1306 ( 1888) AYDIN VİLAYETİ SALNAMESİ NİN TAHLİLİ

Transkript

1 MUSTAFA ÖZDEMİR 1306 ( 1888) AYDIN VİLAYETİ SALNAMESİ NİN TAHLİLİ 1888 Aydın vilayeti salnamesi nin ilk kısmına baktığımızda karşımıza ilk olarak bir yıllık bir Rumi takvim çıkar bu takvimde 1888 yılına ait Aydın vilayetinde yetiştirilen çeşitli tarım ürünlerinin ekim ve hasat zamanları meyve ağaçları ve sebze ve zerzevatların dikim zamanları ile budak zamanlarını yine orak ve aşı zamanlarını gösterir. Hayvancılıkla ilgili olarak ise koyun kırkım zamanını ve bunun yanında kuşların göç zamanı gibi tarımsal açıdan önemli zamanlar verilmiştir. Sosyal açıdan baktığımızda ise bayram ve kandil zamanları gibi halk için büyük önem taşıyan tarihler bir takvim şeklinde hazırlanarak salnamenin ilk kısmında verilmiştir. Takvim bölümünden sonra ise hicretten önce ve hicretten sonra adıyla geçen iki bölümde Hz İsa nın doğuşundan itibaren 1299 Yani maarif meclisinin Aydında kurulmasına kadarki zamana kadar dünyada yaşanmış önemli olaylar kronolojik açıdan Rumi takvime göre verilir. Bu kısımdan sonra Osman Beyden itibaren bütün Osmanlı padişahlarının tahta çıkış, taht süreleri, kaç yıl yaşadıkları, tahttan iniş süreleri ve kabirlerin yerleri belirtilir. Daha sonra Aydın vilayetinin kurulmasından itibaren Aydın vilayetinde görev yapmış valilerin, defterdarların, mutasarrıfların ve mektubcuların göreve geliş zamanları, görev süreleri ve görevden ayrılış zamanları verilmiştir. Benim burada üzerinde durmak istedim konu Aydın vilayetinin 1888 tarihindeki idari, askeri, eğitim, güvenlik, sağlık, basın, ekonomi ve nüfus yapısını en güzel şekilde sizlere sunmaktır. Bu yüzden konunun daha iyi anlaşılması için üstte bahsettiğim başlıklar altında bir değerlendirme yapmaya çalıştım. 1. AYDIN VİLAYETİ NİN İDARİ YAPISI Aydın vilayeti nin idari yapısına girmeden önce bu dönemin merkez ve taşra idari yapısı hakkında bilgi verirsek Osmanlı İmparatorluğu, mülki idare bakımından II. Abdülhamid devri nin başlarında imparatorluk bünyesinde üç çeşit idare bölgesine ayrılıyordu. Bunlar; Merkeze bağlı vilayetler, merkeze bağlı müstakil sancaklar ve imtiyazlı eyaletlerdi. 1 Bu merkeze bağlı vilayetlerin yeni bir düzene konulması 1864 de 1 Enver Ziya Karal; Osmanlı Tarihi, C. 8,Ankara 1995, s

2 Tuna vilayeti kanunnamesi nin ayni adı taşıyan vilayette tatbik edilmesi ile başlamıştı de bu yeni düzen, Bağdat ve Yemen müstesna diğer vilayetlerde de tatbik edilmişti de bu tatbikattan elde edilen neticelere göre bir vilayetler kanunu meydana getirildiği gibi, yedi yıl sonra da idare ve nahiyeler nizamnamesi çıkarılmak suretiyle mülki idare düzeni geliştirildi. Sözü geçen mevzuata göre ayarlanan mülki idare, II. Abdülhamit devrinin başlarında şu manzarayı gösteriyordu: Dâhiliye Nezareti tekrar kurulmuş (5 Şubat 1877) ve vilayetler bu Nezarete bağlanmıştır. Bu suretle merkeze bağlanan vilayetlerin sayısı 30 olup bunlardan 9 u Avrupa da, 2 si Akdeniz bölgesinde, 13 ü Anadolu da, 5 i Arap yarımadasında 1 i de Afrika dadır. Vilayetler, sancaklara, sancaklar, kazalara, kazalar da nahiyelere taksim edilmiştir İstanbul özel bir idare tarzına sahip olduğu için bu vilayetler arasında gösterilmemiştir. Vilayetlerin idaresi valilere, sancakların idaresi mutasarrıflara, kazaların idaresi kaymakamlara, nahiyelerin idaresi de müdürlere verilmişti. Vali, Padişah tarafından tayin edilmekte ve vilayet merkezinde oturmaktaydı. Aynı zamanda valiler yürütme kuvveti, askerlik ve adalet dallardan başka, diğer dalların bütününü de temsil etmekteydi. Bu valilerin vazifeleri, daimi ve ıslahat vazifeleri olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Valinin daimi vazifeleri, vilayette huzur ve sükûnu sağlamak, memurların görevlerini yerine getirmelerine dikkat etmek, mahkemelerin düzenli ve süratli çalışmalarını sağlamak, hapishaneleri teftiş etmek, vergilerin usulü gereğince toplanmasını sağlamak, bayındırlık hususunda tedbirler almak, idare ve asayiş ile alakalı hususlarda mutasarrıflara ve kaymakamlara gerekli emirleri vermek ve onları denetlemekti. Islahat vazifelerine gelince, mahkemelerin ve meclislerin kurulmasına, hapishane işlerinin düzenlenmesine, ziraat, ticaret ve vergi hususlarında vilayet gücünün arttırılmasına dikkat etmekten ibaretti. Valinin doğrudan doğruya maiyetinde olan memurlar, defterdar ile mektupçudan ibaretti. Defterdar vilayetin mali işleriyle meşgul olup maliyeye karşı sorumluydular. Mektupçu, bir nevi genel sekreterdi, her türlü yazışma işlerini görür, doğrudan doğruya valinin emrinde bulunmayıp dâhiliyeden başka nezaretlere bağlı yüksek vilayet memurlarına gelince bunlar, hukuk işleri müdürü, naip (Kadı), Divanı Temyiz Reisi, Evkaf muhasebecisi ve Rüsumat Müdüründen 2 Süleyman Oğuz; Osmanlı Vilayet İdaresi ve Doğu Rumeli Vilayeti ( ), Ankara 1986, s

3 ibaretti. Vali, bu memurların, vazifelerinde ihmal ve kötüye kullanma gördüğü takdirde, durumu alakalı nezarete bildirmeye mecburdu; aksi halde de bundan sorumluydu. Mutasarrıf, vali gibi Padişah tarafından tayin edilmekte ve sancak merkezinde oturup sancağı idare etmektedir. Sancağım idare teşkilatı, vilayet idaresinin, daha dar sınırlar içinde bir kopyasından ibarettir. Mutasarrıf, Vilayetler talimatnamesinde belirtilmiş olan mülki, idari, inzibati ve mali hususları yerine getirir. Ayrıca valinin livada temsilcisi durumundaydı. Bu sebeple vali ile fikir alışverişi eder, gerekli hususlarda, ondan talimat alır. Vi1yet sancaklarından biri merkez sancağıdır. Mutasarrıf gerekli hallerde, valiye vekâlet eder. Sancağa dâhil kaza kaymakamları üzerinde emir verme yetkisine sahipti. Maiyetinde bir muhasebeci ile bir tahrirat müdürü bulunuyordu. Muhasebeci, mali hususları, tahrirat kâtibi yazışma işlerini çevirirdi 3. Kaymakam, prensip itibariyle Dâhiliye Nazırı tarafından tayin edilir, kaza merkezinde oturur ve mutasarrıfın bir nevi vekili gibi kazayı idare eder. Maiyetinde mali işleri görmek üzere bir mal müdürü ile yazışma işlerini sağlayan bir kâtip vardır. Nahiyelerin kuruluş ve idaresi de şu suretle tespit edilmiştir: Nahiye, her kazada mevcut karye, çiftlikler ve dağınık halde bulunan evlerden kurulmaktadır. Kuruluş esasına göre nahiyeler iki çeşittir. İki yüz ve daha fazla haneli köy veya mahalleden kurulan nahiyeler, münferit nahiyedir. Bu rakama ulaşmak için birkaç köy veya mahalleden kurulan nahiyeler de toplu nahiye itibar edilmiştir. Bir köyden ibaret nahiyeler köyün adını, birkaç köyden kurulan nahiyeler de en büyük köyün adını taşımaktadır. Her nahiyenin bir müdürü ve sekizden fazla olmamak üzere bir nahiye meclisi vardır. Nahiye müdürü ve meclisi üyeleri halk tarafından seçilir. Nahiye müdürü okumak yazmak bilenler arasından seçilir ve seçim vali tarafından tasdik edilir. Nahiye halkı, tamamen Müslüman ve Hıristiyan ise müdür ile üyeler de buna göre Müslüman ve Hıristiyan dır. Nahiye halkı Müslüman ve Hıristiyan halktan ibaret ise meclis üyelerinin yarısı Müslüman yarısı Hıristiyan olur. Müdür de çoğunluğu teşkil eden sınıf nüfusu arasından seçilirdi. Nahiye müdürü, hükümet ile halk arasında, bir vasıta olarak vazife görür. Kaymakam tarafından verilen emirleri, halka bildirir ve meclis yardımı ile yürütür. Halkın dileklerini de kaza kaymakamına ulaştırır. Cunba ve cinayet vukuunda ilk soruşturmayı yapar ve elde ettiği bilgileri kaymakama bildirir. Bundan başka, halkın devlete olan vereceğini tahsil eder ve hükümete teslim ederdi 3 Enver Ziya Karal; Osmanlı Tarihi, C. 8, Ankara 1995, s

