s

25 Hayal Ağacı: Birden fazla tasviri bir arada tutmayı sağlayan Y harfi biçiminde, çatalı andıran ahşap çubuğun adıdır Oyunun Bölümleri Geleneksel Türk gölge tiyatrosu Karagöz, dört bölümde icra edilmektedir: Mukaddime (Giriş, Başlangıç) 2. Muhavere (Söyleşi, Karşılıklı Konuşma) 3. Fasıl (Oyun) 4. Hâtime (Son, Bitiş/Epilog) 1. Mukaddime: Perdeye konulan göstermelik in bir ucuna sigara kağıdı sarılmış olan nâreke düdüğünün sesi eşliğinde kaldırılması ile başlayan Mukaddime bölümünde, defin vuruş usulüne uygun hareketlerle perdede Hacivat görünür. Nihâvend, Uşşâk, Yegâh, Rast v.b. gibi makamlarda bestelenen şarkılardan derlenen bir semai seslendirir. Semai bitince off, hay hakk! gibi nidalarla perde gazeline başlar. En bilinen perde gazellerinden biri şöyledir: Şem -i sîretle ziyâlandıkça hikmet perdesi Gösterir yüz bin hayâl âlemde sûret perdesi Kıl tefekkürle temâşâ hissemend olmak içün Âdeme hayret verir baktıkça dikkat perdesi Kâinâtın ehl-i hâl tasvîrini kılsın hayâl Şu lelenmiştir ezelden şem -i ru yet perdesi Uykudan bî-dâr olup fehm eyle aklın var ise Çeşm-i insana bu dünya oldu gaflet perdesi Nakşeden nakkâşı bil, aldanma nakş-ı zâhire Kıl nazar, işte kurulmuştur hakîkat perdesi 28 Metin And a göre, Karagöz oyunları üç bölümden müteşekkildir: 1. Mukaddime, 2. Muhavere, 3. Fasıl. (Bkz. Metin And, A History of Theatre and Popular Entertainment in Turkey, Ankara: Forum Yayınları, , s

26 Âlem-i fânîyi bâkî sanmaz irfânı olan Eyler icrâ fenn-i lu biyyâtı rıhlet perdesi Var ise hüsn-i kemâlin keşf olur her dem sana Bak ne sûret gösterir seyr eyle ibret perdesi. 29 (Fâ ilâtun/fâ ilâtun/fâ ilâtun/fâ ilun vezni ile yazılmıştır.) Perde gazeli, Karagöz oyununun bir öğrenme yeri olduğunu, oyunun felsefesini, yaratıcısının Şeyh Küşterî olduğunu açıklar. Gazelin bitiminde yar bana bir eğlence! nidası ile Karagöz ü perdeye çağırır. Karagöz perdeye genellikle sinirlenerek gelir, çoğu kez hamle yapar ve bu hareketi ile Hacivat ın perde dışına düşmesine neden olur. Daha sonra Hacivat ın yeniden belirmesi ile ikilinin arasında karşılıklı bir konuşma başlatılarak muhavere bölümüne geçilmiş olur Muhavere: Bu bölümde Karagöz ve Hacivat arasında tekerlemeyi andıran atışmalar ve olay örgüsü içinde değerlendirilmeyen karşılıklı konuşmalar yer alır. 31 Muhavere bölümü, izleyicinin konuşmalara adapte olması, oyuna ısınması ve hayalînin üslubunu kavraması için bir hazırlık evresi niteliğindedir. 3. Fasıl: Öyküdeki olay örgüsünün tüm bölümleri ile cereyan ettiği, Karagöz ve Hacivat dışındaki karakterlerin de perdede göründüğü, müstakil nitelikli bölümün adıdır. Faslın sonunda diğer kişiler perdeden ayrılır ve perdede sadece Karagöz ve Hacivat kalır Hâtime (Bitiş, Son / Epilog): Oyunun bitiş kısmıdır. Karagöz oyunları mutlu sonla noktalandığı için, bu bölümde genellikle eğlence ve kutlamalar perdeye yansıtılır. Çengi, köçek ve folklorcuların dansları eşliğinde değişik satıcılar perdeden geçer. Hacivat ın Yıktın perdeyi eyledin vîran, varayım sahibine haber vereyim 29 Muhittin Sevilen (Hayalî Küçük Ali), Karagöz, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yay., 1969, s Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu (Kukla-Karagöz-Orta Oyunu), a.g.e, s Kaynak: Uğur Çelikkol, Karagöz Gölge Oyunu - Karagöz ün Bölümleri, Bkz. (Erişim Tarihi: ) 32 Nilüfer Zeynep Özçörekçi Göl, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s

