ÜNİTE İSLAM İNANÇ ESASLARI İÇİNDEKİLER HEDEFLER DİNİN TANIMI VE MAHİYETİ. Doç.Dr. Hatice ARPAGUŞ

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER DİNİN TANIMI VE MAHİYETİ Giriş Din Kavramı ve Mahiyeti Dinin Kaynağı Tabii Din/Beşerî Din Dinlerin Sınıflandırılması İlahî Dinlerin Ana Özellikleri Dinin Önemi İslam Dini ve Diğer Dinler İSLAM İNANÇ ESASLARI Doç.Dr. Hatice ARPAGUŞ Bu üniteyi çalıştıktan sonra Din kavramı ve dinin mahiyetini öğrenebilecek Dinin kaynağına ait yeterli bilgi elde edebilecek Dinin önemini ve gereğini anlayarak İslam'ı diğer dinler ile karşılaştırıp İslam'ın güzelliklerini anlayabileceksiniz. ÜNİTE 1

2 GİRİŞ Din, tanımı zor olan kavramların başında gelmektedir. Zira onu tanımlarken öyle bir ifade kullanmak gereklidir ki bu ifade hem geçmişte ve hem de günümüzde mevcut bütün inanç şekillerini kuşatan ve hepsinde müşterek olan esasları kapsayan bir özelliğe sahip olsun. Böyle bir tanımın zorluğu aşikârdır. Hayatın en vazgeçilmez gerçeği: Din Bütün zorluklarına rağmen yine de dinin çeşitli tanımları yapılmıştır. En geniş anlamda din, dikey olarak insanın tanrı ile, yatay olarak da diğer insan ve varlıklarla münasebetlerine esas olacak ve hayatına yön verecek kurallar bütününe verilen addır. İslam dininde gerek Kur an da ve gerekse hadislerde birçok anlamda kullanılan bu kelime, kavram olarak insanlığın en önemli faaliyeti olan inanma yı, bir yaratıcıya olan itaat ve ibadet etmeyi, ahlâkî davranışlar ı, fazilet ve iyilikler i, toplumsal düzen i, doğru yolda olma yı ifade etmektedir. DİN KAVRAMI VE MAHİYETİ Din Kavramı Sözlük Anlamı Arapça kökenli bir kelime olan ve d-y-n kökünden gelen din kelimesi sözlükte örf, adet, ceza, karşılık, mükâfat, itaat, üstünlük, egemenlik, zorlamak, itaatkâr olarak kendini bir güce teslim etmek, borçlanmak, boyun eğmek, hakkını almak, ödünç almak, boyun eğdirmek, idare etmek, hâkimiyet, galibiyet, saltanat, mülkiyet, hüküm ve ferman, makbul ibadet, millet, şeriat, kanun, yol, taklit, hesaba çekmek, ceza veya mükâfat vermek gibi anlamlara gelmektedir. Kur an-ı Kerim deki Anlamı Kur an-ı Kerim de din kelimesi doksan iki yerde yalın hâlde geçmekte, üç ayette ise değişik türevleri ile yer almaktadır. Kur an-ı Kerim de din sözcüğü surelerin nazil oluş sırasına göre değişik anlamlar kazanmaktadır. Bu nazil oluş sırasını Mekkî ve Medenî şeklinde; Mekkî ayetleri de kendi aralarında Mekke döneminin ilk yarısında ve ikinci yarısında inen ayetler olarak sıralamak mümkündür. Mekke döneminin ilk yarısında inen ayetlerde din kelimesi, yevmü d-din (din günü, hesap, ceza-mükâfat günü) şeklinde geçmekte ve insanın, iman ve ameline göre hesaba çekileceği ahiret gününü ifade etmektedir (Fatiha, 1/4; Zâriyât, 51/6). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Kur an da din kavramı Mekkî surelerde ayrı Medeni surelerde ayrı bağlamda kullanılmıştır. Mekke döneminin ikinci yarısında ise, ilk dönemdeki sorumluluk ve hesap anlamından bir adım daha ileri gidilerek din kelimesine, tevhit ve teslimiyet anlamları yüklenmekte, insanın sadece Allah a ibadet etmeleri, ona ortak koşmamaları vurgulanarak dinin Allah tarafından konulan ve insanları ona ulaştıran yol olduğuna dikkatler çekilmektedir. Bu dönemde inen en önemli ayetlerden birinde dînen kayyimen (dosdoğru din) ifadesi ile millete İbrahim (İbrahim in dini) ifadeleri, aynı ayette birbiri ardınca ifade edilmektedir. (En âm, 6/161). Medine döneminde ise tevhide inanan fertlerden, ümmet olarak nitelendirilen ve kendisini Allah a teslim edenler cemaatine/şuurlu birlikteliğine geçildiğinden dolayı millet kavramıyla ümmet kastedilmekte ve Millet-i İbrahim ile Müslimîn kelimeleri bir arada geçmektedir. (Hacc, 22/78) Ayrıca, Dinü l-hakk ifadesiyle de tahrif edilmiş olan batıl dinlere karşı bu yeni dinin sağlam esasları belirtilmiş ve onun bütün dinlere üstün kılınacağı müjdelenmiştir (Tevbe, 9/29, 33; Fetih, 48/28; Saff, 61/9). Yine Medine döneminde Allah katında din şüphesiz İslam dır (Âl-i İmran, 3/19; Bakara, 2/193); Kim İslam dan başka bir dine yönelirse, onun dini kabul edilmeyecektir, o ahirette de kaybedenlerdendir (Âl-i İmran, 3/85) mealindeki ayetlerle İslam ın diğer dinlere karşı üstünlüğü vurgulanmaya çalışılmıştır. Özetle söylemek gerekirse, Mekke döneminde din kavramı: tarihin akışına ve tabiatın gidişine yön veren, zamana ve âleme hükmeden, dini ortaya koyan, hesap gününü elinde tutan bir Allah ın otoritesi anlamını ifade eden muhteva kazanmıştır. Medine döneminde ise bu muhteva daha da genişletilerek kişinin Allah a bağlı bir hayat sürdürmesi, Müslüman topluluğa karşı görevlerini yerine getirmesi; Allah ın mutlak tasarruf ve hâkimiyete sahip olması (Bakara, 2/193; Enfâl, 8/39) gibi anlam zenginliğine kavuşmuştur. Şurası da asla unutulmamalıdır ki, Kur an-ı Kerim de din kelimesi sadece Müslümanların inançlarını değil, aynı zamanda başkalarının inançlarını da ifade etmek üzere kullanılmıştır. Fakat özel anlamda din kelimesiyle İslam kastedilmiş (Âl-i İmran, 3/99), bütün peygamberlerin getirdiği dinin İslam olduğu ifade edilmek suretiyle İslam ile din adeta özdeşleştirilmeye çalışılmış ve eş anlamlı iki kelime gibi sunulmuştur (Âl-i İmran, 3/85; Nisa, 4/125; Mâide, 5/3; Şûrâ, 42/13). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Son olarak ifade etmek gerekir ki, Kur an da din kelimesi hem Uluhiyet hem ubudiyet anlamlarını ifade etmektedir. Buna göre din kelimesi Hâlık ve Mabûd olan Allah ile ilintili olarak hâkim olma, itaat altına alma, hesaba çekme, ceza-mükâfat verme gibi anlamlara gelirken; mahlûk ve âbid olan kul ile ilintili olarak da boyun eğme, aczini anlama, teslim olma, ibadet etme gibi anlamlara gelmektedir. Dinin Mahiyeti Yukarıda, tanımı yapılabilen en zor kavramların başında dinin geldiğini ve din kavramını tanımlarken gerek geçmişte yaşamış gerekse günümüzde mevcut bütün inanç şekillerini kuşatan ve hepsinde müşterek esasları ifade eden bir tanım yapmanın zorluğunu ifade etmiştik. Bizler şimdi bu zorluğu aşmak ve çok genel bir din tanımı yapmak için önce Batılı ilim adamları tarafından ortaya konan din tariflerini incelemek istiyoruz. Batılı Bilim Adamlarına Göre Din Bütün dinlerde şu temel unsurlar vardır: Zihinsel unsur Duygusal unsur Taabbudî unsuru Sosyal unsur Çağdaş Batılı bilim adamları tarafından yapılmış olan din tarifleri birbirlerinden farklılık arz