DEMİRKÖPRÜ BARAJI NIN SU KOTU SEVİYESİNE GÖRE ARAZİ KULLANILABİLİRLİK ANALİZİ

Transkript

1 1099 [1038] DEMİRKÖPRÜ BARAJI NIN SU KOTU SEVİYESİNE GÖRE ARAZİ KULLANILABİLİRLİK ANALİZİ Sedat GÜNER 1, Osman Salih YILMAZ 2, Yaşar Selçuk ERBAŞ 3, Erdal GÜMÜŞ 4, Ramazan GÜNGÖR 5, Kadir ŞAHBAZ 6 1 Öğr.Gör., Celal Bayar Üniversitesi, Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü, Harita ve Kadastro Programı 45930, Köprübaşı, Manisa sedat.guner@cbu.edu.tr 2 Öğr.Gör., Celal Bayar Üniversitesi, Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü, Coğrafi Bilgi Sistemleri Programı 45900, Demirci, Manisa osmansalih.yilmaz@cbu.edu.tr 3 Arş.Gör., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Harita Mühendisliği Bölümü 61080, Merkez, Trabzon yselcukerbas@ktu.edu.tr 4 Yrd.Doc.Dr., Celal Bayar Üniversitesi, Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü, Coğrafi Bilgi Sistemleri Programı 45900, Demirci, Manisa erdal.gumus@cbu.edu.tr 5 Öğr.Gör., Celal Bayar Üniversitesi, Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü, Coğrafi Bilgi Sistemleri Programı 45900, Demirci, Manisa ramazan.gungor@cbu.edu.tr 6 Arş.Gör., Yıldız Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Harita Mühendisliği Bölümü 34220, Esenler, İstanbul ksahbaz@yildiz.edu.tr ÖZET Ülkemizin içinde bulunduğu tarımsal, ekonomik ve teknik koşullara bağlı olarak irili ufaklı çok sayıda elektrik üretim ve sulama amaçlı barajlar, hidroelektrik santralleri ve göletler bulunmaktadır. Ege bölgesi için büyük önem arz eden baraj ve hidroelektrik santrallerden birisi de Demirköprü Barajı ve Hidroelektrik Santrali dir. Demirköprü Barajı ve Hidroelektrik Santrali, Manisa ilimizde Gediz nehri üzerinde Salihli ilçesinin 27 km kuzey doğu istikametinde ve Adala beldesi sınırları içerisinde sulama, taşkın kontrolü ve elektrik üretim amacı ile yılları arasında inşa edilmiştir. Demirköprü barajı ve Hidroelektrik Santrali yılda yaklaşık 193 Milyon kwh elektrik üretmekte ve aynı zamanda, ha alan ile adala, ha alan ile Ahmetli ve ha alan ile de Menemen ilçe ve beldelerinin tarım arazilerinin sulama ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Demirköprü Barajı, bulunduğu coğrafya itibari ile Akdeniz iklimi ve doğusuna doğru gidildikçe karasal iklim hakimdir. Bu nedenle yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman ve yağışlı geçer. Sıcaklık değişimi ortalama -1 derece ile +35 derece arasında değişiklik göstermektedir. Yıllık yağış miktarı ortalama 733 mm dir. Bu iklim koşulları göz önünde bulundurulduğunda Demirköprü Barajı nın su seviyesinde aylara göre artış ve azalışlar gözlemlenmektedir. Demirköprü Barajı ndaki su kotunda iklime bağlı meydana gelen değişimler baraj çevresindeki tarım, orman, mera, hazine arazilerinin de verimliliğini etkilemektedir. Bu çalışmamızda barajın, son 5 yıllık verilerinin, aylık bazda su kotları göz önünde bulundurularak yıllık ortalama yükseklik değerlerine göre çevresindeki taşınmazların Coğrafi Bilgi Sistemleri kullanılarak mekana yönelik analizler sonucu ne kadar alanının etkilendiği ve bu etkilenme sonucu tarımsal ve hayvancılık faaliyetlerine yönelik verimliliği gözlemlenmiştir. Anahtar Sözcükler: Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), Demirköprü Barajı, Hidroelektrik Santral ABSTRACT AVAILABILITY OF FIELD ANALYSIS ACCORDING TO THE WATER LEVEL OF DEMIRKOPRU DAM In our country, there are a number of small or large hydroelectric power plants, ponds, dams for the purpose of watering and electricity generation based on the conditions of the agricultural, economic and technique. One of the most significant dams and hydroelectric power plants the Aegean Region is The Dam and Hydroelectric Power Plant of Demirkopru. The Dam and Hydroelectric Power Plant of Demirkopru was built in in order to generate electricity, to control the flood, and to water on Gediz River in Adala in the 27 th km northeast of Salihli, Manisa. The Dam and Hydroelectric Power Plant of Demirkopru generates 193 million kwh electricity and, at the same time, it meets the needs of watering the farmland in the districts and cities of Menemen with ha, Ahmetli ha, and Adala with ha. Because of the geography of The Dam of Demirkopru, the Mediterranean climate dominates, and the terrestrial climate dominates the eastern parts. So, it is hot and dry in summer, and temperate and rainy in winter. The average temperature changes from -1 to +35 C. The average rainfall is 733 mm. Taking into account these climate conditions, it can be observed the rises and falls in the water level o f The Dam of Demirkopru. The changes in the water level of the dam due to the climate affect the fertility of the agriculture, forests, grassland, and public land around the dam. In the research, the productivity of 5-year-data of the dam, considering the water level in monthly according to the the average level of height, has been analysed how much area of the premises around it is affected as a result of analysis of the place using Geographic Information System, and its productivity on agricultural and livestock activities, therefore, has been also observed. Key Words: Geographic Information System (GIS), The Dam of Demirkopru, Hydroelectric power plant 1.GİRİŞ Dünya Barajlar Komitesi (WCD) verilerine göre, 1950 yıllarından sonra Dünya üzerinde enerji ihtiyacına olan gereksinimin artmasıyla in üzerinde baraj inşa edilmiştir (WCD, 2000). Bazı sınıflandırmalara göre Türkiye de ise 625 büyük baraj vardır ve bunların yaklaşık 150 sinde ise aynı zamanda bir hidroelektrik santral (HES) kurulmuştur (Altınbilek, 2006). Toplam hidroelektrik potansiyelinin % 36 sına karşılık gelen bu sayının uzun vadede 700 ü geçmesi planlanmaktadır (DSİ, 2007). Barajların genellikle elektrik enerjisi üretme, sulama ve içme suyu sağlama, sel ve taşkın kontrolleri amaçlarının yanında diğer yandan da bölge gelişimine olanak sağlama,