27 hemân sözleri de oyunun bittiğini ifade ederken, Karagöz de Her ne kadar sürç-i lisan ettiysek affola diyerek seyirciye özürlerini bildirir. Bir sonraki oyunun duyurusu Falan tarihte filan adlı oyunda yakan elime geçerse Hacivat, bak ben de sana neler yaparım sözleri ile yapılmış olur. 33 Bitiş bölümünde her ikisi de perdeden çekilirler, hayalî de kandilini söndürerek, hayal oyununu sonlandırır Şahıs Kadrosu KARAGÖZ: Türk gölge tiyatrosunun en bilinen örneğine adını veren Karagöz ün, bu oyunun başrol oyuncusu olduğu muhakkaktır. Karagöz; yuvarlak yüzlü, iri gözlü ve kara gözbebeklidir. Kendisine Karagöz adının verilmesi, bu fiziksel özelliğinin temeyyüz etmesinden kaynaklanmaktadır. İri gözü gibi, iri bir burnu, siyah yuvarlak sakalı vardır. Başının ışkırlak 34 altından görünen kısmından, saçsız olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim zaman zaman başından ayrılan hatta düşen şapkası bu durumu gözler önüne sermektedir. Genellikle kırmızı renkli giysiler içinde tasvir edilmektedir. Bu durum, Karagöz ün çingene olarak da tabir edilen, Roman kökenli bir tip olabileceğini akıllara getirmektedir. Karagöz, bildiğini ve inandığını ifade etmekten ve bu uğurda dövüşmekten çekinmeyen, gözüpek bir tiptir. Sıkça bu yola başvurmasından dolayı, tasvirlerinde tek kolu serbest ve hareketlidir. Karagöz ün medrese eğitimi görmemiş bir halk adamı olduğu, kelime dağarcığından anlaşılmaktadır. Hacivat ın sıklıkla kullandığı, ağdalı tabir edilen, tekellüf kokan yabancı ya da arkaik sözcükleri genellikle anlamamakta ya da anlamazlıktan gelerek onlara farklı anlamlar yüklemekte ve bu 33 Nilüfer Zeynep Özçörekçi Göl, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Gölgenin Renkleri - Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi Karagöz Tasvirleri Koleksiyonu Kataloğu, a.g.e, s Karagöz'ün serpuşu (başlığı). Bu, oynak, eklemli, bir hareketle geriye ya da ileriye düşen, böylece Karagöz'ün çıplak başını açan ve örten biçimde yapılmıştır. Ortaoyunu'ndaki «kavuk devirme» ile ilintisi vardır. (BSTS / Gösterim Sanatları Terimleri Sözlüğü 1983). Kaynak: (Erişim Tarihi: ) 14

28 tutumu ile Hacivat ı sürekli uğraştırmaktadır. Bu durum, ortaya çeşitli nükteler çıkarırken, izleyenler için eğitici bir görev de üstlenir. Karagöz ün halk tarafından bu kadar sevilmesi ve benimsenmesini, bu yönünün kolaylaştırdığı düşünülmektedir. Söylenenleri anlamadığı zamanlarda, gerçekçi, içten ve doğal yaklaşımı ile Türk insanının bir örneği olmaya adaydır. Karagöz oldukça meraklı ve hareketlidir, sokakta olmadığı zaman ya evinin cumbasından uzanarak ya da içerden seslenerek konuşma ve hadiselere müdahil olur. 35 Dobra, zaman zaman patavatsız yapısından dolayı sıklıkla zor durumda kalsa da bir yolunu bulup işin içinden sıyrılır. 