etmekte olup bizim burada hepsini ele alarak teker teker incelemeye konumuz uygun düşmemektedir. Fakat şu kadarını söyleyelim ki bu tarifler büyük ölçüde, beş unsurun birini ya da birkaçını öne çıkararak yapılmış tariflerdir. Bu beş unsur ferdî tecrübeile zihnî, hissî, taabbudî ve içtimaî unsurlardan oluşmaktadır. Ferdî tecrübe dışında kalan ve hemen hemen bütün dinlerin özünde bulunan bu dört unsuru şu şekilde açıklamak mümkündür: Zihinsel (zihnî) unsur: İnsanda doğuştan gelen ve kendiliğinden gelişen üstün güç ve kudret sahibi bir şeyin varlığının zihnen kabulü. İşte bu kabullenmede tanrı kavramı veya çok genel ifadesiyle kutsal kavramı, bütün dinlerin özünde var olan en temel unsurdur. Duygusal (hissî) unsur: Zihnen varlığı kabul edilen bu güç ve kudrete karşı kalben duyulan bağlılık duygusu. Bu unsur da bütün dinlerin özünde var olan en temel unsurlardan biridir. Kulluk şuuruyla ilgili davranış (taabbudî) unsuru: Zihnen varlığı kabul edilen, kalben kendisine bağlanılan yüce kudrete karşı bazı davranışları yapma yükümlülüğü. Sosyal (içtimaî) unsur: Bu üç unsuru birlikte paylaşan insanların oluşturduğu sosyal grup. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 İşte bütün dinlerde bu dört temel unsura ve bunlarla birlikte yaşanılan ferdî tecrübe unsurunun varlığına şu veya bu şekilde mutlaka rastlanılmaktadır. Ayrıca bu unsurlar yanında, hemen hemen bütün dinlerde bulunabilen şu unsurlar da söz konusudur: Tabiatüstü/insanüstü varlıklara inanç: Örneğin tanrı, melekler, cinler gibi varlıkların mevcut olduklarına inanma. Kutsal ile kutsal olmayanı ayırma. Tabiatüstü/insanüstü varlık veya kutsalla ilgili korku, güven, sır, günahkârlık, tapınma gibi duyguların varlığı. Tabiatüstü/insanüstü varlık ile olan irtibat. Bu irtibat, vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi yollarla gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. İbadet, ayin ve törenler. Kutsal kitap, ahlâkî kanunnameler gibi yazılı veya yazısız gelenekler. Âlem-insan, hayat-ölüm ötesi gibi ilişkilere ait görüşler ve belli bir hayat nizamına ait prensipler. Sosyal grup (cemaat) ve bu gruba ait olmak. İslam Bilginlerine Göre Din Dinin gerçek sahibi Allah Teala dır İslam bilginleri din kavramını tanımlarken Kur an-ı Kerim ve hadis-i şeriflerde yer alan açıklamaları esas almışlar, din konusundaki tüm açıklamaları bu iki şeyi göz önünde bulundurarak yapmışlardır. Bundan ötürüdür ki, İslam bilginlerinin din tarifleri hak din için düşünülmüş dar kapsamlı tariflerdir. İslam bilginlerinin yapmış oldukları din tanımları çoktur ve elbette ki bunların tümünü burada ele almanın imkânı yoktur. Bunları ayrı ayrı ele alma yerine, söz konusu tanımlarda yer alan ortak noktaları sunmanın daha yararlı olacağı aşikârdır. İslam bilginlerinin yapmış oldukları din tanımlarının ortak noktalarını maddeler hâlinde şöyle sıralayabiliriz: Tanımlamalarda dinin ilahî kaynaklı olduğu vurgulanmaktadır. Bu düşünce tarzına göre gerçek din beşer kaynaklı olamaz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Tanımlamalarda dinin akıl ve irade ile ilişkisi gösterilmeye çalışılmaktadır. Bu da dinin bir akıl ve tercih meselesi olduğu anlamını taşımaktadır. Din insanları özü itibariyle hayır olan şeye yönelten bir kanundur. Bu da dinin aynı zamanda bir aksiyon alanı olduğunu göstermektedir. Tüm bunlara göre İslam bilginlerinin yapmış olduğu tariflerde din, insanın kâinattaki varlıkları gözlemleyerek duyular-üstü ilahî gerçekleri kavramasından ibaret bir sistem şeklinde görülebileceği gibi, kişinin kendi çabasıyla ulaşamayıp, sadece vahiy kanalıyla elde edebildiği gerçekler bütünü şeklinde de görülebilir. Buna göre hak dinin tanımı şu şekilde yapılabilir: Din akıl sahibi insanları kendi tercihleri, istek ve arzularıyla bizzat hayırlı olan şeylere götüren, onları dünyada ve ahirette iyiliğe ve mutluluğa ulaştıran ilahî bir kanundur. Bu duruma göre din, Allah Teala tarafından konulmuş bir kanunlar dizgesidir. Akıl sahibi insanları kendi istekleriyle mutlak hayır olan işlere yönlendirir, onlara mutluluk yollarını gösterir ve mutluluğa erişmelerine kılavuzluk eder. Yaradılışlarındaki gaye ve hedefi, Allah a ne biçimde ibadet yapılacağını öğretir. Bu ilahî kanunu Peygamberler, vahiy yoluyla Allah Teala dan alarak insanlara tebliğ etmişlerdir. Şu hâlde hak din, peygamberlerin ilahî vahye dayanarak yaptıkları bir tebligat olup onun gerçek sahibi ve kanunlarının koyucusu Allah Teala dır. Peygamberler bile din ve dinin kanunlarını (şeriat) koyamazlar. Onların tek görevleri, dinin hükümlerini insanlara ulaştırmaktır. Onlara bazı kaynaklarda din ve şeriat koyucusu denilmesi hakiki anlamda değil, mecâzî anlamda söylenmiş bir sözdür. Bilimsel araştırma ve incelemeler insanoğlunun en eski inancının Tek Tanrı inancı olduğunu ortaya koymaktadır. Dinin Kaynağı Dinler Tarihî Çalışmalarına Göre Dinin Kaynağı Tarih öncesi toplumların dinleri ve inançları üzerine yapılan çalışmalar Batı da önce XVI. yüzyılda ilkel kabilelerin hayat ve dinlerine ilgi duyma süreciyle başlamıştır. Bu ilgi, XVIII. yüzyıldan itibaren, dinin kaynağı konusunda kutsal kitapların verdiği bilgi dışında bazı kaynakların da tespit edilmesine dönüşmüş ve bu hususta yapılmış olan arkeolojik, antropolojik çalışmalarla elde edilen bulgular değerlendirilerek geçmişteki milletlerin, hatta tarih öncesi toplumların dinleri ve inançları üzerine bazı tezler ileri sürülmüştür. Bu çalışma ve tezlerde şu iddialar ve varsayımlar dile getirilmiştir. İlk dönemlerde insanlar ya tabiat olaylarının etkisi altında kalarak onlara kutsallık atfetmiş (natürizm) ya ruhlara, özellikle de ecdat ruhlarına tapınmış (animizm) ya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 da büyüye, bitki ve hayvanların kutsallığına inanmış (totemizm)tır. Yine bu iddialara ve varsayımlar göre kutsal olan şeyi toplum ve sosyal yaptırım belirlemiş ve ilkel toplumlara ait olan bu inanışlar, ileri dönem dinlerinin temelini oluşturmuştur. XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Batı da gelişen ve giderek etkili olan pozitivist ve materyalist propagandaların sonucunda evrim teorisi ortaya çıkmış ve bu teori, kutsal kitaplarla çatışan iddia ve varsayımlara kaynaklık etmiştir. Bu teorilerin sahipleri, ilkel kavimlerde dinin en basit, en yalın ve en sade şekline rastlanabileceği fikrinden yola çıkmış, zamanla