4 Merkeze bağlı vilayetlerde, bu organlar dışında, vilayetlerde, sancak ve kazalarda, yüksek mülki mirin başkanlığında toplanan idare meclisleri ile yine valinin başkanlığında yılda bir defa toplanan bir vilayet genel meclisi vardır Aydın Vilayeti Merkezi nin İdari Yapısı Aydın vilayetinin geçmişine kısaca bakarsak; Aydın vilayeti 4 Haziran 1867 de eyalet teşkilatı yapısından, vilayet teşkilatı yapısına dönüştürülmüş ve merkez Aydın dan İzmir e taşınmıştır. Bu değişimden sonra Aydın ın önemi azalırken İzmir önem kazanmaya başlamıştır. Vilayetin bu şekilde teşkilatlandırılmasından sonra başa geçen ilk vali Sabri Paşa olmuştur. Bundan sonra vilayetin başına genelde beylerbeyi payesinde ki paşalar geçmişti. Hiç şüphesiz ki bunların en meşhuru meşrutiyet yönetiminin en önemli şahsiyeti olan Mithat Paşa nın valilik zamanıdır. Salnamemizin konusunu teşkil eden 1888 de ise vilayetin başında Hüseyin Rıza Paşa bulunmaktaydı. Vilayet valilerine baktığımızda 1867 den 1872 ye kadar düzenli olarak her yıl birer vali değişirken,1872 de dört kez vali değişikliği olmuştur. Bu da bize bu dönemde Aydın vilayetinin idari açıdan bir buhran içinde olduğunu, merkez (İstanbul) ile valiler arasında bir anlaşmazlığın varlığını gösterir. Zira bir yıl içinde ki bu dört vali değişikliği normal dışı bir durumdur. Bu tarihten 1888 e kadar Sabri Paşa dört kez, Hamdi Paşa üç kez ve Sadık Paşa da iki kez valilik yapmışlardır. Vilayet defterdarlarına bakarsak, ilk defterdar Rıfat Efendi dir (1867). Merkez vilayet defterdarları genelde yılda bir değişirdi, ama iki veya üç yıl görevde bulunan defterdarlarımızda olmuştur. Merkez vilayet defterdarları ile valileri görev süresi açısından karşılaştırırsak defterdarlar daha istikrarlı bir yapı çizerler. Merkez vilayet naiblerinin ilki 1868 de göreve gelen Yakub Asım Efendi dir. Daha sonra yerine Hayrah Efendi dir (R.1301). Bu kişi aynı zamanda ticaret nezaretinde de görevli olduğu için vilayete gelememiş ve yerine bir naib yollamıştır. Dönemin naibi ise 1886 da göreve başlayan Emin Efendi dir. Merkez vilayet mutasarrıflarının ilki Arif Paşa dır(1867). Aydın vilayetinde mutasarrıflık 1871 de kaldırıldıysa da 1881 de tekrar kurulmuştur. Dönemin mutasarrıfı Ali Şevki Paşa dır. Mutasarrıflar genelde devletin ileri kademelerinde olan ve büyük payelere sahip bulunan kişilerdir. Bunu da başa geçen mutasarrıfların Rumeli Beylerbeyi gibi büyük rütbelere sahip olmasından anlıyoruz. İzmir den (merkez) başka Aydın, Saruhan, 4 Mutullah Sungur; XIX. Yüzyıl Osmanlı Devletinde Taşra İdaresi ve Vilayet Yönetimi, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 6, Ankara, s

5 Menteşe ve Denizli sancaklarında da birer mutasarrıf bulunuyordu. Bu sancaklardaki mutasarrıflara bakarsak, genelde bir iki yıl görevde kaldıktan sonra İstanbul idaresi tarafından görevden alınmışlardır den itibaren görev yapan mutasarrıflara göre bir değerlendirme yaparsak bunlardan 17 si Rumeli Beylerbeyi, 11 i Mir-i miran, 2 si Mir alay-ı miran, 8 Mütemayiz, 3 Saniye ve 1 Sadr-ı din rütbesindedir. Vilayet mektupçularımızdan ilki 1867 de göreve başlayan Rıza Efendi dir yılında ki mektupçu ise 1886 da göreve gelen Fehmi Efendi dir. Vilayet ileri gelenlerine yani erkân-ı vilayet idaresine bakarsak başta Naib Efendi gelir. Bu da bize merkez vilayet mutasarrıfının gelmediğini ve yerine naibini yolladığın gösterir. Bundan başka Erkân-ı Vilayet meclisinde defterdar, mektubi ve vali muavininden oluşan bir heyet bulunuyordu. Vali yardımcısıda Rumeli Beylerbeyi rütbesine sahip bir kişidir Meclisler: Tanzimat döneminde; 1840 ta kurulan meclisler, taşrada ki idari düzenlemelerde önemli görevler üstlenmişlerdir. Meclislerin çeşitleri bakımından var olan memleket meclisleri, eyaletlerde ki büyük meclis adı altında çalışan meclisler ve küçük meclisler 1849 a kadar görevlerini sürdürmüşlerdir. Bu meclislere gayr-i müslim ve müslimler katılabilmekteydi yılında Vilayet Nizamnamesi nin yürürlüğe girmesiyle idare meclisleri oluşturuldu. Böylece vilâyet, sancak ve kazalarda Müslüman ve gayr-i müslimler, ilk kez aynı anda idareye katılma hakkına sahip oldular. Bu meclisler aynı zamanda I. ve II. meşrutiyetin temelini oluşturdular. Bu meclisler kazalarda ve hatta nahiyelerde de kurulmuştu Merkez Vilayet Meclisi: Bu meclisler kendi içinde Aza-i Müntahibe ve Aza-i Tabiîye diye ikiye ayrılır. Aza-i Müntahibe de halk tarafından seçilen kişiler bulunuyordu. Bunlar genelde halkın ileri gelenlerinden ve zenginlerindendi. Aza-i Tabiîyye ise merkez vilayeti görevlilerinden yani devlet memurlarından oluşur ve içinde merkez valisi (kazalarda kaymakamlar) vali muavini, müftü, nakibü l eşraf kaymakamı, mektubi ve bunun dışında gayr-i müslimlerin dini temsilcileri (haham başı, Ermeni murahhasası, Rum metropolidi ve Katolik murahhasası) bulunuyordu. Aza-i Müntahibe içinde 3 Müslim ve 3 gayr-i müslim vardır. Aza-i Tabiîyye de ise 6 müslim ve 4 gayr-i müslim olmak üzere toplam 16 kişi vardır. 5 Musa Çadırcı; Osmanlı İmparatorluğunda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluşturulması ( ), Ord. Prof. Yusuf Bayur a Armağan, Ankara, 1985, s