36 Karagöz ün uzun süreli olarak bir işte çalışamadığı görülmektedir; ancak bakmakla yükümlü olduğu bir ailesinin varlığı, oyun metinlerinden anlaşılmaktadır. Çalıştığı işleri de Hacivat bulmaktadır. Karagöz ün görünürde Hacivat gibi bir saygınlığı yoktur. Karagöz çoğunlukla züppelerin hakaretlerine, madde bağımlılarının öfkesine maruz kalır, mahallenin delisinin şakalarının kurbanı olur veya kabadayılar tarafından dövülür. 37 Oyunlarda rol gereği türlü hallerde, çeşitli kıyafetler içinde, farklı Karagöz tasvirlerine rastlanmaktadır: Ağa Karagöz, Arabalı Karagöz, Bekçi Karagöz, Çengi Karagöz, Çıplak Karagöz, Çingene Karagöz, Davulcu Karagöz, Eşek Karagöz, Gelin Karagöz, Kadın Karagöz, Sepet Karagöz, Tulumlu Karagöz.. gibi tasvirler ustalarca yapılagelmiştir Nilüfer Zeynep ÖZÇÖREKÇİ GÖL (Editör),Gölgenin Renkleri, a.g.e, s Uğur Çelikkol, Karagöz Gölge Oyunu - Gölge Oyununda Tipler, (Erişim Tarihi: ) 37 Uğur Çelikkol, Gölge Oyununda Tipler, a.g.m, (Erişim Tarihi: ) 38 Bu tasvirlere ilişkin örnekler, Kültür ve Turizm Bakanlığının İsmet İnönü Bulvarı No:5 Emek- ANKARA adresinde hizmet veren Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi nde muhafaza edilmektedir. 15

29 HACİVAT: Dışa doğru kıvrık, ucu sivri sakalı, Karagöz e nazaran ince çehresi ve her iki elini de çenesinin altında tutuşuyla sürekli düşünüyormuş izlenimi veren, gölge oyununun ikinci önemli kişisidir. Genellikle yeşil renkli giysiler içinde tasvir edilmektedir. Kişisel çıkarlarını önde tutan, içten pazarlıklı, nabza göre şerbet veren, kurulu düzenin savunucusu, her kalıba giren halleriyle esnek bir kişilik olarak kabul görmüştür lı yıllarda Karagöz sanatının yeniden canlandırılması için Yeni Adam dergisinde yazdığı yazılar ve bizzat bu sanatı icrası ile yoğun uğraşlar veren İsmail Hakkı Baltacıoğlu na göre Hacivat, konuşması, yaşaması, ahlakı ve meşrebi halka aykırı gelen, kötü ve yarım bir münevverdir. Onun için riyayı sevmeyen, ağdalı dilden ve tasallüften (kibirlenme, övünme) hoşlanmayan Karagöz den sıkça dayak yer. 40 Sözlerinde ve davranışlarında kişisel menfaatlerini ön planda tutmayı tercih ettiği anlaşılan Hacivat, Karagöz e nazaran daha eğitimli bir insan profili çizmektedir. Bu nedenle konuşmalarında yer yer yabancı sözcüklere de yer vermektedir. Oyundaki diğer karakterlerden de haberdardır ve onları bazen Karagöz e kendisi takdim eder. Rol gereği değişik kıyafetler içinde farklı Hacivat tasvirlerine ihtiyaç duyulmuştur: Çarpık Hacivat, Çıplak Hacivat, Kadın Hacivat, Kahya Hacivat, Keçi Hacivat vb. Hacivat, ezberinde şiirler ve başka mensur ifadeler bulunduran, musiki, insan ilişkileri, hayvanlar ve bitkiler, görgü kuralları (âdâb-ı muâşeret hasbıhalleri) gibi türlü konularda fikir beyan edebilen ve bunları kendine has söyleyişi ile ifade eden bir tiplemedir. Bir şeyler öğretmek istediği zamanlarda Karagöz ün anlamamakta 39 Nilüfer Zeynep ÖZÇÖREKÇİ GÖL (Editör), Gölgenin Renkleri, a.g.e, s İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Karagöz Tekniği ve Estetiği, İstanbul: (Sarıyer Halkevi Neşriyatı ndan) Kültür Matbaası, 1942, s