bununla da yetinmeyerek, tıpkı insan biyolojisinde iddia etmiş oldukları gibi dinin kaynağı konusunda da evrimi esas almışlar, dinin çok tanrıcılık şeklinde başladığını evrim neticesinde insanlığın değişip gelişerek tek tanrı inancına ulaştığını savunmuşlardır. İlahî özelliğe sahip olan bütün dinlerde Allah ın varlığı ve birliği ile nübüvvet ve ahiret inancı değişmez üç temel ilke olarak yer almıştır. Bu materyalist ve pozitivist teorilerin yanında, yine aynı bilimsel yolları takip eden fakat tümüyle farklı neticelere varan başka teoriler de söz konusudur. Bu teorilerden birisi ilkel monoteizm dir. Bu teoriye göre insanoğlunun en eski inancı tek tanrı inancıdır. Bu teoriyi ileri sürenlerden birisi, animizm nazariyesini savunan ünlü dinler tarihçisi Taylor un öğrencisi Andrew Lang dır. Andrew Lang, Taylor un bu teorisine karşı ciddi itirazda bulunmuş ve Güneydoğu Avustralya ilkel kabilelerinde animizme rastlanmadığını fakat insanların ahlâkî adaba uyup uymadıklarını denetleyen ve gökte bulunan tek ve bir yüce tanrı kavramına her yerde rastlandığını ortaya koymuştur. Buna benzer bir ilkel monoteizm de Wilhelm Schmidt tarafından savunulmuştur. Wilhelm Schmidt, bütün ilkel kabilelerde tek ve bir olan yüce varlık inancının izleri bulunduğunu savunmuştur. Bu teorilerin yanı sıra, ilmî çevrelerce savunulan çok önemli bir tez daha vardır. Bu tezde, bütün dinî gelişmelerin başlangıcında görülen her şeye kadir ve bir olan yüce varlık inancı, tarihi-kültürel değişmeler sonucunda politeizm ve animizm gibi inançlara dönüşmüş, geçirmiş olduğu dönüşüme rağmen söz konusu eski inancın her şeye kadir olan yüce varlık inancının izleri ortadan kalkmamıştır görüşü açıklanmaya ve dikkatlere sunulmaya çalışılmıştır. Görüldüğü üzere dinin kaynağı konusunda ortaya konulan en son ilmî sonuçlar, vahyin bildirdiği verileri desteklemekte ve dinin kaynağının tevhit inancı olduğunu teyit etmektedir. İslam İnancına Göre Dinin Kaynağı İslam inancına göre din, Allah tarafından vahiy yoluyla bildirilen bir kurumdur. İlk insan olarak yaratılan Hz. Âdem, aynı zamanda ilk Peygamber olarak Allah tarafından görevlendirilmiş olup kendisine tevhit dini bildirilmiştir. Hz. Âdem den sonra gönderilen bütün dinlerde Allah ın varlığı ve birliği ile Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 nübüvvet ve ahiret inancı değişmez üç temel ilke olarak yer almıştır. Bundan dolayı Hz. Âdem den Hz. Muhammed e kadar bütün peygamberlerin getirdiği dinlerin ortak adı İslam olmuştur. Şu da bir gerçektir ki insanlar, tarihin akışı içinde zaman zaman hak din den uzaklaşarak yanlış yollara, temelsiz inanç ve anlayışlara yönelmişlerdir. Allah ın göndermiş olduğu hak dinde zaman zaman meydana gelen bozulma ve farklılaşma sebebiyle Allah, yeni peygamberler göndermek suretiyle insanları ya eski dinlerini aslî şekilde öğrenip uygulamaya çağırmış ya da yeni din ve şeriat göndermiştir. Bu nedenle İslam bilginleri Kur an ın bu konudaki açıklamalarına dayanarak insanda bulunan hak dini benimseme eğilimi nin fıtrî/yaratılıştan olduğunu ifade etmişler ve ayette (Rum, 30/30) geçen fıtratullah deyiminin Allah ın dinî olduğunu kabul etmişlerdir. Sonuç olarak diyebiliriz ki, ayet ve hadislerde hak dinlerin ilahî kaynaklı oldukları ısrarlı bir şekilde vurgulandığından, İslam bilginlerinin din tanımlamalarında da bu kayıt daima yer almaktadır. Dinlerin kaynağı Allah olduğundan, herhangi bir hak dinin, peygamberi veya ortaya çıktığı kavimle ilişkilendirilerek adlandırılması doğru görülmemiştir. İnsanlar Din Koyucusu Olabilirler mi? İnsanlar din koyucusu olamazlar. Sıradan insanlar, bir tarafa peygamberler bile din koyucusu olamazlar. Peygamberlerin görevi, dinin hükümlerini insanlara ulaştırmaktır. Bundan dolayıdır ki peygamberler din koyucusu (şâri ) olarak değil, din tebliğcisi (mübelliğ) olarak isimlendirilmişlerdir. Bazı dinî kaynaklarda peygamberlere din koyucusu denilmesi, gerçek değil mecazî anlamdadır. İnsanların din koyucusu olamayacakları şu şekilde temellendirilebilir: Yegâne şâri (din koyucusu) Allah Teala dır. İnsanlar, Allah Teala tarafından gönderilen bir dine sahip olmadıkça, bilmeleri gerekli olan birçok gerçeklere ulaşamazlar. Özellikle Allah ın rızasına uygun düşecek ibadet ve amellerin nelerden ibaret olduğunu bilemezler. Beşerin ortaya koyduğu her türlü bilgi, asla tam ve mükemmel değil, aksine pek çok eksikliklere sahiptir. Eksik ve kusurlu olan şeyler ise dinden beklenilen yüce faydaları ve kamu yararını sağlayamaz. İnsanlığı ilgilendiren şeylerin başında gelen din şayet insanlar tarafından ortaya konulacak olsa, konulan bu şey hiçbir zaman hata ve yanlıştan arınmış olamayacağı gibi, beşerin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 tabiatında gizli olan zorbalık, despotluk, baskı ve cebirden de arındırılmış olamaz. Böyle bir özellikteki din asla insanlığın genelinin refahına, hizmet edemez. İnsanların din koyucusu olmalarının kabul edilmesi durumunda, dünyadaki insanların sayısınca değişik dinin ortaya çıkma söz konusu olabilir. Bu kadar çok farklı din ise insanlığı bir vahdet dairesi içine çekecek özellikleri kendi bünyesinde toplayan ve bütün insanlığın mutluluğunu sağlayan bir yetkinliğe ve etkiye sahip olamaz. İnsanların ortaya koyacakları din hiçbir vakit insanlığın ruhunun derinliklerine nüfuz edemez. Dolayısıyla bireylerin böyle bir dine itaat etmeleri ve boyun eğmeleri bütün kalbi samimiyetleriyle gerçekleşemez. Akıl ve Vicdan, Dinin Yerini Tutabilir mi? Dinin emirleri akledilebilir ve beşerin fıtratı ile uyumlu özelliktedir. Yukarıda dinin kaynağının vahiy ve nübüvvet olduğunu ifade etmiştik. Şayet vahiy ve nübüvvet olmasaydı, beşer selim aklı ile iyiyi kötüden ayırt edebilir, dine ve dinin şeriat kısmına kendiliğinden akıl erdirebilir miydi? sorusu üzerinde geçmişte pek çok tartışma olmuş ve bir kaç mezhep görüş bildirmiştir. Mutezile, vahiy ve nübüvvet olmasaydı dinin esasları nı aklın kesinlikle kendiliğinden bulabileceğini iddia ederken, Eşarîler, aklın, sadece İlahî hitapları anlamaya yarayan bir alet olduğunu, vahiy ve nübüvvet olmaksızın aklın, dinin esaslarını kendiliğinden bulamayacağını söylemişlerdir. Mâturîdîler ise aklın, Allah ın varlığını ve kemal sıfatlarını düşünme ve delil arama yöntemiyle kavrayabileceğini, beşer aklının böyle bir yetiye sahip olduğunu, bundan dolayı sadece bu