6 Komisyonlar: Aydın vilayeti merkezi teşkilatına baktığımızda vilayet içinde birçok komisyon kurulmuştu. Bu da Aydın a Tanzimatın getirilerindedir. Zira tanzimatın ve ıslahatın ilk olarak uygulandığı vilayetlerden biri olması sebebiyle Aydın da nahiyelere kadar muhacirin, maarif, ziraat, evkaf gibi birçok komisyon ve meclis kurulmuştur 6. Ama biz bunlardan maarif komisyonlarını, maarif teşkilatını daha çok ilgilendirdiği için bu kurum içerisinde vermeyi daha uygun bulduk. Merkezdeki muhacirin komisyonuna bakarsak bu komisyonda 8 müslim bulunmaktadır Kalemler: Merkezi vilayetin içindeki muhasebe, evkaf, vilayet-i muhasebe, evrak kalemi gibi birçok kalemde 66 müslim memur görevlidir. Dairlere baktığımızda daireler içinde birinci ve ikinci belediye dairelerinin yanında umur-u nafıa dairelerini görüyoruz. Bu dairelerde 33 müslim ve 22 gayr-i müslim olmak üzere toplam 55 komisyon üyesi vardır Daireler: İdarelere bakarsak eyyam sandığı, maden, karantina hane ve pasaport idarelerinde 26 müslim ve 15 gayr-i müslim olmak üzere toplam 41 memur bulunmaktadır. Bunların dışında orman idaresinde de ormanı korumak için görevli 2 atlı ve 5 yaya asker bulunmaktaydı Kazalardaki İdari Yapı Aydın Sancağı Aydın Sancağı nın idari yapısına bakarsak bu yapıyı; meclisler, komisyonlar, belediye daireleri, idareler, odalar, sandıklar, kaza ve nahiyelerdeki memurlar oluşturmaktaydı. Aydın sancağındaki meclislere bakarsak merkezde (Aydın) bir sancak meclisi bulunuyordu. Bundan başka kaza ve nahiyelerde de idari konuları tartışmak ve uygulamaya koymak için meclisler açılmıştı Aydın sancağında ki meclislerde 37 müslim ve 4 gayr-i müslim olmak üzere toplam 41 kişi bulunuyordu. Sancak merkezindeki liva-i tahrirat ve muhasebe kalemlerinde 12 müslim ve 1 gayr-i müslim olmak üzere toplam 13 kişi görevliydi. Aydın sancağına bağlı olan ve içerisinde komisyonları barındıran küçük idare birimlerde ki nafıa, muhacirin ve belediye komisyonlarında 24 müslim ile 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 26 kişi görevde bulunuyordu. 6 Ahmet Aksın; Tanzimat ın Harput Eyaletinde Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler, Belleten, C.62, S.235, Ankara, 1999, s

7 Aydın sancağı Memurları: Kaymakamla birlikte sancakta 102 müslim ve 6 gayr-i müslim olmak üzere toplam 108 memur görevde bulunuyordu Daireler: Sancakta ki belediye dairelerinde 32 müslim ve 8 gayr-i müslim olmak üzere toplam 40 kişi bulunuyordu Odalar ve İdareler: Sancaktaki ziraat ve vergi odalarında 13 müslim ve 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 15 kişi bulunuyordu. Sonuç olarak Aydın sancağına bağlı idarelerdeki komisyonlarda, memurluklarda, meclislerde, belediye dairelerinde, kalemlerlerde, idarelerde ve odalarda 220 müslim ve 23 gayr-i müslim olmak üzere toplam 243 kişi görev yapmaktaydı Denizli Sancağı Meclisler: Denizli Sancağına bağlı kazalardaki meclislerde 45 müslim ve 3 gayr-i müslim olmak üzere toplam 48 kişi görev yapmaktaydı Komisyonlar: Komisyonlarda 25 müslim ve 1 gayr-i müslim olmak üzere toplam 26 kişi görev yapmaktaydı Kalemler: 16 müslim ve 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 18 kişi grevliydi Sancak Memurları: Sancakta kaza ve nahiyelerde toplam 96 müslim ve 4 gayr-i müslim olmak üzere 100 kişi bulunmaktadır Belediye Daireleri: Kazalardaki belediye dairelerinde 33 müslim ve 3 gayr-i müslim olmak üzere toplam 36 müslim bulunmaktadır İdareler ve Odalar: Sancaktaki ziraat ve ticaret odalarında 15 müslim ve 5 gayr-i müslim olmak üzere toplam 20 kişi bulunuyordu. Denizli sancağındaki idari yapılarda 233 müslim ve 18 gayr-i müslim olmak üzere toplam 251 kişi görev yapıyordu Menteşe Sancağı Meclisler: Menteşe sancağındaki meclislerde 62 müslim ve 8 gayr-i müslim olmak üzere toplam 70 kişi bulunmaktaydı Komisyonlar: Efkâf ve Ziraat komisyonlarında 8 müslim ve 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 10 kişi bulunuyordu. 218

8 Kalemler: Sancak merkezindeki arazi liva tahrirat vergi ve tahrirat kalemlerinde 27 müslim ve 3 gayr-i müslim olmak üzere 30 kişi bulunuyordu Sancak Memurları: Sancaktaki kaza ve nahiyelerde 55 müslim ve 4 gayr-i müslim olmak üzere 59 kişi görev yapar Belediye Daireleri: Sancaktaki kazalardaki belediye dairelerinde 17 müslim ve 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 19 kişi görev yapar Odalar ve İdareler: Sancaktaki ziraat ve nafıa odalarında 8 müslim ve 1 gayr-i müslim olmak üzere toplam 9 kişi bulunuyordu Sandıklar: Sancaktaki menafi ve nafıa sandıklarında 6 müslim bulunuyordu. Menteşe sancağındaki idari yapılarda 183 müslim ve 20 gayr-i müslim olmak üzere toplam 203 kişi görev yapıyordu Saruhan Sancağı Meclisler: Sancaktaki kazalarda ve bazı nahiyelerde 75 müslim ve 11 gayr-i müslim olmak üzere toplam 86 kişi görev yapmaktaydı Komisyonlar: Sancakta, tahsilât, nafıa, ziraat komisyonu gibi komisyonlarda 21 müslim ve 1 gayr-i müslim olmak üzere toplam 22 kişi bulunuyordu Belediye Daireleri: Sancaktaki belediye dairelerine bakarsak 61 müslim ve 20 gayr-i müslim olmak üzere toplam 81 kişi bulunuyordu Kalemler: Defter-i hakani tahrirat ve muhasebe kalemleri gibi kalemlerde 27 müslim kişi bulunuyordu Odalar ve İdareler: Sancaktaki evkaf, nafia, ziraat komisyonları ve orman, hapishane ve vergi idarelerinde 60 müslim ve 13 gayr-i müslim olmak üzere toplam 73 kişi bulunuyordu Sandıklar: Menafi ve nafıa sandıklarında 29 müslim ve 9 gayr-i müslim olmak üzere toplam 38 kişi bulunuyordu. Saruhan sancağı genelinde idari yapı içinde 273 müslim ve 54 gayr-i müslim olmak üzere toplam 327 kişi görev yapar İzmir Sancağı Meclisler: Saruhan sancağındaki meclislerde 40 müslim ve 17 gayr-i müslim olmak üzere toplam 57 kişi bulunuyordu Komisyonlar: Sancaktaki komisyonlarda 7 müslim bulunuyordu. 219

9 Belediye Daireleri: Sancaktaki kazalardaki belediye meclislerine bakarsak 34 müslim ve 12 gayr-i müslim olmak üzere toplam 46 kişi bulunuyordu Sandıklar: Sancakta menafi ve nafıa sandıklarında 6 müslim ve 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 8 kişi bulunuyordu Sancak Memurları: Sancakta 129 müslim ve 6 gayr-i müslim olmak üzere toplam 135 kişi bulunuyordu İdareler ve Odalar: Sancaktaki odalarda ve idarelerde 34 müslim ve 12 gayr-i müslim olmak üzere toplam 46 kişi bulunuyordu Kalemler: Sancakta 4 müslim ve 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 6 kişi bulunuyordu. İzmir Sancağında 254 müslim ve 51 gayr-i müslimle birlikte toplam 305 kişi idari yapı içinde görev almıştır. İzmir sancağının idari alanda görevlileri nin az olmasının sebebi merkez teşkilatını ayrı değerlendirmemizden kaynaklanmıştır. Merkez vilayet olan İzmir de, İzmir sancağının içinde olduğu için yani sancaktaki idari görevlilerle merkezdekileri de eklersek toplam olarak İzmir sancağında 252 müslim ve 84 gayr-i müslim olmak üzere 336 kişi bulunmaktadır. Bu 5 sancağın tümüne baktığımızda merkezi idare hariç vilayet sancakları nın idari yapısı içinde 1030 müslim ve 158 gayr-i müslim olmak üzere toplam 1188 kişi idari yapı içinde yer alır. Buna merkez yapı içindeki 75 müslim ve 44 gayr-i müslimde eklersek 1263 müslim ve 202 gayr-i müslim olmak üzere toplam 1465 görevli idari alanda vilayet genelinde görevde bulunuyordu. 2.ADLİ TEŞKİLAT Tanzimat tan sonra adalet sistemi yine tam olarak ıslah edilememişti bu yüzden diğer Osmanlı müesseselerinde görülen aksaklıkların benzerini yaşamaktaydı. Beş çeşit mahkeme vardı. Nizamiye Mahkemeleri, Şeriat Mahkemeleri, Cemaat Mahkemeleri, Karma Ticaret Mahkemeleri ve Konsolosluk Mahkemeleri bulunuyordu. Nizamiye Mahkemeleri; Osmanlı tebaasının medeni işleri dışında kalan anlaşmazlıkları, Şeriat Mahkemeleri; Müslüman halkın evlenme, boşanma ve miras meselelerini ve bu meselelerden doğan anlaşmazlıkları, Cemaat Mahkemeleri; Müslüman olmayan halkın aynı cinsten işlemlerini, Karma Ticaret Mahkemeleri; Türkiye de yerleşmiş yabancılarla Osmanlı tebaası arasında ticaret i1tilaflarını, 220