30 diretmesi üzerine sıkıntılı durumlara düşer. Sürekli düşünür gibi duruşunda da bu hali yatmaktadır. Perdede Hacivat'ın hareketleri Karagöz e nazaran daha azdır. Bu durum, Hacivat ın dingin ve sakin mizaçlı, durumu ve koşulları kabullenebilen, mevcut şartları sürdürmeye eğimli biri olduğunu düşündürmektedir. Oyunlarda, Karagöz'ün densizlikleri yüzünden herhangi bir durumun bozulabileceğinden korktuğunu belli eden sakinleştirici tutumu sıklıkla gözlenir. Hacivat aynı zamanda diğer karakterlerin umutsuzluklarının ve çaresizliklerinin altını çizen bir taban görevini de görmektedir. Çoğu alt tabakadan olan birtakım karakterlerin Hacivat'ın iş, para veya ev gibi konularda yardımlarına başvurdukları görülür. 41 Bütün bu tavırları ile Hacivat, perdenin eğitimci rolünü üstlenen kişisi gibidir. Yararlı olduğuna inandığı pratik bilgileri, nezaket kuralları ve hayata dair sunduğu çeşitli diğer ipuçları günümüz insanı için dahi dikkate alınabilecek düzeydedir. ZENNE: Karagöz oyunundaki bütün kadınlara genel olarak Zenne adı verilmektedir. (Karagöz oynatıcıları arasında, meslek argosu olarak gaco ibaresinin de kullanıldığı kaydedilmektedir.) 42 Oyunun konusu ve mekana göre; (Arap halayık) Şetaret Bacı / Şetaret Dilber, Cemalifer, Dimyat Pirinci Şekernaz, Dürdane Hanım, Hürmüz Hanım, Nâzikter, Nuridil, Salkım İnci, Şallı Nâtır, Yedi Dağın Çiçeği Rabiş v.b. karakterlere rastlanır. Karagöz oyunlarındaki kadınlar; folklorik (çengi, güğümlü 41 Uğur Çelikkol, Gölge Oyununda Tipler, a.g.m, (Erişim Tarihi: ) 42 Cevdet Kudret, Karagöz, 2.b., Ankara: Bilgi Yayınevi, 1993, s

31 zenne v.d.), gündelik (feraceli zenne v.b.) ya da mitolojik (Şirin ve Zühre gibi) kisvelere bürünebilirler. 43 Genç, orta yaşlı ve yaşlı olarak çeşitli görünümlerde tasvir edilen kadın karakterler, genellikle meraklı ve kavgacı olup her zaman dedikoduya hazırdırlar. Zaman zaman hafif-meşrep, fettan ve olumsuz kişiler olarak kendini gösteren zenne karakterleri bazen de dinî ve ahlakî kurallara bütünüyle bağlı, geleneksel kadın tipleri olarak karşımıza çıkmaktadır: 44 Karagöz ün Ağalığı oyunundan:... KARAGÖZ: Gel bakalım küçük hanım... Ev işlerinden neler bilirsin? ZENNE : Her şeyi bilirim. Sabah kahvenizi pişiririm, akşam sofranızı kurar, yemeklerinizi hazırlarım... KARAGÖZ: Daha daha?... ZENNE : Daha ne olsun?! Yatağınızı yapar, sizi yatırırım; ben de odama çekilir, yatarım. KARAGÖZ: Benim sıcak odam dururken, hiç öyle soğuk yerde yatılır mı?! ÇELEBİ: Şık giyimli ve mağrur duruşlu, genç bir karakterdir. İstanbul şivesi ile düzgün bir Türkçe konuşur. Oyunlarda bazen genç bir kıza gönül veren zengin bir beyzâde, bazen bir mirasyedi, bazı oyunlarda ise zevk ve eğlence peşinde koşan bir çapkın olarak canlandırılmaktadır. Konuşma ve tavırları nazik ve ölçülü olup zaman zaman alınganlık gösterebilmektedir. Elinde çoğu zaman bir şemsiye, bazen bir çiçek demeti ya da baston bulunmaktadır. Giyim tarzına Avrupaî çizgilerin hakim olduğu kolaylıkla fark edilir. Frak benzeri uzun ceketi, çizgili ya da kareli pantolonu, 43 Bkz. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi, EE , EE , EE , EE ve diğer yer no. lu tasvirler. 44 Nilüfer Zeynep ÖZÇÖREKÇİ GÖL (Editör), Gölgenin Renkleri, a.g.e, s.15, Cevdet Kudret, Karagöz, a.g.e, s Türk Gölge Oyunu: Karagöz, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü (DÖSİMM) Yayınları, tarihsiz. 18

32 başında fesi ve ayağında hafif ökçeli, şık ve parlak ayakkabıları ile dikkati çekmektedir. Çelebi tiplemesi, genellikle iyi niyetli ve cana yakın biri olarak tasvir edilir. Herhangi bir aksaklık, çarpıklık ya da gülünçlük ifadesi olabilecek hal ve durumlara pek düşürülmeyen Çelebi, gölge oyununun diğer figürleri gibi ironik bir manzara sergilemez, karikatürize edilmez veya alaya alınmaz. Konuşmalarında genellikle genç ve güzel iyi aile kızlarına duyduğu aşk sebebiyle söylenmekte ve dert yanmaktadır. Bu sevdalı ve dertli haline karşın, sözlerinde dilbâz ve hareketlerinde kıvraktır. İtibarlı, şık, varlıklı, zarif ve nazik oluşu, kadınları -kayıkla dahi olsatakip ederek arkalarından koşmasının önünde bir engel teşkil etmemektedir. Tıpkı Hacivat gibi, yabancı dillerde (örneğin, Arapça ve Fransızca) şiir ve şarkı terennüm edebilir; ancak tabiatıyla muhatabı Karagöz değil, sevdiği genç kızdır. Su Testisi Su Yolunda Kırılır adlı oyundan:... KARAGÖZ : Ne o Çelebi, hasta mısın yoksa? ÇELEBİ : Sorma Karagöz Efendi... Gönül derdine düştüm. Bu çaresiz dert beni öldürecek... KARAGÖZ : Aman, aman!... Hadi evine git de orada öl; benim başıma bela olma Çelebi nin de tıpkı Karagöz ve Hacivat gibi, çeşitli hallerde tasvir edildiği görülmektedir: Balıklı Çelebi, Bastonlu Çelebi, Çıplak Çelebi, İki Başlı Çelebi v.d. 47 TUZSUZ DELİ BEKİR: Genellikle esmer ve pala bıyıklı olup bir elinde içki şişesi, diğerinde tabanca ya da kama benzeri kesici bir alet taşımaktadır. Olayların karmaşıklaştığı ve seslerin yükseldiği anda gelip kendine özgü çözüm anlayışı olan kaba kuvvetle sorunları 46 Türk Gölge Oyunu: Karagöz, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü (DÖSİMM) Yayınları, tarihsiz 47 Bkz. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi, EE , EE. 1979,0360, EE , EE ve diğer yer no. lu tasvirler. 19

33 hallederek, tarafları uzlaştırdığını düşünür. Külhanbeyi ve Matiz ile yakınlık arz eden bir tip olmakla birlikte, kendine has ismi ile anılır. Tuzsuz sıfatının menşei düşünüldüğünde; şeker, çikolata v.b. tatlı ların bilenmediği eski zamanlarda, tat mefhumunun tuz dan ibaret olması (Melih, Meliha ve Melahat isimlerinin konuluş sebebinin bununla açıklanması gibi) ve Deli Bekir in meymenetsiz ve sevimsiz bir karakter olarak algılanması ile bu sıfatı yüklenmiş olması muhtemeldir. Karagöz Aptal Bekçi adlı oyundan:... KARAGÖZ : Ağam, adın ne senin? TUZSUZ BEKİR : Bana adı ile sanı ile Tuzsuz Bekir derler!... KARAGÖZ : (Kendi kendine) Zaten senin tatsız tuzsuz bir şey olduğunu demin pencereden görünce anlamıştım. 