kadarla insanların mükellef olduklarını, bunun ötesinde dinin ve şeriatın hükümlerini anlamak için İlahî hitaba muhtaç olduğunu ifade etmişlerdir. Özetle dinin emirlerinin akledilebilir olduğu ve bunların beşerin fıtratında öz olarak mevcut olduğu hususunda bütün İslam mezhepleri görüş birliği içerisindedir. İhtilaf edilen tek nokta akıl ve fıtratın, bağımsız bir kaynak olup olmaması problemidir. Vicdana gelince, bazı filozoflar vicdanın dinin yerini alabileceğini söylemişlerse de bu, asla doğru değildir. Zira insanların yaratılıştan gelen iyiyi kötüden, hayrı şerden ayırt etme yetenek ve yetisi olsa da, vicdan denilen bu yeteneğin, eğitim-öğretim ile ve güzel terbiye ile gelişip ilerleyeceği, kötü alışkanlıklarla veya sosyal yönden kötü çevrelerin olumsuz telkinleriyle körleşeceği ve hatta büsbütün yok olabileceği de şüphe götürmez bir gerçektir. Hem öyle olsa bile acaba bu yetenek herkeste aynı derecede mi ortaya çıkmaktadır? Bunun böyle Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 olmaması, vicdanın dinin yerini alamayacağı gerçeğine en büyük delil değil midir? Delil değilse, o zaman, ebeveynini boğazlayan, hatta evlatlarını diri diri mezara gömmüş olan insanların hâline ne diyeceğiz? Gerçekten de dünyada öyle caniler, öyle katiller ve öyle ölüm makineleri vardır ki, bunların doğuştan tertemiz olarak yaratılmış olan vicdanları, kendilerinde meydana gelen kötü alışkanlıklar sonucunda büsbütün sönüp gitmiştir. Nitekim bu hususta Jean Jack Rousseau nun şu sözleri ne kadar anlamlıdır: Vicdan, hata işlemez, yanılmaz bir ilahî kılavuz dur. Fakat insanda bu kılavuzun mevcut olması insan için yeterli değildir. Mutlaka bunun tanınması ve sürekli takip edilmesi gerekmektedir. Bu kılavuz kendi hâlini her kalbe ifade ettiği hâlde onu işitenler neden bu kadar az bulunurlar. Bunu anlamak gerçekten çok zordur. Çünkü o bize, yaratılış diliyle söylemekte ama her şey bu dili bize unutturmaktadır. Şu hâlde iyi vicdan a sahip olabilmek için iyi bir din terbiyesi almış, ahlâkî bakımdan yüksek seviyelere ulaşmış çevrelerde bulunmak gerekmektedir. Bu hususta ancak hakiki bir din terbiyesi almış, bu terbiyeden az çok istifade etmiş olan insanların vicdanları, sahiplerini fenalıklardan alıkoyarak fazilet yoluna sevk edebilir. Aksine yalnız başına vicdan, insana ne yaratılış gayesini bildirebilir, ne gideceği yolu gösterebilir, ne de hayır ve şerri ayırt ettirebilir. Vicdan, sapıklığa düşmemek ve yolunu şaşırmamak için kendisine yol gösterecek bir rehbere muhtaçtır ki, o da ilahî vahiy ile oluşmuş bulunur. Dinlerin Sınıflandırılması İslam Bilginlerinin Sınıflandırması Bilindiği üzere günümüz dünyasında birçok din bulunmaktadır. Dinler tarihçileri bunları çeşitli şekillerde ele almış ve farklı sınıflandırmalar yapmışlardır. İslam bilginleri ise dinleri temelde üç kısma ayırarak incelemektedirler: İslam bilginlerine göre üç tür din vardır: Hak din Muharref dinler Batıl dinler Hak Din: Allah tarafından peygamber aracılığı ile insanlara bildirilen, hiçbir değişikliğe uğramadan ve bozulmadan günümüze kadar gelen dindir. Bu özellikleri taşıyan din, İslam dinidir. Tahrif Edilmiş (Muharref) Dinler: Allah tarafından peygamberleri aracılığı ile bildirildiği hâlde, sonradan insanlar tarafından değiştirilen ve aslı bozulan dinlerdir. Bunlara en iyi örnek Musevilik ve Hristiyanlık tır. Batıl Dinler: Baştan itibaren insanlar tarafından uydurulan dinlerdir. Bunların, peygamberlerin tebliğ ettiği dinlerle hiçbir ilgisi yoktur. Bunlara örnek olarak da totemizm, animizm, Brahmanizm gibi ilkel dinler verilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 İslam bilginlerinin yapmış oldukları bu din sınıflandırması, Kur an-ı Kerim e dayanmaktadır. Nitekim Kur an-ı Kerim de Allah Teala İslam için Allah katındaki din (Âl-i İmran, 3/19), dosdoğru din (Rum, 30/30), hak din (Tevbe, 9/33; Fetih, 48/28; Saff, 61/9) ifadelerini, İslam dışındaki dinler için ise sadece din ismini kullanmakta (Tevbe, 9/33; Fetih, 48/28; Saff, 61/9; Kâfirûn, 109/6), muharref ve batıl gibi nitelemelerde bulunmaktadır. (Mâide 5/41 ; Âl-i İmran 3/85). Bu temel sınıflandırma dışında tanınmış İslam bilginlerinden Şehristânî dinleri, ilahî dinler-batıl dinler şeklinde bir ayırıma tabi tuttuktan sonra şöyle bir sınıflamaya daha gitmektedir: Asıl anlamda din ehli olanlar: Müslümanlar, Ehl-i kitap denilen Yahudiler ve Hristiyanlar, kitabı bulunması şüpheli olan Mecusiler. Kuran da hak din batıl din ayrımı vardır. Kendi beşerî düşünüş biçimlerine uyan kimseler: Filozoflar, Sâbiîler, Dehrîler, Putlara tapanlar, Brahmanlar. İslam inancına göre bütün peygamberler hak dini tebliğ etmiş, onun yaşanmasını teşvik etmiş, kendileri de örnek olmuşlardır. Hz. Musa nın getirdiği dine Yahudilik, Hz. İsa nın getirdiği dine de Hristiyanlık denilmesi herhangi bir temele dayanmamaktadır. Bu isimler onlara sonradan verilmiştir. Çünkü ne Hz. Musa ve ne de Hz. İsa bu isimleri kullanmıştır. Hem Hz. Musa ve hem de Hz. İsa, Allah ın emirlerini tebliğ etmiş, bir olan Allah a iman ve kulluğa çağırmış, ilahî kitap olan Tevrat ve İncil e göre yaşamaya davet etmişlerdir. Kur an-ı Kerim, peygamberlerin getirdikleri dinlerin hepsinin hak din olduğunu, Allah a teslimiyete çağırdıklarını belirtmiş İslam ismini ise son peygamberin tebliğ ettiği din e vermiştir. Bu husus Kur an-ı Kerim de Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslam ı seçtim (Mâide,5/3). şeklinde ifade edilmektedir. Diğer Sınıflandırmalar Batıda dinler tarihçileri tarafından yapılan din sınıflandırmaları genelde üç açıdan gerçekleştirilmektedir: Tanrı kavramı açısından: Tanrı kavramı esas alınarak yapılan tasniflerde dinler: I. Tek tanrılı dinler (Bütün ilahî dinler), Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 II. III. IV. Düalist/iki tanrılı dinler (Mecusilik), Çok tanrılı dinler (Eski Yunan, Roma ve Mısır dinleri), Tanrı konusunda açık ve net olmayan dinler (Budizm, Şintoizm dini) şeklinde gruplandırılmaktadır. Sosyoloji-Tarih açısından yapılan din sınıflaması: Bu sınıflandırmaya göre dinler: Dinler tarihçilerinin din tarifleri çok çeşitlidir. Yahudilik, Hristiyanlık, İslam, Budizm dini gibi kurucusu olan dinler, eski Yunan ve Eski Mısır dinleri gibi geleneksel dinler, Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi İlkel kabile dinleri, genellikle bir kurucusundan söz edilmeyen, sadece