2 1100 balıkçılık, su sporları gibi diğer amaçlara da hizmet etmektedir. Ancak, özellikle büyük barajların ve bağlantılı diğer yapıların (ör: yeni yolların yapımı) inşaat çalışmalarının ve su tutma aşamasından sonra oluşan geniş rezervuar alanlarının o bölgede başta ekolojik olmak üzere sosyal/kültürel ve ekonomik önemli değişikliklere yol açması ise büyük barajların olumsuz yönlerini ortaya koymaktadır (Toker, 2009). Barajlar oluşturdukları rezervuar alanlarının tarımsal açıdan, mera kullanımı açısından, orman sahaları açısından özelliğini yitirmiş durumdadır. Rezervuar alanlarının alan bakımından büyüklüğü yıl, mevsim ve ay bazında değişiklikler göstermektedir. Tamamen yağış ile doğru sıcaklık ile ters orantılıdır. Bu alanların belirlenmesinde Coğrafi Bilgi Sistemleri oldukça etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Çalışma alanı olarak seçtiğimiz Demirköprü Barajı, su taşkınlarını önlemek, tarım arazilerini sulamak ve elektrik enerjisi üretmek amacı ile kurulmuştur. Bu çalışmada amacımız son beş yıl içerisinde ortalama su yükseklik değerleri kullanılarak barajdaki yıllık su seviyelerine göre arazi kullanım alanlarının tespit etmek olacaktır. 1.1.Çalışma alanı ve başlıca özellikleri Demirköprü baraşı ve hidro elektrik santrali Kütahya İlinin Gediz ilçesi yakınlarındaki Murat dağından doğan Gediz nehrinin üzerinde olup Manisa Salihli ilçesinin 27 km kuzey doğu istikametinde ve adala beldesi sınırları içerisinde bulunmaktadır. Şekil 1. Topoğrafik harita Demirköprü ve hidro elektrik santrali inşaatı 1954 yılında inşaatına başlanmış olup 1960 yılında tamamlanmıştır. Her biri 23 MW lık üç üniteden meydana gelen santralın kurulu gücü 69 MW tır. Santralin yıllık elektrik üretim kapasitesi 193 milyon kwh tır.

3 1101 Şekil 2. Barajın genel görünümü Demirköprü barajı ve Hidro elektrik santrali işletmeye açıldığı günden itibaren 2015 yılı Nisan ayı sonu itibari ile 7.8 milyar kwh enerji üretimi gerçekleştirmiştir. Enerji üretilerek türbinlerden çıkan su yaklaşık 1 km güney batısındaki Adala Regülatöründen itibaren kanallara alınarak, ha Adala sulaması, ha Ahmetli sulaması, ha menemen sulamasını gerçekleştirmektedir. Şekil 3. Hidro elektrik santrali görünümü

4 1.2 Analiz ve Değerlendirmeler 1102 Demirköprü barajı ve Hidroelektrik santrali son 5 yıl içerisinde su artış seviyelerinin belirlenmesi amacına yönelik ArcGis 10.2 yazılımı kullanılmıştır. Yazılımın bizlere sunduğu 3D analiz ve spatial analizler kullanılmıştır. Baraj bölgesinin konum ve yükseklik değerleri kullanılarak tampon bölge oluşturulumuştur. Şekil 4. Tampon bölge oluşturulmuş harita Şekil 5. Dem harita