48 Tuzsuz Deli Bekir, kolları dirsekten kırılmış, silahını ya da bıçağını karşısındakine doğrultmuş halde tasvir edilir. Ceketini giymek yerine, omzunun üstünde taşır. Cepkenli olduğu tasvirler de mevcuttur. Duruşu ve tavırları ile her an kavgaya hazırdır. Mahallede kendi adalet anlayışını tesis etmek ister; ancak suçlulara vereceği karşılık, genellikle onları affetmek olur. Zaman zaman kafiyeli ve maniye benzeyen sözlerini karşısındakine göz dağı vermek için kullanan Tuzsuz Deli Bekir, günümüze dek varlığını sürdüren kabadayı tiplemesinin ilk örneklerindendir. MATİZ: Matiz, (μεθυσμένος, Latin harfleriyle: Methysménos) Rumca da sarhoş, içkili anlamına gelmektedir. 49 Matiz, sarhoş ve külhanbeyi figürleri birbirine yakın tiplerdir; ancak bu kategoride Tuzsuz Deli Bekir, Bekri Mustafa, Bekri Veli, Burunsuz Mehmet, Cingöz Mustafa, Çopur Hasan, Hımhım Ali, Hovarda Çakır, Kırmızı Suratlı Bakır, Sakallı Deli ve Sarı Efe gibi ismen öne çıkan karakterler de mevcuttur. Bunlardan matiz, İstanbul şivesi ile konuşur, karmaşık ve hileli işlerde 48 Türk Gölge Oyunu: Karagöz, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü (DÖSİMM) Yayınları, tarihsiz. 49 Kaynak: (Erişim Tarihi: ) 20

34 görünür. Külhanbeyi ise yere tükürür, bıyık burar, fesini yana eğer, argo konuşur, yalpalayarak yürür ve nara atar; heceleri de uzatarak ve çekerek konuşur. 50 Tasvirlerinde genellikle baldırı çıplak, gömleğinin yakası açık, kolları dövmelerini açıkta bırakacak şekilde sıyrılmış, ayakkabıları hafif topuklu olarak resmedilmiştir. 51 TİRYAKİ: Başta afyon olmak üzere mükeyyifât a düşkünlüğü ile bilinir. Tüm zamanını afyon içerek geçirir. Mahallenin kahvesinde yatıp kalktığından bir evinin olmadığı düşünülmektedir. Elinde nargilesi veyahut çubuğu, bazen bir küçük çiçek demeti, yelpazesi ve iri kamburuyla hemen göze çarpan bir figürdür. 52 Tiryaki, her zaman ağırbaşlı ve ciddi gözükmeye çalışsa da, ağırlığı, sözlerinin ve hareketlerinin aheste oluşundan kaynaklanmaktadır. Nitekim tiryaki si olduğu maddenin etkisiyle genellikle konuşmalarının çoğunu tamamlayamadan sızar ve yüksek sesle horlamaya başlar. Halk arasında ağırkanlı olarak nitelenen hareketlerine karşın Tiryaki, soğukkanlı bir tip değildir; söylenen sözleri büyütmekten ve pireyi deve yapmaktan çekinmez. maruftur. 53 Tiryaki, Afyonî Baba, Nokra Çelebi ve Uykucuzâde adlarıyla da 50 Nilüfer Zeynep ÖZÇÖREKÇİ GÖL (Editör), Gölgenin Renkleri, a.g.e, s Değişik külhanbeyi ve matiz tasvirleri için Bkz. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi, EE , EE , EE , EE , EE yer no. lu tasvirler. 52 Tiryaki tasvirlerinin bazıları için Bkz. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi nde (EE , EE , EE no. lu tasvirler) ve Çekirge Cad. No:159 adresinde hizmet veren Bursa Büyükşehir Belediyesi ne bağlı Karagöz Müzesi nde görülebilir. 53 Nilüfer Zeynep ÖZÇÖREKÇİ GÖL (Editör), Gölgenin Renkleri, a.g.e, s