bir millete ait olan milli dinler, Hristiyanlık ve İslam dini gibi cihanşümul dinler şeklinde gruplandırılmaktadır. Coğrafi kriteri esas alan tasnifte ise dinler: Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam dini gibi Ortadoğu veya Sami grubu dinler, Hinduizm, Budizm, Jainizm dini gibi Hint grubu dinler, Konfüçyüsçülük, Taoizm, Şintoizm dini gibi Çin-Japon grubu dinler ve Afrika grubu dinler, şeklinde sıralanmaktadır. Dinler aynı zamanda tipleri (tipolojik), biçimleri (morfolojik) ve olguları (fenomonolojik) bakımlardan sınıflamaya tabi tutulmuştur. Bunları da şöyle sıralayabiliriz: 1) Vahye dayanan ve dayanmayan dinler, 2) Misyonerliğe yer veren ve vermeyen dinler, 3) Ahiret inancı olan ve olmayan dinler, 4) Kutsal kitabı olan ve olmayan dinler, 5) Geçmişin ve günümüzün dinleri, 6) Bir bölge ve kıtaya özgü olan veya olmayan dinler. İlahî Dinleri Diğerlerinden Ayıran Temel Özellikler İlahî dinleri batıl dinlerden ayıran başlıca özellikler şunlardır: İlahî dinler, bütün kâinatta iradesi mutlak kanun olan tek bir yaratıcı olduğuna ve ahirete ait sorumluluğa imanı öngörürler. İlahî dinler varlıklar âlemi kategorisi içinde melek denilen varlıkları kabul ederler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 İlahî dinler, varlığı zorunlu/vacip olan bir yaratıcıya inanmayı ve O nun emirlerine samimi bir kalp ile saygı göstermeyi, O na ibadet etmeyi emredip O ndan başkasına ibadeti yasaklarlar. İlahî dinler, en yüksek bir ahlak ile seçkin hâle gelmiş olan bir şahsiyetin (Peygamberin) Allah tan vahiy ve ilham yoluyla aldığı ve insanlara ulaştırdığı hüküm ve düsturlar bütünüdür. İlahî dinler, ilahî vahye dayanan mukaddes kitaplara dayanırlar. İlahî dinlerin genel ilkeleri sosyal bir toplumun oluşumunu ve bu toplumun en mükemmel bir sistem üzere devam edip gitmesini, aklî ve medeni gelişimini ve genelin menfaatini hedef edinir. İlahî dinlerde tebliğ aracı olan ve peygamber ismiyle şereflendirilmiş bulunan bu tarihi şahsiyetler, dinî, ahlakî ve sosyal hayatta birer müceddid konumundadırlar. Öyleyse, her birisi birer olağanüstü ve mükemmel sosyal müesseseler oluşturmuş olan bu büyük insanları, ne sihirbaz ve kâhinlerle, ne de filozof ve cihangir hükümdarlarla bir tutmak mümkün değildir. Dinin İnsanlık İçin Önemi Allah nezdinde gerçek din İslam dır Son yıllarda yapılan gerek antropolojik ve gerekse dinler tarihî çalışmaları göstermektedir ki, tarihin hangi devresine bakılırsa bakılsın dinsiz bir toplumun varlığı söz konusu değildir. Zira insana hitap eden ve insan için söz konusu olan din, insanla beraber var olmuş, insanlık tarihinin her döneminde, canlılığını korumuş, tarih boyunca varlığını sürdürmüş ve insan hayatının ayrılmaz bir vasfı olma karakterini sürdüre gelmiştir. Öyleyse din, tarihin bütün devirlerinde ve bütün toplumlarında daima mevcut olan evrensel ve köklü bir olgudur. Din insanlığın vazgeçilmez bir gerçeği olması sebebiyle geçmiş devirlerde olduğu gibi günümüzde de varlığını devam ettirmekte, gelecekte de devam ettirecektir. Bunun temel sebepleri şu şekilde sıralanabilir: Dinî duygunun, fıtrî ve insanın da dinî bir varlık olması: İnsandaki dinî duygu, fıtrî (yaratılıştan gelen) bir özelliktir. Bu duygu, insanın kendi öz varlığı hakkındaki şuuru ile birlikte ortaya çıkar ve bu şuur ile birlikte gelişir. Çünkü din duygusu insanın doğuştan beraberinde getirdiği bir yetidir. İnsan, her zaman ve her yerde yüce, kudretli ve ulu bir varlığı kabul etme, ona yönelme, ona sığınma, ona güvenme ona bağlanma ve ondan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 yardım dileme ihtiyacını hissetmiştir. Tüm bu duygular, din ile karşılanmaktadır. Dinin fıtrî olma özelliğini Kur an şöyle açıklamaktadır: Sen yüzünü bir hanif olarak dine, Allah ın, insanları üzerine yaratmış olduğu fıtratına çevir. Allah ın yaratması değiştirilemez (Rum, 30/30). Dinsiz bir toplum düşünülemez. Yapısı itibariyle insanın dine muhtaç olması: İnsan, ruh ile bedenden mürekkep bir varlıktır. Bedenin ihtiyaçları olduğu gibi, ruhun da kendi özelliğine uygun birçok ihtiyaçları vardır. Ruhun ayrıca kendine özgü bir özelliği daha bulunmaktadır: Yüce âlemden gelmesi, diğer bir ifadeyle maddi değil manevi özellikte olması. Ruh, maddi olan bu beden kafesinde misafirdir. Bedensel ihtiyaçların karşılanması nasıl hayatın bir gereği ise, maddesel olmayan ruhi ihtiyaçlarının karşılanması da öyle gereklidir. Onun bu ihtiyaçlarını karşılayan en köklü müessese ise dindir. Ruhun ihtiyaçları daha önce de ifade edildiği gibi doğuştan getirmiş olduğu yüce bir kudretin mevcudiyetini kabul etme, ona yönelme, dua ve niyaz ile ona sığınma, ona güvenme ve bağlanma duygularıdır. Bu duygular insanda öylesine köklüdür ki, tarih boyunca bütün insanlar, şu veya bu şekilde bir insana, herhangi bir nesne veya varlığa, bu duyguların doğal dürtüleri ile kutsallık ve yücelik nispet ederek bağlanmışlardır. Çünkü her şeyi var eden bir yüce kudretin mevcudiyetini kabul edip ona bağlanma insanın ruhsal ve manevi yapısını kuvvetlendirir. Dua, niyaz ve üstün kudrete sığınma ise insanı yüceltir. Kendisine sığınılacak en mükemmel varlık şüphesiz kâinatın yaratıcısı olan Allah tır. Çeşitli dinlerde farklı isimlerle anılan, çeşitli şekillerde tasvir edilen yüce kudret veya kutsal varlıkların özünde bu inanç yatmaktadır. Dinin, bireyleri kutsal duygu ve alışkanlıklarda birleştiren, toplumları yücelten ve geliştiren bir kurum olması. Gerçekten de din, insanlara yön verip onları iyi ve faydalı şeyler yapmaya yönlendiren bir hayat sistemidir. Din aynı zamanda ahlâkî bir müessese olarak da insanlara yön veren, en mükemmel kanunlardan daha kuvvetli bir şekilde kişiyi içten kuşatan, kucaklayan ve yönlendiren bir disiplindir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Din, manevi gelişme sağlar. Dinin, insanın psikolojik yapı ve yaşayışında en son ve en güzel bir sığınak olması. Bilindiği üzere her insan yaşayışı boyunca yalnızlıklar ve çaresizlikler yaşar, korkularla, üzüntü, sarsıntı ve hastalıklarla, musibet ve felaketlerle yüz yüze gelir. İşte bu durumlar karşısında ona ümit, teselli ve güven sağlayan en son sığınak dinidir. Bunun içindir ki, hakiki anlamda bir dinî yaşayış, insanı ruhi bunalımlardan korur, kendisine ve çevresine karşı daha duyarlı ve dengeli hâle getirir. Dindeki ahiret inancının insan hayatında etkili olması