10 Konsolosluk Mahkemeleri de Konsolosluğun temsil ettiği devlet tebaası ile Osmanlı tebaası arasındaki ticaret konuları dışında kalan davalara bakarlardı. Adalet dağıtmada bu kadar çeşitli adalet mercilerinin varlığı, İslam hukukunun Müslüman olmayanlara tatbik edilemeyeceği hakkındaki anlayışın bir neticesi idi. Gülhane Hattı Hümayunu prensiplerinin ilanı üzerine başlamış olan ıslahat, din esasları dışında kalan hususlar yani siyasi ve idari haklar alanında bir eşitlik sağlamayı amaç tuttuğu için adalet verilmesindeki aksaklıkları ortadan kaldırmadıktan başka, karma ticaret mahkemeleri kurmak suretiyle bu aksaklıkları arttırmıştır. Bununla beraber cins ve mezhep farkı gözetilmeksizin medeni ve ticaret hukuku dışında kalan hukuk konularını inceleyen Nizamiye Mahkemeleri nin temelleri Abdülmecit devrinde atılmış, Abdülaziz devrinde de teşkilatları, mülki idare kademelerine göre ayarlanıp tamamlanmıştır. Nizamiye Mahkemeleri ile Ticaret Mahkemeleri Adliye Nezaretine, Şeriat Mahkemeleri, Meşihat (Şeyhülislamlık) dairesine, Cemaat Mahkemeleri, ruhani teşkilatlara, Konsolosluk Mahkemeleri de Konsoloshanelere bağlı idiler. Bu yönden, devletin tasarrufu ancak Şer iye ve Nizamiye Mahkemeleri üzerinde mevcut idi. Aydın vilayetinin 1888 de ki adli teşkilatını; merkez adli teşkilatı ve sancaklardaki adli teşkilatlar olmak üzere iki başlık altında incelemeyi uygun buldum Aydın Vilayeti Merkez Adli Teşkilatı Aydın vilayeti merkez adli teşkilatındaki mahkemelere bakarsak Ticaret ve Bidayet Mahkemeleri vardır. Bunlardan Ticaret mahkemelerine bakarsak 4 müslim ve 5 gayr-i müslim aza bulunuyordu. Mahkeme dairelerinde merkez adli teşkilatı içindeki icra dairesi, mukâvelet muharrirliği dairesi, istinaf ve bidayet ceza ve hukuk mahkemesi daireleri vardır. Bu dairelerde 16 müslim 6 gayr-i müslim bulunmaktaydı. Yine bu mahkemelere ait istinaf, bidayet ve şer iyye kalemlerinde ise 15 Müslim ve 6 gayr-i müslim bulunuyordu. Yine ticaret mahkemesi içinde 5 müslim ve 1 gayr-i müslimden oluşan zabıt kâtipleri heyeti vardı. Aydın vilayeti adli sitemi ile ilgili bir değerlendirme yaparsak vilayette bir Ticaret mahkemesi vardı. Oda vilayet merkezindeydi. Genelde ticaret mahkemelerinde gayr-i müslimler, müslimlerden daha fazla oranda sayı ve buna bağlı olarakta bir güce sahipti. 7 Enver Ziya Karal;a.g.e., s

11 İdarelerde ise müslimlerin fazla olmasına rağmen azımsanmayacak ölçüde gayri müslim bulunuyordu. Yine odalara bakınca ticaret odasında gayr -i müslim daha fazladır. Bu da bize gayr-i müslimlerin ticari hayattaki güçlerini gösterir. Ayriyeten Ticareti hayatta müslimlerden daha etkin olduklarını ve ticari gücü ellerine aldıkları hakkında bizi bir yargıya götürür. Genel olarak merkez adli teşkilatını değerlendirirsek müslimler adli yapı içinde önemli bir yer tutar ama çoğunlukla Meda-i Umum (savcılık) görevi bir gayr-i müslimin elindedir. Zira bu görevli mahkemeler içinde önemli bir güce sahip bir karar mercidir. 2.2.Sancaklardaki Adli Teşkilatlanma Aydın Sancağı: Aydın Sancağında Ticaret ve Bidayet Mahkemesi bulunuyordu. Bidayet Mahkemesi Aydın dışında Bozdoğan ve Nazilli kazalarında bulunmaktaydı. Bu mahkemelerde 26 müslim ve 8 gayr-i müslim olmak üzere toplam 34 adli görevli bulunmaktaydı. Ceza ve hukuk dairelerinde ise 14 müslim ve 1 gayr-i müslim olmak üzere toplam 15 adli görevli bulunuyordu Denizli Sancağı: Denizli Sancağı nın Tavas, Saray, Buldan, Çal, Garb-i Karaağaç kazalarında birer Bidayet Mahkemesi bulunmaktaydı. Bu mahkemelerde 32 müslim ve 3 gayr-i müslim olmak üzere 35 kişi bulunuyordu. Bundan ayrı ceza ve hukuk daireleri ve şer iyye kaleminde görevli 16 müslim ve 3 gayr-i müslim olmak üzere toplam 19 adli görevli bulunuyordu Menteşe Sancağı: Menteşe sancağı nın Milas, Bodrum, Marmaris, Köyceğiz ve Mekri (Fethiye) kazalarında birer Bidayet Mahkemesi vardır. Bu mahkemelerde 23 müslim ve 3 gayr-i müslim olmamak üzere toplam 26 adli görevli bulunuyordu. Bidayet mahkemesi ceza ve hukuk dairelerinde ise 17 Müslim 1 gayr-i müslim olmak üzere toplam 18 kişi bulunuyordu Saruhan Sancağı: Saruhan sancağında Ticaret ve Şer iyye Mahkemeleri nin yanın da Kasaba, Salihli, Alaşehir, Demirci, Kula, Eşme, Gördes, Soma, Akhisar ve Kırkağaç kazalarında birer Bidayet Mahkemesi vardı. Bu mahkemelerde 74 müslim 14 gayr-i müslim olmak üzere toplam 88 adli görevli bulunuyordu. 222