5 1103 Şekil yılı taşkın sınır haritası 2011 yılı aylara göre su yükseklik kotları barajda ölçülmüştür ölçülen değerlerin ortalaması sınır değer kabul edilmiştir kabul edilen bu sınır değere göre en yüksek kot ile arasında kalan alan taşkın alanları olarak değerlendirilmiştir. Haritada resmedildiği üzere 2011 yılında 4857 ha alan su altında kalmaktadır. Aynı işlem 2012, 2013, 2014 ve 2015 yılları içinde haritalar üretilmiştir. Şekil ve 2013 yılları taşkın sınır haritası

6 1104 Şekil yılları taşkın sınır haritası Şekil yılları taşkın sınır haritası

7 SONUÇLAR Demirköprü barajı ve Hidroelektrik santralinde elde edilmiş dijital yükseklik verileri ve su kot değerleri kullanılarak analizler ve üretilen haritalar sonucu son 5 yıl barajın yağışlardan kaynaklanan yükselme yani taşkın analizleri yapılmıştır. Yapılan analizler sonucu 2011 yılı 4857 ha, 2012 ve 2013 yılları 5071 ha, 2014 yılı 3584 ha, 2015 yılı 4217 ha alan su altında kalmaktadır. Son 5 yılın ortalamasında ise 3545 ha alan su altında kaldığı görülmüştür. Bölgenin iklim koşullarına göre baraj civarında çilek, tütün, şeftali, kiraz, buğday, arpa, haşhaş, üzüm başlıca tarım ürünleridir. Bu ürünler genelde yaz aylarında yetişmektedir. Bölgenin kalkınmasında büyük ölçüde rol oynamaktadır. Özellikle son 5 yıldır çilek ekonomiyi büyük ölçüde canlandırmıştır. Tarım arazilerinin su altında kalması ve suların çekilmesinden dolayı tarım faaliyetler etkilenmektedir. Bölge halkının genelde baraj çevresinde tarım ürünlerinin barajdaki taşkınlardan etkileneceği endişesi ile baraj çevresinde tarım faaliyetlerini yok denecek kadar azaltmışlardır. Bu çalışma ile bölge yıllık ortalama 3545 ha alanın su altında kaldığı düşünüldüğünde bunun tersi yazın yaklaşık bu kadar alanda ise sular çekilmektedir. Bu sonuca göre Demirköprü barajı çevresinde yaklaşık 3545 ha alanda tarımsal faaliyetlerin sürdürülebileceği görülmüştür. Bölgedeki kadastro çalışmalarının tamamlanmasından sonra kadastro ile çakıştırılıp ne kadar alanın mera, hazine ve orman alanlarından da etkilendiğinin analizleri daha ayrıntılı yapılması hedeflenmiştir. KAYNAKLAR Akar, İ., Kasatura Körfezi Hidrolojik Havzasının Drenaj Ağı Morfometrik Özelliklerinin Belirlenmesinde CBS Ve UA nın Kullanımı, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, İstanbul. Akpınar, A., Kömürcü, M., Kankal, M., Filiz, M., 2009 Çoruh Havzası ndaki Küçük Hidroelektrik Santrallerin Durumu, V. Yenilenebilir Enerji Kaynakları Sempozyumu - Diyarbakır Altınbilek, D., 2006, Barajların Kalkınmadaki Rolü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü, Ankara DSİ, Devlet Su İşleri 26. Bölge Müdürlüğü. DSİ, Devlet Su İşleri 2007 Faaliyet Raporu. Toker, E., 2009, Borçka Ve Deriner Barajlarının Çoruh Havzasında Neden Olduğu Arazi Kullanım Değişiminin Ve Arazi Tahribatının İrdelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Artvin Çoruh Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, Artvin. Turoğlu, H., 2000, Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Esasları, Çantay Kitapevi, İstanbul. WCD, Dams and Development. A New Framework for Decision-Making. The Report of the World Commission on Dams. November, Earthscan Publications Ltd, London and Sterling, VA, USA Özalp, M., Erdoğanyüksel, E., Yıldırımer, S., 2012 CBS yardımı ile Çoruh nehri üzerinde planlanan baraj ve yol projelerinin neden olacağı arazi kullanım değişimini ve arazi tahribatının belirlenmesi IV. Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu (UZAL-CBS 2012), Ekim 2012, Zonguldak Akıncı, H., Yavuz Özalp, A., Turgut, B., 2015 Büyük barajların tarım araziler üzerindeki etkilerinin incelenmesi ve Artvin de CBS ve AHP yöntemi kullanılarak alternative tarım arazilerinin belirlenmesi, TMMO Harita ve Kadastro Mühendisler Odası, 15. Türkiye harita bilimsel ve teknik kurultayı, Mart, ANKARA.