din, bireylerin dünya hayatındaki davranışlarında etkili olduğu gibi insandaki ebediyet duygusuna da çok etkin bir şekilde cevap vermektedir. İnsanlığın manevi ve zihnî gelişmesinde dinin önemli payı vardır. İSLAM DİNİ VE DİĞER DİNLER Diğer Dinler Hz. Muhammed, Allah Teala dan almış olduğu yeni vahyi insanlara tebliğ etmeye başladığında yeryüzünde birçok inanç ve din türü mevcuttu. Bu inanç türleri içinde en belirgin ve en bilinir olanları: 1) Dehriyye, 2) Putperestlik / fetişizm, 3) Politeizm / paganizm, 4) Yıldızlara tapınma (Sâbiîlik) idi. Din olarak ise Mecusilik, Brahmanlık, Budizm, Sâbiîlik, Yahudilik ve Hristiyanlık mevcuttu. Bunlar, bir dereceye kadar vahiy izlerini taşıyan dinler idi ve bu özellikte olmaları sebebiyle de o günün Mekkelileri tarafından kolaylıkla kabul edilebilir din özelliği taşımaktaydı. Şimdi bunları, bilgi olması bakımından kısaca ele alıp inceleyelim: MECUSİLİK: Zerdüşt ün getirdiği dinin bozulmuş şekline verilen addır. Zerdüşt denilen kişi tek Allah (Ahura Mazda) inancını tebliğ etmiş, O nun seçtiği kimselere ilahî vahyin geleceğine, meleklere ve ölüm sonrası hayata imanı emretmişti. Zend-Avesta isimli Kutsal kitaplarında (Yaşt, 13, XXVIII, 129) putları kıracak olan Soeşyant adlı birinin geleceği bildirilmektedir. Ancak Zerdüşt ün tebliğ ettiği tek Allah, nasıl olmuşsa daha sonra biri iyilik öteki kötülük tanrısı olmak üzere iki tanrı inancına dönüşmüş, tanrının kudret ve kuvvetini temsil ettiğine inanılan ateş yüceltilerek ateş kültü/mecusilik oluşturulmuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Çok tanrılı dinler insanın maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılamada yetersizdir. BRAHMANİZM: Çok tanrılı bir dindir. Aslında Brahmanlar tek tanrıya inanmakla birlikte O nun yaratıkları veya O nun sıfatları şeklinde de olsa tanrının birtakım iz ve belirtilerine tapmaları nedeniyle çok tanrılı imiş gibi gözükmektedirler. Hintliler, tarihin her devresinde tanrının kendisini çeşitli şahsiyetlere büründürerek insanlara gösterdiğine inanırlar. Bu inanç zamanla onları hulul (ava tara = enkarnasyon) inancına sürüklemiş, hatta bununla da kalmayarak tanrı nın bedenleşmesi ve maddi şekillerle tasviri inancını, bunun sonuncunda da binlerce ilahın var olduğu kanaatini ortaya çıkarmıştır. Ayrıca kapalı bir din hüviyeti ortaya koyan Brahmanizm deki kast sistemi, eşitlik ve kardeşlik ilkeleriyle de çelişmektedir. Bu dine mensup olan kişiler, sürekli tenasüh hâli içinde olduklarına inanmaktadırlar. BUDİZM: Kurucusu olan Buda nın, Brahmanizm deki puta tapma inancını reddedip ona karşı çıkmasıyla ortaya çıkmış olan bir dindir. Budizm, bir bakıma Brahmanizm deki putların kırılması yolunda bir reform niteliği taşımış olmasına rağmen yine de ana din olan Brahmanizm den birçok izler taşımaktadır. Çünkü putlara karşı olan Buda nın getirdiği bu yeni din kendisinden sonra Buda heykellerine tapınma şeklinde putperest bir karaktere bürünmüş ve Brahmanizm e benzer bir yapı arz etmeye başlamıştır. Buda ya göre, hayatın tabii olayları bir ıstırap tır. Bundan kurtuluş ise bütün nefsi arzu ve ihtiraslardan uzaklaştırmaya bağlıdır. Bu görüş, zamanla Budizm e inanan kişileri, aşırı riyazet, nefse eza etme ve hatta dünya hayatını tamamen terk etme gibi aşırılıklara sevk etmiştir. Yapısındaki köklü değişiklik ve bozulmalara rağmen Budizm de de ileride gelecek bir kurtarıcı (Maitreya veya Metteya) müjdesi ve beklentisi vardır. SÂBİÎLİK: Sâbiîler in oldukça eskiye dayanan tarihleri olmakla birlikte bu dinin nasıl doğduğu, kim tarafından kurulduğu, onu kimlerin yaydığı açık ve net olarak bilinmemektedir. Bilinen şu ki, İslam ın geldiği dönemde mevcut olan inançlardan birisidir. Sâbiîler hicri I. yüzyılda Müslümanların hâkimiyeti altına girdiklerinden dolayı onlara zimmîlik statüsü tanınmıştır. Sâbiîlik te bir yüce varlık inancı mevcut olmakla birlikte bu inançla beraber bir de ışık âlemi ile karanlık âlem arasındaki mücadeleye dayanan düalizm/senevîlik söz konusudur. Sâbiîlik te Peygamberlik inancının mevcudiyeti tartışmalıdır. Fakat Hz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Yahya ya büyük önem verirler ve kendi peygamberleri olarak kabul ederler. Diğer taraftan Sâbiîler Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa ve Hz. Muhammed i kötülük peygamberi, yalancı peygamber olarak nitelerler. Sâbiîlik, zamanla çeşitli inançların karıştığı ve inananlarının azaldığı bir din hüviyetini almıştır. İslam ın geldiği asırda mevcut olan inançların en önemlilerinden olarak ifade edilen Hristiyanlık ve Yahudiliğe gelince, bunları İslam dini ile karşılaştırmalı olarak ele almayı düşünmekteyiz. İslam Dini İslam ın Evrensel Özellikleri İslam dini, Yüce Allah tarafından gönderilen son ve mükemmel dindir. Irkı, kavmi veya coğrafyayı hedef almamıştır. Siyah, beyaz, sarı hangi renkten ve ırktan olursa olsun bütün insanlara gönderilmiş bir dindir. İslam dinini diğer dinlerden ayıran özelliklerden bazılarını şu şekilde ifade edebiliriz: İslam, evrensel bir dildir. Her yerde ve her zaman, her sınıf ve her tabakadan bütün insanlara şamil, en makul ve insan fıtratına en uygun bir şekilde inanç ve ibadet prensipleri içeren, fert ve toplumlar arasındaki hukukî ve ahlâkî ilişkileri düzenleyecek biçimde yaşam gerekleri sunan, insanlığın maddi ve manevi alanda mutluluk ve esenliğini sağlama sorumluluğunu üstlenen İlahî bir dindir. Hedef ve gayesi, sadece insan olan ve insanı yalnızca bu dünyada değil, hem bu dünya ve hem de öteki dünyada bütün nimetlere, en şerefli ve en yüksek mertebelere yükselten, özetle; insanı yaratılışına ve fıtratına en uygun bir şekilde yaşatan tek dindir. Allah Teala bu gerçeği bizlere şöyle bildirmektedir: O hâlde Resulüm, gerçek Müslüman olarak yüzünü doğrudan doğruya İslam a; Allah ın yaratılış biçimine/fıtratına (dinine) çevir ki, Allah Teala bütün insanları o bunun üzerine yaratmıştır. Allah ın yaratmasında değişiklik yoktur. (Rum, 30/30). Allah katında kabule layık tek dindir. Allah Teala, İslam dışı inançların kabul olunmayacağını Kur an ı Kerimde çok açık bir ifade ile şu şekilde açıklamıştır: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Bireysel Etkinlik Dinin Tanımı ve Mahiyeti Doğrusu, Allah katında kabul edilmiş olan tek din, İslam dır. (Al-i İmran, 3/l9), Kim İslam dan başka bir din ararsa, (arayıp da bulmuş olduğu) o din