12 Bidayet ceza ve hukuk dairelerine bakarsak bunlarda 18 müslim ve 2 Gayr-i müslim olmak üzere toplam 20 adli görevli bulunuyordu İzmir Sancağı: İzmir sancağı nın Kuşadası, Menemen, Foçateyn, Bergama, Tire ve Ödemiş kazalarında birer Bidayet Mahkemesi vardı. Bu mahkemelerde 39 müslim ve 9 gayr-i olmak üzere 48 adli görevli bulunuyordu. Sancaklardaki Bidayet ve Ticaret Mahkemelerinde toplam 194 müslim ve 37 gayr-i müslim olmak üzere toplam 231 görevlinin yanı sıra Bidayet, Ceza, Hukuk ve Ticaret mahkemeleri dairelerinde 71 müslim ve 9 gayr-i müslim olmak üzere toplam 80 görevli memur çalışmaktaydı. Böylece sancaklardaki adli teşkilatlarda 265 müslim ve 46 gayr-i müslim olmak üzere toplam 311 kişi görev yapmıştır. Bu sayıya merkez adli teşkilatındaki 40 müslim ve 18 gayr-i müslim eklendiğinde Aydın vilayeti genellindeki adli teşkilat içinde 305 müslim ve 64 gayr-i müslim olmak üzere toplam 369 kişi görev yapmaktaydı. Genel olarak sancaklardaki adli teşkilatlanmayı değerlendirirsek hemen hemen her kazada bir Bidayet Mahkemesi bulunuyordu. Yine bazı sancaklarda (Aydın ve Saruhan) Ticaret Mahkemeleri kurulmuştu. İzmir Sancağı nda da bir ticaret mahkemesi vardı. Zira merkez İzmir olduğu için merkez adli teşkilatı içinde göründüğünden burada verilmemiştir. Mahkemelerdeki görevli sayısına bakarsak Şer iyye Mahkemelerinde gayr-i müslimler bulunmaz, Bidayet Mahkemelerinde ağırlık müslimlerin elindedir. Ticaret Mahkemelerine bakarsak gayr-i müslimler önemli bir yer tutar. Genelde de gayr-i müslimlerin sayıları bu mahkemelerde ya müslimlerden fazladır yada müslimlerle eşittir. 3. JANDARMA TEŞKİLATI Osmanlı ordusu, Yeniçeri Ocağı nın (1826) kaldırılmasından beri batılı tarzda sağlam bir ordu kurmak için çalışmalara başlamıştı. Osmanlı devlet adamları ve halkı, devletin çeşitli müesseselerinde yapı1maya çalışılan ıslahatların lüzumu hakkında aynı fikirde olmadıkları halde, yeni bir askeri teşkilat ile modern bir ordu kurulması hususunda aynı fikirde idiler. Bu sebeplerledir ki II. Mahmud dan beri girişilmiş olan askeri ıslahatlara Abdülmecit ve Abdülaziz devirlerinde de devam edilmiştir. II. Abdülhamid tahta çıktığında, Osmanlı askeri teşkilatı ve ordusu modern bir görünüşe sahipti. Ordu yapısı ise şu ana bölümlere ayrılmakta idi; Bab-ı Seraskeri, Dar-ı Şûray-ı Askeri, Erkânı Harbiye (Genelkurmay) ve Tophane-i amire Nezaretidir. 223

13 Yine Ordu teşkilatı içinde Nizamiye kuvvetleri (kuruluş) savunma ihtiyacını göz önünde tutulmak üzere belli merkezler etrafında, yedi orduya taksim edilmiş bulunuyordu. Her ordu, bulunduğu bölgenin adını taşımaktaydı. Yalnız merkezi İstanbul olan birinci orduya Hassa Ordusu denilmekte idi. İkinci ordu (Tuna Ordusu) merkezi Şumnu, üçüncü ordunun (Rumeli Ordusu) merkezi Manastır, dördüncü ordunun (Anadolu Ordusu) merkezi Erzurum, beşinci ordunun (Suriye Ordusu) merkezi Şam, altıncı ordunun (Arabistan Ordusu) merkezi Bağdat, yedinci ordunun (Yemen Ordusu) merkezi San a idi. Redif kuvvetlerine bakarsak yukarıda işaret edilen ordulardan her birinde ordu bölgesinde olmak üzere redif teşkilatı kurulmuştu. Kuruluş ünitesi alay idi. Her ordunun 5 veya 6 redif alayı vardı Aydın Vilayet Merkez Jandarma Teşkilatı Aydın vilayetindeki Merkezi askeri jandarma teşkilatına bakarsak ilk olarak karşımıza Jandarma alay meclisi çıkar. Bu meclisin başkanı Mir-Liva rütbesindeydi ve meclis 7 kişiden oluşuyordu. Ayrıca Mecliste Piyade sınıfından 24 süvari sınıfından ise 9 kişi vardır. Aydın vilayeti askeri teşkilatı 5 taburdan oluşur, bunlar; 1- İzmir Taburu, 2- Aydın Taburu, 3- Saruhan Taburu, 4- Muğla Taburu 5 Denizli Taburudur. Vilayetin jandarma alay mevcudu aşağıdaki tabloda verilmiştir. 8 Enver Ziya Karal; a.g.e,. s

14 Vilayet Jandarma Alayının Mevcudu Süvari Ekradı Piyade Ekradı Tabur Yekûn Neferat Onbaşı Bölük Emini Çavuş Yekûn Neferat Onbaşı Bölük Emini Çavuş 1 İzmir Aydın Manisa Muğla Denizli Yekûn Süvari Ve Piyadenin Yekûnu Müceddeden Teşkil Olunan Tahsildar Sınıfı Birinci İzmir İkinci Aydın Üçüncü Saruhan Dördüncü Menteşe Beşinci Denizli Yekûn Piyade Süvari

15 Bu tabloya göre Aydın vilayetinde 1439 piyade 257 süvari olmak üzere toplam 1696 kişidir. Bundan ayrı yeni kurulan tahsildar ordu sınıfına bakarsak 79 süvari 131 piyade olmak üzere 210 asker vardır. Bunun la beraber vilayetin toplam jandarma mevcudu 1906 dır. Aydın vilayeti gibi büyük bir vilayet içindeki güvenliği sağlamak için vilayette bulunan bu teşkilat kuvvet ve sayı bakımından oldukça azdır. Jandarma sayısını sancaklara göre bir sıralamaya tabi tutarsak İzmir de 791, Saruhan da 411, Aydın da 284, Menteşe de 245,Denizli de de 183 jandarma vardır. Buna bakarak askeri teşkilattan en büyük payı İzmir alıyordu. En talihsiz olanda tabi ki Denizli sancağıydı. Sancaklardaki bu asker sayısına bakarsak askerlerin geneli sancaklara bağlı büyük kazalarda bulunmasına karşın bazı kaza ve nahiyelerde bu askeri teşkilatların teşkilatlanamadıklarını anlarız. Zira jandarma sayıları ancak merkez kazanın ihtiyaçlarını karşılayabilecek kapasitedir. Bunun sonucunda Ege de kırsal kesimde yaşayan halk, zengin kişiler ve yine bazı kötü niyetli devlet memurları tarafından soyulan halkın can ve mal güvenliği nin bu jandarma birliklerince sağlanamaması üzerine halk kendi haklarını korumak için ellerine silahını alarak dağa çıkmıştır. Bunun sonucunda efelik veya zeybeklik denen bir yapı ortaya çıkmıştır. Bu durum bu dönemlerde de etkinliğini devam ettirmişti. Belki kırsal kesimdeki halkın can ve mal güvenliğini tam manasıyla koruyan sağlam bir askeri teşkilat kurulmuş olsaydı, halk arasında böyle bir yapılanma kısa süre oluşup bir süre sonrada sona ererdi. 4. POLİS TEŞKİLATI 1845 de kurulan polis teşkilatının 43. yılında hala istenilen düzeye gelmediğini ve teşkilatlanma çabası içinde olduğunu görüyoruz. 9 Zaten baktığımızda İzmir hariç diğer sancaklarda yapılan teşkilatlanmanın bir sancaktaki nüfusun güvenliğini sağlayamayacağını anlıyoruz. Bundaki amaç güvenlikten ziyade bir yapılaşmanın yani polis teşkilatının vilayet içinde bir alt yapı hazırlama endişesi içinde kurulduğunu anlıyoruz. Beklide bunda birazda günümüzdeki gibi Avrupa ya yaranmak için gayr-i müslimlerin can ve mal güvenliğini temini için zorunluluktan yapılan bir teşkilatlanma olarakta algılayabiliz. Polis teşkilatına bakarsak askeri teşkilattaki gibi gayr-i müslim yoktur. Yani vilayetin ihtiyaçlarını yani güvenliğini sağlama bakımından yetersizdir. Bu yüzden onun görevini çoğunlukla jandarma teşkilatı yürütmüştür. Buna bakarsak İzmir 9 Hasan Yağar; Osmanlı Polis Teşkilatı ve Yenileşme Süreci, Türkler Ansiklopedisi, C. 13, Ankara, 2002, s

16 dışında yer alan diğer sancaklardaki polis teşkilatı yapısının hiçbir işlevi olmamış, sadece var olması için kurulmuşlardır. Merkez polis teşkilatında 6 kişiden oluşan bir heyet vardır. Toplam 5 sancakta 125 polis memuru bulunuyordu. Ayrıca bir baş komiser bulunuyordu ve bu kişi merkezde yani İzmir dedir. Polis teşkilatı nın mevcudun 85 kişi gibi büyük bir kısmı İzmir sancağında bulunuyordu. Diğer sancaklara bakarsa durum epey vahimdir. Zira Aydın sancağında 9, Denizli sancağında 8 Menteşe sancağında 8, Saruhan sancağında ise 15 polis memuru bulunuyordu. Bu sayıları günümüzle karşılaştırırsak biraz gülünç bir durum ortaya çıkar. Ancak o zamanın şartlarına göre yeni kurulan polis teşkilatı için bu normaldi. POLİS İDARESİ Polis Efradının Heyet-i Mecmuası Ser Komiser İkinci Komiser Üçüncü Komiser Nefer Yekûn İzmir Sancağı Saruhan Sancağı Aydın Sancagı Denizli Sancağı Menteşe Sancağı Yekün