kendisinden kabul olunmaz. Ahirette ise ebedî zarar çekenlerden biri olacaktır. (Al-i İmran, 3/85). İslam'ın evrensel özelliklerinin başka neler olabileceğini düşündünüz mü? Yüceliğini, düşmanlarının bile kabul ettiği bir dindir. Bu konuda bilgi sahibi olmak amacıyla, bir zamanların Anglikan kilisesi tanınmış rahiplerinden olan İzak Taylor un, 7 Ekim 1887 de yapmış olduğu bir konuşmayı sunmak yeterli olacaktır. İzak Taylor, bir ruhaniler topluluğu huzurunda yaptığı konuşmasında, şunları söylemektedir: İslamiyet, medeniyeti yaymada Hristiyanlıktan daha fazla hizmet etmiştir. Bu konuda İngiliz komutanları ve gezginleri tarafından, İslamiyet in pratik sonuçları hakkında ifade edilen şeyleri dikkate almak yeterlidir. Hz. Muhammed in dinini her ne zaman bir Zenci kabilesi kabul etse derhal putperestlik, şeytanlara tapınma, Allah a şirk koşma, insan eti yeme, insandan kurban kesme, çocukları öldürme sihirbazlık yapma gibi pek çok şeyi bırakmakta, çırılçıplak ve vahşi bir tarzda ortalıkta dolaşan halk hemen elbise giymeye başlamakta, kirlilik temizliğe dönüşmekte öze saygı ve ağırbaşlılık meydana gelmektedir. Ayrıca misafirperverlik, dinî görevler arasına girmekte, sarhoşluk veren tüm içecekler yok denecek kadar azalmakta, kumar, kontrol altına alınmakta, edep dışı danslar, cinsler arası gayri meşru ilişkiler ortadan kalkmakta, kadınların her türlü haramlardan çekinmeleri fazilet sayılmaktadır. Fuhuş yerine namus, tembellik yerine, sanat hâkim olmakta, kan davaları son bulmakta, esir ve hayvanlara yapılan her türlü eza ve cefa yasaklanmakta, insanî duygular gelişmekte, şahsiyetli ilişkiler, dostluk ve kardeşlikler kurulmakta, çok evlilik ve esaret bir sisteme bağlanmakta, kötülüklerin tamamı yasaklanmaktadır. (Esat, Mahmud. (1311). Dîn-i İslam. İzmir. s.12) Gerçekten de İslamiyet, bilim sanat, ekonomi gibi konularda ilerlemesine paralel olarak âlemdeki kötülüklerin her türlüsünü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 önlemek için de önemli bir kuvvet olmuştur. Oysaki günümüzde Avrupa, madde planında ilerleyip teknik alanda geliştikçe, zulüm, haksızlık ve ahlak dışı hâllerin yayılmasına sahne olmuştur. İslamiyet, ortaya koyduğu yüksek medeniyet neticesinde okuma-yazma, ilim-sanat, giyim-kuşam, bedensel-ruhsal temizlik, ağırbaşlılık ve doğruluk gibi pek çok alanda dünyaya çok şeyler öğretmiş, şaşırtıcı bir şekilde medenî ve olgunlaştırıcı sonuçlar ortaya koymuştur. İslam, akla ve fıtrata uygun bir dindir. İslam ın koyduğu ilkelerin insanın doğasına ve tabii akla uygun olduğunu daha önce ifade etmiştik. Bunun en güzel örneği, on sekizinci ve on dokuzuncu asır filozoflarının din hakkında ortaya koydukları ortak görüşlerdir. Ferit Vecdi nin Medeniyet ve İslam isimli eserinde değinmiş olduğu bu görüşler iyice analiz edildiğinde, kendileri Müslüman olmayan bu filozofların görüşlerinin, İslam ın ortaya koyduğu temel esas ve prensiplerle nasıl birebir örtüştüğü çok net bir şekilde görülebilir. Vecdi, onların bu görüşlerini bizlere şöyle aktarmaktadır: Evrende, kemal (yetkin) sıfatlarla nitelenmiş, noksanlık ortaya koyan kusur ve eksiklerden uzak bir tanrı vardır. O tanrı kadir ve hâkimdir. Ne bize ne de yaptığımız iş ve ibadetlere ihtiyacı vardır. Eğer ders alma niyetiyle bakılırsa, bütün evreni, kendi kemal sıfatlarına delâlet edecek tarzda ve müstesna bir sistem üzere yarattığı basit bir şekilde görülebilir. Allah ın fiilleri anlamsız olmaktan ve çelişkiden çok uzaktır. İnsanların işleyecekleri iyiliklerden ve kötülüklerden doğacak sonuçlar, kendilerine aittir. Tanrı rahimdir; rahmet ve yardımı geniştir. Bundan dolayı tanrı, dünyanın iyi olmasını ve bu iyiliğin devamını ister. İnsanın yararına olan şeyleri sever ve sadece kendi menfaatleri için mükellef tutar. Şefkatli ve merhametli olan tanrının kullardan istediği ibadetler, yaşam kurallarına, tabiat kanunlarına ve insanın tabiatına uygun şeylerdir. Bunlar, hiçbir zaman insan doğasına ters düşmez. Zira ibadet, insanın yaratılışına ve doğasına esas teşkil eden temel kanunlara, duygulara ve doğuştan gelen eğilimlere uygun olmalıdır. Öyleyse ibadet, insanın yararına olan şeylerdir. İbadetten esas gaye, nefisleri kötülüklerden arındırmaktır.(bkz. Akseki, Ahmet Hamdi. (1943). İslam. İstanbul. c. I, s. 390) Sonuç olarak, beşerî ve semavi dinlerin en gelişmişi olan ve Allah katında yegâne din unvanını taşıyan İslam, son peygamber Hz. Muhammed tarafından Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 evrensel bir din olarak bütün dünyaya duyurulan, maddi ve manevi saadeti garantileyen, ahlak ve medeniyetin dayanağı bir dindir. İslam ı Diğer Semavi Dinlerden Ayıran Özellikler İlahî kaynağa dayanan Yahudiliği, Hristiyanlığı ve İslamiyet i temel özellikleri bakımından incelediğimizde İslam ın diğer iki semavi dinden farklı olduğu yönleri şu şekilde ifade etmek mümkündür: Allah İnancı: Musevilikteki Allah inancı, tıpkı İslam daki gibi tanrının birliği üzerine bina edilmiş ve bu inanç üzerinde ısrarla durulmuştur. Bununla beraber tanrıya birtakım beşerî nitelikler nispet ettiklerine, O nu beşerî organ ve duygular taşıyan bir insan gibi tasvir ettiklerine şahit olmaktayız. Hristiyanlar ise, tanrının birliğini farklı şekilde ele alıp teslisi savunmuşlar, Hz. İsa yı tanrı konumuna yükseltmişlerdir. Oysaki İslam, gerek Yahudilerin gerekse Hristiyanların Allah inancı hususunda sonradan düştükleri yanlışlık ve aşırılıkları düzeltmeye çalışmış, insan biçimci tanrı anlayışını reddederek hem Musevilikte olduğu gibi tanrının beşerîleşmesini hem de Hristiyanlıkta olduğu gibi beşerin tanrılaştırılmasını reddetmiştir. İslam bu noktada onlara, Hz. Musa ve Hz. İsa nın gerçek mesajını hatırlatarak Allah ın bir ve benzersiz olduğunu vurgulamaya çalışmıştır. İslam la Yahudi ve Hristiyanlık arasında yapısal farklılıklar mevcuttur. Melek İnancı: İslamiyet, hem Musevilerin hem de Hristiyanların melek inancı konusunda düştükleri yanlışları düzelterek, meleklerin Allah ın oğulları veya kızları oldukları iddialarını ve beşerî şekillerdeki tasvirlerini reddetmiş ve Allah ın yüceliği ile onların yaratılmışlığı arasındaki farkı vurgulamaya çalışmıştır. Kutsal Kitaplar: Gerek Yahudiler gerekse Hristiyanlar, Allah tarafından Hz. Musa ve Hz. İsa ya verilmiş olan kutsal kitaplarını (Tevrat ve İncil i) orijinal şekilleriyle koruyamamışlardır. Çünkü Tevrat da İncil