17 5. EĞİTİM TEŞKİLATI Osmanlı Devleti nin genel bir eğitim politikasına sahip olması gereğini, II. Mahmud devrinde kavramış ve çağdaş eğitim politikasının prensipleri kabul ederek medrese eğitiminin dışında batılı bir eğitim sistemi kurulması faaliyetlerine başlanmıştı. Sultan Abdülmecid, Mustafa Reşit Paşa ve arkadaşları imparatorluğun çöküşünü durdurmak ve devlete yeniden canlılık kazandırmak için devletin geleceğini ancak batılı eğitim sistemi ile sigorta edebileceklerini düşünmüşler ve bu sistemin kabataslak bir şemasını oluşturmuşlardı. Abdülaziz devrinde ise Sadrazam Ali ve Fuat Paşalar ile Mithat Paşa, Cevdet Paşa ve Genç Osmanlılar cemiyeti üyeleri aralarında bazı görüş farklılıkları olmasına rağmen Avrupa nın teşviki ile devletçe yapılan ıslahatların başarılması için, eğitim politikasını birinci derecede önem vermişlerdi. Bu maksatla ve ilk defa olarak 1869 da Osmanlı devletinin eğitimi bir bütün olarak kabul edilerek genel bir eğitim yönetmeliği (Maarifi Umumiye Nizamnamesi) hazırlanmış ve tatbikine geçilmiştir 10. Devletin genel bir eğitim politikası vardı. Bu hükümette bir maarif nazırının bulunması ve bütçeden eğitim için bir miktar paranın tahsisinden anlaşılmaktadır. Bu politikanın amacı da kız ve erkek çocuklara mahsus olmak üzere ilk, orta ve yüksek kademelerini içeren bir eğitim sistemini geliştirmek; orta ve yüksek dereceden meslek ve teknik okullar kurmaktı. Abdülaziz devrinde kurulan veya kurulması prensibe bağlanmış olan öğretim kademeleri şunlardır: İlköğretim: Sıbyan okulları ve onların üstünde Rüştiye ve ibtidai okullarını içermekteydi. Orta Öğretim: İdadiler ve onların üstünde Sultaniler (Liseler) sınıfını kapsamaktaydı. Yüksek Öğretim: Darülfünun (Üniversite) içerisindeki eğitimi kapsamaktaydı. Meslek Okulları: Mahreci Eklâm, Darülmuallimin (Erkek Öğretmen Okulu), Darülmuallimat (Kız Öğretmen Okulu), Mektebi Mülkiye (Siyasal Bilgiler Okulu) Mülki tıbbiye, Teknik öğretim, Kız ve Sanat okullarını içerisinde kapsamaktaydı. Buna göre, öğretim kademelerinin temelini Sibyan mektepleri teşkil etmektedir. Çok eskiden beri mevcut olan bu okullara mahalle mektebi de denmekteydi. Yalnız Enver Ziya Karal; a.g.e,s

18 Müslüman çocuklarının devam ettiği genel olarak bir tek odadan ibaret olan bu okullarda Müslüman çocuklarına Kur an okumayı öğretmek başlıca hedef idi 11. II. Abdülhamid devri başında, eğitim işlerini çekip çevirmekle vazifeli olan maarif nezareti çok basit bir surette teşkilatlanmıştı. Maarif nazırının en yakın yardımcıları olan iki memurdan başka; reis, ikinci reis ile 14 üye ve 2 kâtipten kurulan bir genel maarif meclisinden ve birkaç kalem memurundan ibaretti. Vilayetlerde ise henüz maarif işlerini çevirmeye memur bir kimse mevcut değildi. Devrin sonlarında ise maarif nezareti teşkilatı şöyledir: Özel Kalem (Mektubi Kalemi), Orta Öğretim Dairesi (Mekteb-i İdadiye Dairesi), Yüksek İlk Öğretim (Mekteb-i Rüştiye Dairesi), İlk Öğretim (Mekteb-i İbtidaiye Dairesi) Sicil şubesi, muhasebe kalemi, sağlık müfettişliği, istatistik kalemi, üyeleri sayısı 30 a çıkarılan Maarif Meclisi, 11 üyeden kurulan telif eserleri tetkik cemiyeti ile 75 üyesi bulunan bir teftiş ve muayene heyetinden ibarettir 12. Bu son heyet, II.Abdülhamid devrinin maarif sansür heyetidir. Ülkede hangi dilden olursa olsun, basılması istenen eserleri gözden geçirmekte ve istibdadın şekli ve ruhu ile yayınlanmayanları reddetmekte veya düzeltilmek üzere sahiplerine iade etmekteydi. Bu dairelerden ve heyetlerden başka, vilayetlerde maarif müdürlükleri ve maarif müfettişlikleri kurulmuştu İzmir Sancağı Maarif İdaresi ve Komisyonları İzmir sancağındaki komisyonun bir tanesi merkezde ve diğerleri Kuşadası, Menemen, Foçateyn, Bergama, Tire ve Ödemiş te olmak üzere bu komisyonlarda 42 müslim ve 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 44 kişi bulunmaktaydı Mektebler Mekteb-i İbtidai: İzmir sancağında toplam biri merkezde, diğerleri de Kuşadası, Menemen ve Ödemiş te birer tane ve Tire de de (Mekteb-i İbtidai, Mekteb-i Selimiye ve Mekteb-i Feyziyye) 3 tane olmak üzere toplam 7 mekteb-i ibtida-i bulunuyordu. Ayrıca Kuşadası nda ki Mekteb-i ibtidai içinde kızlar için bir sınıf vardır. Bu mekteblerde 23 müslim muallim vardır bunlardan 2 si bayandır. 11 Osman Ergin; Türk Maarif Tarihi, İstanbul 1977,s Muammer Demirel; Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektebleri, TürklerAnsiklopedisi, Ankara 2002,s Enver Ziya Karal; a.g.e, s

19 Mekteb-i Rüşdiye: İzmir sancağında 4 mekteb-i Rüşdiyeye vardır. Bunlardan biri merkezde diğerleri de Kuşadası, Menemen ve Bergama dadır. Buralarda 12 müslim muallim ve 1 hademe bulunmaktadır Mekteb İdadi: İzmir mekteb-i idadisi hakkında biraz bilgi verirsek: 1302 Temmuz ayında açılan bu mektebe öğrenci almak için bir imtihan düzenlenmiş ve bunu geçen öğrenciler mektebe alınmıştır.1305 de ise tekrar mektep öğrencileri içinde yapılan bir imtihanla bu imtihanı geçenler için mektebin 5. sınıfı açılmıştır. I. sene fazla öğrenci başvurduğundan 1. sene için 2 şube kurulmuştur. Öğrenciler sınıf geçme durumu yapılan sınavda başarılı olmalarına bağlıdır. İzmir merkez maarif teşkilatı içinde İzmir mekteb-i idadisi nin önemli bir yeri vardır. Bu mektebte öğrencilere burada verilen derslere bakarsak Arapça, Farsça, Osmanlıca, Fransızca, Osmanlı Tarihi, Coğrafya, Hesab (Matematik),Hendese, Hüsn-ü Hatt, Rasim, Mebadi Tarih-i Tabi, Genel Tarih, Mebadi Hikmet-i Tabiye, Tabakat-ı Arz, Cebir, Kavanin-i Hususa, Cebr-i Eskal, Kimya, Müsellesat-ı Müsteviye, İlm-i Heyet, Fenni Tedbir, Hıfz-üs-Sıhha, gibi 22 çeşit ders verilirdi. Bu derslere bakarsak bu okulun eğitim kalitesinin gayet yüksek olduğunu anlayabiliriz zira burada 4 çeşit dil dersinin yanı sıra 3 çeşitte tarih dersi verilmektedir. İzmir Mekteb İdadisinde toplam öğretim süresi 5 yıldır. Mektebin I. sınıfı iki şubeden oluşur. Bu beş yıldaki verilen derslere sene sene bakarsak; I.Sene nin I şube sinde Arapça, Farsça, Fransızca, Tarih-i Osmanî, Coğrafya, Hesab, Hendese, Hüsn-ü Hatt ve Resim dersleri verilirken I sene nin II. Şubesinde ise bu derslere ek olarak Lisan-i Osmanî dersi verilir. 2. sene ise I.sınıftaki derslere ek olarak Mebadi Tarih-i Tabii dersi verilir 3. sene bu derslere ek olarak Tarih-i Tabii, Tarih-i Umumi ve Tabakat-ı Arz dersleri verilir.4. Sene ise; Hendes-i Resmiye, Cebir ve hikmet-i tabiîye dersleri verilir. 5. Senede ise Kuvveteyn-i Hususiye, İlm-i Heyet, Hıfz-üs-sıhha Müsellesat-ı Müsteviye, Kimya, Cebir-i Eskal ve Fenn-i Tedbir gibi dersler verilirdi. Bu Mektebte 3. sene 12 ders verilirdi diğer senelerde ise 10 ar ders verilirdi. Bu derslere toplam 15 farklı hoca girer bazı derslere ise aynı muallimler girerdi. Okulun muallim sayısına bakarsak okulda 14 müslim 1 de Gayr-i müslim olmak üzere 15 muallim bulunuyordu. Ayrıca okulda bir kâtib ve birde hademe bulunuyordu Mekteb-i Terakki: 27 Mart 1302 de açılmış olan bu mektebde mekteb-i idadi gibi vilayet defterdarı Kadri Bey in sorumluluğu altındadır de ise kızlar 230