de zaman içinde tahrif edilmiş, yeniden yazılma veya çeşitli ilave ve eksiltmelere maruz kalmışlardır. Kur an-ı Kerim ise hem vahyedildiğinde yazıya geçirilmiş olması hem de ezberlenmek suretiyle muhafaza edilmesi yönüyle orijinal ve aslına uygun şekliyle günümüze kadar gelmiştir. Peygamberlik: Yukarıda hem Museviliğin hem de Hristiyanlığın sonradan tahrif edildiklerini ifade etmiştik. Bu tahrif neticesinde, önder şahsiyetler olan peygamberler hakkında her iki dinde de Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 çeşitli iddia ve iftiralar ortaya çıkmış, hatta daha sonra gelecek peygamberler bile kabul edilmemiştir. Hâlbuki İslam da bütün peygamberlere iman şart koşulmuş ve layık oldukları güzel sıfatlarla nitelenmişlerdir. Dünya-Ahiret Dengesi: Musevilik, ağırlıklı bir şekilde dünya hayatına, Hristiyanlık ise dünyadan uzaklaşıp manevi hayata daha çok ağırlık verirken İslam her ikisi arasındaki dengeyi kurmuş ve korumuştur. Bu husus Kur an-ı Kerim de şu şekilde ifadesini bulmuştur: Allah ın sana verdiğinden (O nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu iste. Ama dünyadan da nasibini unutma... (Kasas, 28/77). İslam, yaşanabilirliği en kolay dindir. Mükellefiyetlerin Azlığı: İslam dini, diğer iki dine oranla madde-mana, dünya-ahiret dengeleri açısından en ölçülü ve kolayca yaşanabilir bir dindir. İslam, emir ve hükümlerinde itidali öngörmesi açısından rahat yaşanabilecek bir dindir. Nitekim İslam, insanın yaratılışına en uygun ve yaşanabilir kuralları sunmak suretiyle diğer ilahî dinlerde var olan bazı ağır dinî yükümlülükleri ortadan kaldırmıştır. Hatta bundan da önemlisi, dini daha da ağırlaştıran ve yaşanmasını zorlaştıran din yorumcuları na da önemli bir uyarıda bulunmuştur. Bu husus, son dinin peygamberi olan Hz. Muhammed in şahsında bizlere Kur an da şöyle ifade edilmektedir: Yanlarındaki Tevrat ve İncil de yazılı buldukları o elçiye, o ümmî peygambere uyanlar (var ya) işte o Peygamber onlara iyiliği emreder, onları kötülükten engeller, onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri haram kılar. Ağırlıklarını ve üzerlerindeki zincirleri indirir. O peygambere inanıp ona saygı gösteren, ona yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nura (Kur an a) uyanlar, işte kurtuluşa erenler onlardır (Araf, 7/157). Bu ayette, hem Musa şeriatında mevcut olan kural ve görevlere (örneğin temizlik kuralları, yiyeceklerle ilgili esaslar, adetli kadınla ilgili yasaklar gibi) hem de İnciller de ortaya konan aşırı riyazetçi (nefsin isteklerini kırıcı) eğilimlere işaret edilmektedir. Oysaki İslam, daha önceki şeriatlarda mevcut bazı ağır yükleri kaldırmış veya hafifletmiş, dini daha kolay ve yaşanabilir kılmıştır. Nitekim bu husus Kur an da: İşte böylece siz insanlığa şahitler olmanız, Resulün de size şahit olması için sizi mutedil bir ümmet kıldık (Bakara, 2/143). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 Tartışma Dinin Tanımı ve Mahiyeti şeklinde dile getirilmiştir. Bu prensip Resulullah tarafından da Kolay ve yüce Haniflik ile gönderildim (Müsned, V, 266; Buhârî, İman, 29) biçiminde açıklanmış ve İslam ın diğer şeriatlara göre daha mutedil, daha kolay ve daha müsamahalı olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca hem Kur an da hem de sünnette dini mükellefiyetlerin azaltılarak gerekli ve yeterli seviyede tutulduğu, İslam ın insanlara ağır yükler yüklemek için değil, rahmet ve inayet olarak gönderildiği sıklıkla tekrarlanmaktadır. Kur an ve sünnetteki bu vurgu sebebiyle de İslam bilginleri dinin anlatım ve yorumunda daima kolaylığı ve uygulanabilirliği tercih etmişlerdir. İlahî kaynaklı diğer dinlerden olan Yahudilik ve Hristiyanlık ile İslamın farkını tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 Özet Dinin Tanımı ve Mahiyeti Arapça kökenli bir kelime olan ve d-y-n kökünden gelen din kelimesi sözlükte örf, âdet, ceza, karşılık, mükâfat, itaat, üstünlük, egemenlik, zorlamak gibi çok çeşitli anlamlara gelmektedir. Batılı bilim adamlarının yaptıkları din tanımında şu beş asli unsur öne çıkmaktadır: Zihinsel (zihnî) unsur, duyusal (hissî) unsur, taabbudî (kulluk şuuruyla ilgili davranış) unsur, sosyal (içtimai) unsur ve ferdi tecrübe. İslam bilginlerinin yaptıkları tariflerde ise şu ortak noktalar bulunmaktadır: Dinin ilahi kaynaklı olduğu, akıl ve irade ile ilişkisi olduğu, tercih konusu olduğu, insanları özü itibariyle hayır olan şeye yönelten bir kanun olduğu. Dinin kaynağı konusunda da farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bir kısım Batılı bilginler dinin kaynağı konusunda tabiat olaylarının etkisi ile onlara kutsallık atfedilme (natürizm) veya ruhlara, özellikle de ecdat ruhlarına tapınılarak (animizm) yahut büyüye, bitki ve hayvanların kutsallığına inanılarak (toteme dayanma) şeklinde teoriler ileri sürerken; bazı ilmi çevreler de Güneydoğu Avustralya ilkel kabilelerinde animizme rastlanmadığını, fakat insanların ahlaki adaba uyup uymadıklarını denetleyen ve gökte bulunan tek ve bir yüce tanrı kavramına her yerde rastlandığını ispat etmeye çalışmıştır. İslam inancına göre ise dinin kaynağı vahiy olup onu bildiren Allah tır. Hz. Âdem den Hz. Muhammed e kadar bütün peygamberlerin getirdiği hak dinlerin ortak adı her zaman İslam olmuştur. Bunun içindir ki insanlar din koyucusu olamazlar. Çünkü insanlar, özellikle Allah ın rızasına uygun düşecek ibadet ve amelin nelerden ibaret olduğunu bilemezler. Allah ın rızasına ulaşılmadıkça da insanlık için hidayet ve mutluluğa ulaşma asla mümkün olamayacaktır. Dinlerin sınıflandırılması problemi, dinler tarihinin, önemli konularından biridir. Çok çeşitli din sınıflaması yanında İslam ın da kendine özgü din sınıflaması mevcuttur. İslam a göre dinler en genel anlamda üçe ayrılmaktadır: 1) Hak dinler, 2) Tahrif edilmiş (muharref) dinler, 3) Batıl dinler. İslam a göre ilahi dinleri diğer dinlerden ayıran özellikler şunlardır: Tek ve Bir olan yaratıcı ya, meleklerin varlığına, bir olan Allah a ibadet edip itaat etmenin gerekliliğine, Peygamber in Allah tan vahiy ve ilham yoluyla aldıkları hükümlere/düsturlara ve mukaddes kitaba iman etmektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

24 İlahî dinlerin Allah-ahiret ve peygamber görüşlerini araştırıp iki yüz kelimeyi aşmayacak şekilde bir yazı yazınız Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24