20 kısmı açılmıştır Mektebte 6 erkek ve 3 kız olmak üzere toplam 9 sınıf bulunuyordu. Yine bu mektebde de öğrenci alımı ve sınıf geçmede imtihan usulü uygulanır. Okulda verilen derslere bakarsak; Elifba-i Osmani, Kur an-ı Kerim, Kıraat-ı Terakkiye, Talim-i Hat, Hesab Zihni, İlmihal, Fevâi d-üt Talim, Esma-i Terakkiye, Hattı Rika, Arapça, Farsça, Nesihte El Hikme, Hesabtan Kesr-i Adi ve İşâri, Fransızca, Hüsn-ü Hatt, İmla, Muhtasar Sarf-ı Osmani, Coğrafya-i Osmani, Resim, Hüsn-ü Hatt, Muhtasar Tarih-i Osmani, Gülistan, Nahv-ı Arabi, Hesabtan Tenasübe Kader, İfal-i Kıyasiye ve Gayr-i Kıyasiyenin Tasrif, Muhtasar Tarih-i Umumi Kuvvaid, Gülistanın Tamamı, Mükemmel Hesab, Muhtasar Tarihi Tabi, Gramer, Tatbikat ve Kolay Tercümeler ve Genel Coğrafya gibi bir çok ders öğrencilere verilmekteydi. Okul mevcuduna bakarsak 120 erkek öğrenci bulunmaktaydı. Bu erkek kısmında 15 muallim 18 derse girmekteydi. Bu muallimlerden 14 ü Müslim ve 1 tanesi de gayr-i müslimdi. (Resim Muallimi ) Bundan başka okulda bir kız örgencilerin eğitimi için bir kısım oluşturulmuştur. Burada da 80 kız öğrenci bulunuyordu. Yine bunların başında 2 bayan muallime 1 Kalfa (Muallime yardımcısı) 2 bayan nakkaş ustası ve 1 bayan hademe bulunuyordu. Okuldaki toplam öğrenci sayısına bakarsak kız ve erkek olmak üzere 200 öğrenci vardır. Toplam olarak erkek ve bayan 17 muallim ve bundan ayrı 1 (Kalfa)muallim yardımcısı, 2 nakkaş ustası, 2 mübessir ve 2 hademe biri erkek biri bayan olmak üzere toplam 24 kişi bulunuyordu Mekteb-i Terakki Ders Programı: Birinci Sene: Elifba-i Osmanî, Kur an-ı Kerim, Kıraat-ı Terakkiye, Talim Hat, Hesab Zihni İkinci Sene: Kur an-ı Kerim, İlm-i-hal, Fevâid-üt Tâlim, Hesabtan Tâ dat Terkim, Esmâ-i Türkiyye, Hatt-ı Rika Üçüncü Sene: Kur an-ı Kerim, Tevcid, Kısas-ı Enbiya, Hesabdan İmal-i Erba, İlm-i Hal-i Kebir, İmla, Hatt-ı Rik a Dördüncü Sene: Sarf-ı Arabi, Usul-i Farisi, ve nesihte El-hikme, Hesabdan Kesr-i adi ve İşârı, Fransızca, Kıraat ve Hüsn-ü hat, İmla, Muhtasır sarf-ı Osmani, Muhtasır cografya-i Osmani, Muhtasar tarih-i Osmani, Hüsn-i Hatt, Resim. 231

21 Beşinci Sene: Nahv-i Arabî, Gülistan, Hesabdan Tenasübe Kâder, Muhtasır Cografya-i Umumi, Fransızca Usulü Tedris ve İfal-i Kıyasiye ve gayr-i kıyasiyenin tasrif, Muhtasar-ı Tarih-i Umumi Kavaidi Osmaniye, İmla, Handese-i Muhtasar, Resim Altıncı Sene; Mantık, Gülistan ın tamamı, Mükemmel hesab, Muhtasar-ı Tarih-i Tabii, Fransızca gibi dersler verilir İzmir Rüşdiye Mektebi: İlkokul ve ortaokul düzeyinde eğitim ve öğretim veren bu mektebe bakarsak mektebte 7 muallimin yanında birde hademe görev yapardı. Okulda 200 öğrenci bulunmaktaydı İzmir Darü l Muallim (Hamidiye Mektebi ):Bu okulda 7 müslim muallim ve 272 öğrenci bulunmaktadır Hamidiye Şubesi Mekteb-i Hafız: Bu mektebde merkez Hamidiye nin bir şubesidir. Burada 1 muallim ve 12 öğrenci bulunuyordu Selanikli-Zade Mektebleri: Bu okulda Hamidiye nin bir diğer şubesidir. Bu şubede 1 müslim muallim ve 48 öğrenci bulunmaktaydı. Yine Selanikli zade Efendi tarafından yaptırılan ikinci okulun 1 müslim muallimi ve 56 öğrencisi bulunmaktaydı. Bu iki mekteb Selanikli-zade Hacı Ahmed Efendi tarafından yapılmış ve maarif teşkilatına bağışlanmıştı Sahiliye Mektebi: Bu okulda Hamidiye nin bir şubesidir. Bu okulda da 1 müslim muallim ve 59 öğrenciye eğitim verilmekteydi Namazgâh Mektebi: Bu okulda 6 müslim muallim ve 1 hademe görev yapmaktaydı. Aynı zamanda 217 öğrenciye eğitim verilirdi Teshiliye Mektebi: Bu okulda 7 muallim ve 1 hademe bulunuyordu. Yine 297 öğrenciye eğitim verilmekteydi Mekteb-i Hafız: Bu okul Teshiliye nin bir şubesidir. Burada 5 müslim muallim bulunuyordu ve 228 öğrenciye eğitim verilirdi Mecidiye Bayan Mektebi: Bu mektebte 3 müslim bayan muallime bulunuyordu. 1 tane de gayr-i müslim olmak üzere 4 muallime görev yapıyordu. Ayrıca 1 bayan hademe 1 de erkek hademe bulunmaktaydı. Burada 147 kız öğrenciye eğitim veriliyordu. 232

22 5.2. Aydın Sancağı Maarif Komisyonları ve Meclisleri Aydın sancağının Bozdoğan, Yenipazar, Söke ve Nazilli Kazalarında birer Maarif komisyonu vardı. Bu komisyonlarda 19 müslim olup hiç gayr-i müslim bulunmamaktaydı Mektebler Mekteb-i ibtida-i olarak 3 okul vardı. Bunlar; Veysi Paşa, Sercuhioğlu Ali ve Paşaoğlu mektebleriydi. Bu mekteblerde 3 müslim muallim bulunuyordu. Yine diğer idadi mektebinde ise 2 muallim bulunmaktaydı. Mekteb-i Rüşdiyeler e bakarsak 2 okul vardı. Bunlarda 6 muallim müslim ve 1 hademe bulunuyordu Denizli Sancağı Maarif Komisyonu: Denizli sancağında bir tanesi merkezde olmak üzere Tavas, Saray, Buldan ve Çal kazalarındaki maarif komisyonlarında 27 müslim bulunuyordu Mektebler: Denizli sancağındaki mekteblere bakarsak biri Denizli merkezde olmak üzere diğerleri, Tavas ve Buldan da olmak üzere 3 Mekteb-i Rüşdiyeye bulunuyordu. Bu okullarda 9 muallim ve 1 hademe bulunuyordu. Yine biri Denizli merkezde olmak üzere iki tane (Değirmenönü ve Çavuşbaşı) diğeride Tavasta olmak üzere 3 tane mekteb-i idadi bulunuyordu. Bu okullarda 8 muallim bulunuyordu. Tavas taki mektebin muallim sayısı 4 olduğunu göz önüne alırsak bu mekteb diğerlerinden daha büyük olmalıydı Menteşe Sancağı Maarif Komisyonları: Menteşe sancağında biri merkezde olmak üzere Milas, Bodrum ve Marmaris te birer maarif komisyonu bulunuyordu. Bu komisyonlarda 17 müslim görev yapar. Ama buna karşın salnamemizde bu sancakta bir mekteb ismine rastlayamadık Saruhan Sancağı Maarif Komisyonları: Saruhan sancağı nın merkezde bir maarif idaresi vardı. Yine bundan ayrı Kasaba, Alaşehir, Demirci, Kula, Soma, Akhisar ve Kırkağaç 233

23 kazalarında da birer maarif komisyonu bulunuyordu. Bu komisyonlarda 57 müslim bulunmaktaydı Mektebler Mekteb-i İdadi: Saruhan sancağı merkezinde yani Manisada bir Mekteb-i İdadi bulunuyordu. Burada 4 sene boyunca eğitim ve öğretim verilirdi. Bu mektebte Tarih-i Osman, Tarih-i Umumi, Tarih-i Tabiîye, Hesab ve Hendese, Arabça, Farsça, Türkçe, Fransızca, Umumi Coğrafya, Sınaî Coğrafya, Coğrafya-i Osmanî, Kavanin-i Mülkiye, Cebir, Kimya, Hikmet-i Tabiîyye, Tabakat-ı Arz ve Resim dersleri verilirdi. Mektebte 8 müslim muallim ve 2 de kâtib olmak üzere 10 görevli bulunmaktadır. Mektebte birinci sene 4, ikinci sene 15, üçüncü sene 14 ve dördüncü sene de 5 öğrenci olmak üzere toplam 38 öğrenci bulunuyordu Mekteb-i Rüşdiye: Bu mektebde 4 sınıftan oluşmaktaydı. 1. sınıfta 12, 2.sınıfta 22, 3.sınıfta 33 ve 4. sınıfta 43 kişi olmak üzere 110 örenci bulunmaktaydı. Yine burada 4 müslim muallim görevliydi. Saruhan sancağındaki mekteblere genel olarak bakarsak 9 tane Mekteb-i İbtidai vardı. Bunlardan biri merkezde olmak üzere diğerleri de kasaba, Salihli, Alaşehir, Demirci, Kula, Soma, Akhisar ve Kırkağaç kazalarındaydı. Bu okullarda 27 müslim ve 1 de gayr-i müslim (Fransızca Muallimi) muallimin yanında 1 tane de hademe bulunuyordu. Bunlardan merkez mektebi 4 sınıftan oluşur ve toplam 38 öğrencisi vardı. Yine Demirci kazasındaki mektebte de 85 öğrenci bulunuyordu. Ama işin acayibi burada yalnızca 2 müslim muallim bulunuyordu. Merkezdeki 38 öğrencili mektebte ise 8 muallim vardı. Burada verilen derslere bakarsak; Osmanlı Tarihi, Genel Tarih, Hesab ve Hendese, Arapça, Farsça, Fransızca, Türkçe, Coğrafya, Umumi ve Sına-i Kuvvanin, Mülkiye, Cebir, Kimya, Tarih-i Tabiye, Tabakat-ı Arz ve Resim dersleri verilirdi. Ayrıca Manisadaki mekteb-i rüşdiyede 40 öğrenci bulunur.bu mektebte 2 müslim muallim vardır.yine Buradaki Mekteb-i İbtidai bulunur.bu 7 mektebte 819 öğrenci bulunur. Sıbyan okullarında 17 mektebte 437 erkek müslim çocuk,14 mektebte 405 gayr-i müslim erkek,5 mektebte 196 Yahudi erkek bulunurken,16 mektebte 415 müslim kız ve 13 mektebte ise 795 gayr-i müslim kız çöcuk öğrenim ve eğitim görürür. 234

24 Mekteb-i Rüşdiye: Sancakta biri merkezde olmak üzere toplam 7 okul vardı. Bunlar Kasaba, Alaşehir, Demirci, Kula, Soma ve Kırkağaç kazalarında bulunuyordu. Bu mekteblerde 20 müslim muallim ve 1 hademe bulunuyordu. Merkezdeki mekteb bir sınıftan oluşur ve 43 öğrencisi vardı. Yine Demirci kazasındaki okulun 65 öğrencisi ve Kırkağaç taki okulunda 40 öğrencisi vardı. Aydın vilayeti genelindeki mekteblere bakarsak 2966 erkek Müslim, 642 müslim kız 601 gayr-i müslim erkek ve 795 erkek olmak üzere toplam 5004 öğrenci bu mekteblerde eğitim almaktadır. Ama bu vilayetteki bütün öğrencilerin tam sayısı değildir zira bazı mekteblerin öğrenci sayısı salnamede verilmediğinden bunları hesaplayamadık. Bu yüzden bu rakam doğru bir rakam değildir. Yine salnamede Menteşe sancağında bir okula rastlayamadık. Ama büyük ihtimal burada da bir okulun olması muhtemeldir. Yine vilayetteki maarif komisyonlarında 28 komisyonda 162 müslim ve 2 gayr-i müslim olmak üzere toplam 164 kişi bulunurdu. Yine vilayetteki 73 mektebte 180 müslim erkek muallim 2 gayr-i müslim erkek muallim 5 muallime (Bayan) ve 1 gayr-i müslim muallime olmak üzere 206 muallim vardı. Bundan ayrı 2 nakkaş ve 1 kalfa bulunuyordu. Bu sayılar sadece bizim bu salnameden çıkarttığımız sayılardır. Zira Bunun dışında bazı mekteb, muallim ve öğrenci sayıları bu salnamede verilmemiş olduğundan bu sayılar vilayetin muallim öğrenci ve mekteb sayısını vermez 235

25 236

26 6. VİLAYETİN SOSYAL YAPISI VE NÜFUSU Ben bu bölümde sancaklardaki nüfusu kazalar bazında inceleyerek yerli ve yabancı olarak kazalardaki müslim ve gayr-i müslim erkek ve kadın sayısını istatistikî bir şeklinde verdim. Bundaki amacım ise kazalardaki yerli ve yabancı nüfus içindeki müslim ve gayr-i müslim nüfus hakkındaki sosyal yapıyı göstermektir Menteşe Sancağı Menteşe sancağına baktığımızda sancak idari açıdan 5 kazaya bölünmüştür bizde her sancağı kendi içinde bir değerlendirmeye tabi tutacağız. Menteşe sancağının genel nüfus yapısına bakarsak; Yerli Nüfusu Yapısı Yerli Müslim Erkek Nüfusu: Yerli Müslim Kadın Nüfusu: Yerli Müslim Nüfusu: Yerli Rum Erkek Nüfusu: 5062 Yerli Rum Kadın Nüfusu: 4727 Yerli Rum Nüfus:9789 Yerli Yahudi Erkek Nüfusu: 197 Yerli Yahudi Kadın Nüfusu: 173 Yerli Yahudi Nüfus:370 Teba-i Ecnebiye Erkek Nüfusu: 50 Teba-i Ecnebiye Kadın Nüfusu: 53 Teba-i Ecnebiye Nüfusu:103 Yerli Gayr-i müslim Erkek Nüfusu: 5309 Yerli Gayr-i müslim Kadın Nüfusu: 4953 Yerli Gayr-i müslim Nüfusu:10262 Yerli Müslim ve Gayr-i Müslim Erkek Nüfusu: Yerli Müslim ve Gayr-i müslim Kadın Nüfusu: Yerli Müslim ve Gayr-i Müslim Nüfus: Yabancı Nüfusu Yapısı Yabancı Müslim Erkek Nüfusu: 499 Yabancı Müslim Kadın Nüfusu: