İ.Ñ. II. BİNYIL DA ORTA KARADENİZ BÑLGESİ

Transkript

1

2 T.C. İSTANBUL ÅNİVERSİTESİ; SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÅSÅ; ESKİÇAĞ TARİHİ ANABİLİM DALI İ.Ñ. II. BİNYIL DA ORTA KARADENİZ BÑLGESİ (YÅKSEK LİSANS TEZİ) 0 MUSTAFA KEMAL ADATEPE TEZ DANIŞMANI: Doà. Dr. MEHMET ÑZSAİT İSTANBUL 988

3 İÇİNDEKİLER ÑNSÑZ SÅRELİ YAYINLAR VE KISALTMALAR KAYNAKÇA VE KISALTMALAR A ANTİK KAYNAKLAR B YENİ ESERLER HARİTA LİSTESİ V VII X X X XXIV GİRİŞ I ORTA KARADENİZ BÑLGESİ NİN COĞRAFYA VE TARİHI COĞRAFYASI 7 A BÑLGENİN FİZİKİ YAPISI 7 ) Orta Karadeniz Bâlgesi nin Coğrafi Sınırları 7 ) Bâlgenin Jeomorfolojik Yapısı a) Kuzey Anadolu Fay Zonu b) Dağlar c) Ovalar 7 d) Akarsular e) Gâller 7 ) İklim 9 ) Bitki Ñrtåså a) Doğal Bitki Ñrtåså b) Tarım Årånleri 5 B YOLLAR 9 ) Karadeniz Sahil Yolu 9 ) Kuzey Anadolu Fay Zonu Boyunca Uzanan Doğu-Batı Yolu ) Karadeniz Sahil Kesimini İà Anadolu ya, Ankyra, Kaiseria-Mazaka ve Melitineye Bağlıyan Yollar 5 a) Karadeniz Sahilini Ankyra ya Bağlıyan Yollar 5 b) Karadeniz Sahilini Kaiseria-Mazaka ya Bağlıyan Yollar 8 c) Karadeniz Sahilini Melitene ye Bağlıyan Yollar 9 III

4 II BAŞLANGICINDAN İ.Ñ. II. BİNYIL BAŞINA KADAR BÑLGE KÅLTÅRLERİ 5 III İ.Ñ. II. BİNYILDA ORTA KARADENİZ BÑLGESİ 66 A ANA HATLARIYLA ORTA KARADENİZ BÑLGESİ NİN İ.Ñ. II. BİNYIL TARİHİ 66 ) Zalpa Krallığı 69 ) Hitit Devleti Zamanında Orta Karadeniz Bâlgesi 7 a) Kaşkalar 8 b) Orta Karadeniz Bâlgesi nde Hitit Etkinliği 89 c) Hattuşili nin Hakmiş Krallığı (yak. İ.Ñ. -75) 9 d) Pala Eyaleti 96 B ORTA KARADENİZ BÑLGESİ NİN İ.Ñ. II. BİNYIL YERLEŞİM MERKEZLERİ 97 ) Arkeolojik Kazı Çalışmaları Yapılan Merkezler 98 a) Dåndartepe 98 b) Tekkekây 00 c) Kavak-Kaledoruğu 0 d) İkiztepe 0 e) Kayapınar 05 f) Maşat Hâyåk 05 g) Kazankaya Mezarlığı ) Bâlgede Yåzey Araştırmalarında Tesbit Edilmiş olan İ.Ñ. II. Binyıl Yerleşim Merkezleri 5 a) Bafra Ovası 5 b) Samsun Merkez İlàe Çevresi 8 c) Vezirkâprå-Havza-Kavak-Ladik Çevresi 9 d) Suluova-Taşova-Erbaa-Amasya Çevresi e) Mecitâzå-Çekerek-Zile-Tokat Çevresi SONUÇ 8 KATALOG ÑZET IV

5 ÑNSÑZ Tarihin kendisi, doğa tarihinin, doğanın insanlaşmasının edimsel bir bâlåmådår. Bugån artık insan biliminin doğa bilimini iàerdiği gibi, doğa bilimi de insan bilimini kapsamına alarak tek bir bilim olma yolundadır. Bilim, insanın doğayı tanıma, kavrama ve onu gereksinimleri doğrultusunda değiştirme zorunluluğundan doğmuş ve bu iş başarıldığı âlàåde âlàåde insanlık gelişip ilerliyebilmiştir. İnsan beyni åretici yeteneğini kazanabilmek iàin pek àok şeyin gereksinmesini duyar. Bilimsel yântem olmadıkàa insan beyni tåm bilgilerle donatılsa da ayaklı kitaplıktan âte bir şey olamaz. Sadece depolar, åretmez. İşte bu noktadan hareketle, Yåksek Lisans Tezi olarak hazırladığım bu àalışmaya başlarken temel amacım, Lisans âğrenimim sırasında edindiğim bilimsel àalışma bilgi ve yântemlerini kuramsal olmaktan kurtarmak, kullanılır hale getirmek ve geliştirmek olmuştur. Çalışma konusu olarak İ.Ñ. İkinci Binyılda Orta Karadeniz Bâlgesi nin seàilmesinde ise, Anadolu daki geleneksel kåltårlerin hızla değişmeye başladığı, merkeziyetài yeni bir devlet anlayışının oluşturduğu yeni bir toplumsal ve kåltårel yapının ortaya àıktığı bu dânemde, bâlgenin S. Teber, Davranışlarımızın KÇkeni, Ist., 978, s. 7 vd. V

6 âzel bir yere sahip olması en ânemli etkendir. Bu àalışmam sırasında, bana değerli bilgilerinden yararlanma fırsatı veren, ilgili bâlåmleri gâzden geàirerek katkılarını esirgemeyen, başta tez danışmanı hocam sayın Doà. Dr. Mehmet Ñzsait olmak åzere, sayın Prof. Dr. Ali. M. Dinàol a, sayın Doà. Dr. Mehmet Ñzdoğan a, sayın Doà. Dr. Savaş Harmankaya ya ve sayın Doà. Dr. Selami Gâzenà e teşekkår etmeyi zevkli bir gârev kabul ederim. Ayrıca, yabancı dildeki yayınların àevirilerinde yardımlarını esirgemeyen değerli arkadaşlarım Meral Gâzåbåyåk e, Şadan Alptekin e, Nalan Fırat a, Nuriye Karakaya ya, harita ve şekillerin àizimini yapan Ñznur Uysal a ve sevgili babam Nihat Adatepe ye tesekkår etmeyi zevkli bir gânål borcu bilirim. VI

7 SÅRELİ YAYINLAR VE KISALTMALAR Afo : Archiv fér Orientforschung, Berlin u. Graz, 9 vd. AJA : American Journal of Archaeology, Baltimore, 885 vd. Anadolu: Anadolu (Anatolia). Ankara Ñniversitesi Dil ve Tarih- Cografya FakÉltesi, EskiÇnasya-Akdeniz Medeniyetleri EnstitÉsÉ Dergisi, Ankara, 95 vd. Anatolica: Anatolica. Annuaire International pourles civilasation de L Asie Anterieure, Leiden, 967 vd. Antropoloji: Antropoliji (Fiziki Antropoloji Paleoantropoloji Etnoloji Prehistorya), Ankara, 96 vd. An. Ar.: Anadolu Araştırmaları. İstanbul Ñniversitesi Edebiyat FakÉltesi, Hititoloji, Prehistorya ve ànasya Arkeolojisi ve Eskiâağ Tarihi Anabilim Dalları Yayını, İstanbul, 955 vd. An. St.: Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara, London, 95 vd. Araş. Son. Top.: Araştırma Sonuâları Toplantısı, İstanbul, İzmir, Ankara. Ark. Son. Top.: Arkeoketri Sonuâları Toplantısı, Ankara. Arkeoloji ve Sanat, Arkeoloji ve Sanat: Prehistorya Arkeoloji Eskiâağ Tarihi Sanat Tarihi Etnografya Numizmatik, İstanbul, 978 vd. BASOR: Bulletin of the Amerikan Schools of Oriental Research, New Haven, 958 vd. Belleten: Belleten. Tårk Tarih Kurumu, Ankara, 97 vd. BoTU : E. Forrer, Die BoghazkÇi-Texte in Umschrift, -, Leipzig, 9. BÅlten: BÉlten. İstanbul Åniversitesi, Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitåså Yayını, İstanbul, 98 vd. CAH : Cambridge Ancient History Series. VII

8 Coğrafya Dergisi: Coğrafya Dergisi. İstanbul Åniversitesi, Edebiyat Fakåltesi, Coğrafya Bâlåmå Yayını, İstanbul, 985 vd. DTCFD: Ankara Ñniversitesi Dil ve Tarih-Cografya FakÉltesi Dergisi, Ankara, 9 vd. Expedition: Expedition: The Bulletin of the University Museum of the University of Pennsylvania, Pennsylvania, 958 vd. Fen. Fak. Mec.: İstanbul Ñniversitesi Fen FakÉltesi Mecmuası, 95 vd. İ.Ñ. Coğ. Ens. Derg.: İstanbul Ñniversitesi Coğrafya EnstitÉsÉ Dergisi, İstanbul, 95 vd. JCS : Journal of Cuneiform Studies: The American Schools of Orienthal Researches, New Haven, 97 vd. JHS : Journal of Hellenic Studies, London 9 vd. JNES : Journal of Near Eastern Studies: The American Journal of Semitic Languages and Literatures, Chicago, 9 vd. Kazı Son. Top.: Kazı Sonuâları Toplantısı, Ankara, İstanbul, İzmir. KBo : Keilschrifttexte aus BoghazkÇi, Leipzig u. Berlin. KUB : Keilschrifturkunden aus BoghazkÇi, Berlin. MDOG: Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft, Berlin 898 vd. MDVG: Mitteilungen der Vorderasiatischen-ãgyptischen Gesellschaft, Berlin 986 vd. MTA Ens. Derg.: Maden Tetkik ve Arama Enstitåså Dergisi. Or. NS.: Orientalia. Nova Series, Roma, 9 vd. Review: Review: The Geographical Institute of the University of Istanbul, 95 vd. RHA: Revue Hittite et Asianique: Organe de la Sociåtå des Etudes Hittites, Paris, VIII

9 StBoT: Studien zu den BoğazkÇy-Texten, Wiesbaden. TAD : TÉrk Arkeoloji Dergisi, Ankara, 950 vd. TCD : TÉrk Coğrafya Dergisi, Ankara, 9 vd. Tel Aviv: Tel Aviv: Journal of the Tel Aviv University Institute of Archeology, Jarusalem, 97 vd. T.T. Kong.: TÉrk Tarih Kongresi Raporları, Ankara. TÑBİTAK-AÑBTB: TÉrkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Arkeometri Ñnites Bilimsel Toplantı Bildirileri, Adana, İstanbul, Ankara. ÑlkÅ : Eski ÑlkÉ Mecmuası, Ankara, 9 vd. IX

10 KAYNAKÇA VE KISALTMALAR A ANTİK KAYNAKLAR: KSENOPHON, Anabasis, Çev. H. Ñrs, İstanbul, 96. STRABON, (Geographika) Coğrafya (Geographika), XII/ı-ıı-ııı, ingilizceden àev.: Adnan Pekman, İstanbul, 969. B YENİ ESERLER. AKKAN, Erdoğan, Kızılırmak ın Aşağı Kesiminde Kayıkla Nakliyat, DTCFD, XX/- (96) ss AKKAN, Erdoğan, (Kızılırmak Vad. Jeomor.) Bafra Burnu-Delice Kavşağı Arasında Kızılırmak Vadisi nin Jeomorfolojisi, Ankara, 970. ALKIM, Handan, İkiztepe (Bafra) Kazısının Mimarlık Sorunları, TÑBİTAK-AÑBTB, I (98) ss. 5-67, plan, res. -7. ALKIM, Handan, İkiztepe Geà Kalkolitik Çağ Keramiği, An. Ar., X (986) ss , lev. I-VIII. ALKIM, Handan, İkiztepe Kazılarında Saptanan Kåltår Katları ve Elde Edilen Madeni Eserlerden Ñrnekler, T.T.Kong., III (986) ss.9-, lev ALKIM, U. Bahadır, (Anatolia, I) Anatolia, I: (From the Beginnings to the end of nd millenium B.C.), Genova, 968 Buraya seàme yeni eserler alınmış, diğer yeni eserler ilgili bâlåmlerdeki dip notlarda verilmiştir. X

11 ALKIM, U. Bahadır, Tilmen Hâyåk ve Samsun Bâlgesi Çalışmaları (97), TAD, XX/ (97) ss. 5-, harita. ALKIM, U. Bahadır, Tilmen Hâyåk Kazısı ve Samsun Bâlgesi Araştırmaları, 97, TAD, XXI/ (97) ss. -0, harita. ALKIM, U. Bahadır, Samsun Bâlgesi nde 97 Çalışmaları, Belleten, XXXVIII/5 (97) ss ALKIM, U. Bahadır, Samsun Bâlgesi Çalışmaları, 97, TAD, XXII/ (975) ss.5-, plan. ALKIM, U. Bahadır, 975 Samsun Bâlgesi Araştırmaları ve İkinci Dânem İkiztepe Kazısı, Belleten, XL/60 (976) ss ALKIM, U. Bahadır, İkiztepe Kazısı 978 Çalışmaları, Belleten, XLIII/7 (979) ss ALKIM, U. Bahadır, İkiztepe Kazısı: İlk Sonuàlar, T.T.Kong., VIII/ (979) ss. 5-57, lev ALKIM, U. Bahadır, Altıncı Dânem İkiztepe Kazısı (979), Kazı Son. Top., II (980) ss. 5-5, lev. XLIII. ALKIM, U. Bahadır, 980 Dânemi İkiztepe Kazısı, Kazı Son. Top., III (98) ss ALKIM, U. Bahadır, Åàåncå Dânem İkiztepe Kazısı (976), TAD, XXV/ (98) ss. -. ALKIM, U. Bahadır, İkiztepe Kazısı ve Samsun Bâlgesi Araştırmaları (977), TAD, XXV/ (98) ss- -9, lev. I-IX. XI

12 ALKIM, U. Bahadır, İkiztepe Kazısının Arkeolojik Sonuàlarına Toplu Bir Bakış, TÑBİTAK-AÑBTB, I (98) ss. 6-5, res. -7. ALP, Sedat, Maşat-Hâyåk te Keşfedilen Hitit Tabletlerinin Işığı altında Yukarı Yeşilırmak Bâlgesinin Coğrafyası Hakkında, Belleten, XLI/6 (977) ss ALP, Sedat, (Florilegium Anatolicum) Remarques Sur la Gêographie de la Rêgion du Haut Yeşil- Irmak D aprês les Tablettes Hittites de Maşat-Hâyåk Florilegium Anatolicum. Målanges offerts ç Emmanuel Laroche, Paris, 979, ss ALP, Sedat, Maşat-Hâyåk te Keşfedilen Çivi Yazılı Hitit Tabletleri, T. T. Kong., VIII/ (979) ss , lev. -. ALP, Sedat, Maşat Tabletlerinin Eski Anadolu Coğrafyasına Katkıları, T. T. Kong., IX/ (986) ss. 7-. ARDOS, Mehmet, (Tårkiye Jeomor. Neo.) TÉrkiye Jeomorfolojisinde Neotenik, İstanbul, 979. ARDOS, Mehmet, (Tårkiye Ova. Jeomor., I) TÉrkiye Ovalarının Jeomorfolojisi, I, İstanbul, 98. ARDOS, Mehmet, (Tårkiye Ova. Jeomor., II) TÉrkiye Ovalarının Jeomorfolojisi, II, İstanbul, 985. ARDOS, Mehmet, Jeomorfoloji Aàısından Tårkiye Ovalarının Oluşumları ve Gelişimleri, Coğrafya Dergisi, I (985) s. -6, harita. XII

13 ATALAY, İbrahim, TÉrkiye Jeolojisine Giriş, İzmir, 98. BACKOFEN, Ursula W., Anthropologische Untersuchungen der Nekropole İkiztepe/Samsun, Araş. Son. Top., III (985) ss. -8, Abb. -6. BALKAN, Kemal, (Mektup) Mama Kralı Anum-Hirbi nin Kaniş Kralı Warşama ya GÇnderdiği Mektup, Ankara, 957. BAYDUR, Nezahat, (Kayseri Tarihi) KÉltepe (Kaneš) ve Kayseri Tarihi Ñzerine Araştırmalar (En Eski èağlardan İ.S. 95 Yılına Kadar), İstanbul, 970. BİLGİ, Ñnder, 98 Dânemi İkiztepe Kazıları, Kazı Son. Topl., IV (98) ss BİLGİ, Ñnder, İkiztepe Kazılarının 98 Dânemi Sonuàları, Kazı Son. Top., V (98) ss , 7. BİLGİ, Ñnder, İkiztepe Kazılarının 98 Dânemi Sonuàları, Kazı Son. Top., VI (98) ss BİLGİ, Ñnder, İkiztepe Kazılarının 98 Yılı Kazı Çalışmaları Kazı Son. Top., VII (985) ss. -9, res. -9. (Bir. Coğ. Kong.) Birinci Coğrafya Kongresi, 6- Haziran 9. Raporlar, MÉzakereler, Kararlar, Ankara, 9. BITTEL, Kurt, (Grundzåge) GrundzÉge der Vor-und FrÉhgeschichte Kleinasien, Tåbingen, 950. BITTEL, Kurt, (Hattuşha) Hattuşha. The Capital of the Hittites, New York, 970. XIII

14 BURNEY, C. A., Northern Anatolia Before Classical Times, An. St., VI (956) ss CALDER, W. M.-BEAN, G. E., (A Classical Map) A Classical Map of Asia Minor, London, 958. ten CATE, Houwink, Murşiliş Nort-Western Campaigns A Commentary, Anatolica, I (967) ss. -6. ten CATE, Houwink, (Frolegium Anatolicum) Murşiliş Nortwestern Campaigns Additional Fragments of his Comprehensive Annals Concerning the Nerik Region, Florilegium Anatolicum. Målanges offerts ç Emmanuel Laroche, Paris, 979, ss CAVAIGNAC, E., L extension de la zone das Gasgas ë l ouest, RHA, I (90-9) ss CORNELIUS, Friedrich, Zur Hethitischen Geographie: die Nachbarn des Hethitereches, RHA, XVI/6 (958) s., 7, CORNELIUS, Friedrich, Geographie des Hethiterreiches, Or. NS., 7 (958) ss-5-5, CORNELIUS, Friedrich, Der Text des Hattuşili III, geographisch erlíutert, RHA, XVII/65 (959) ss ÇÑLAŞAN, Å. Emin, TÉrkiye İklim Rehberi, Ankara, 96. ÇÑLAŞAN, Å. Emin, TÉrkiye İklimi, Ankara 960. DİNÇOL, Ali M., Hitit Devleti nin Kuruluşuna ait ilk Yazılı Belgeler, Arkeoloji ve Sanat, 0 (980), ss. -8. XIV

15 DİNÇOL, Ali M., (An. Uyg., I) Hititler, Anadolu Uygarlıkları, GÇrsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, I (98) ss DİNÇOL, Ali M.-YAKAR, Jak, Nerik Şehrinin Yeri Hakkında The Theories on the Localization of Nerik Reconsidered, Belleten, XXXVIII/5 (97) ss , [DURAN], Faik S., TÉrkiye Coğrafyası, İstanbul, 95. DURBİN, Gail, E. S., Iron Age Pottery from the Provinces Tokat and Sivas, An. St., XXI (97) ss. 99-, fig. -8. EMRE, Kutlu, Maşathâyåk te Eski Tunà Çağı The Early Bronze Age at Maşat Hâyåk, Belleten, XLIII/69 (979) ss. -0, -0, plan -, lev. I-XIV. EMRE, Kutlu, Acemhâyåk Seramiği, Anadolu, X (968) ss. 99-5, res ENER, Suat, TÉrkiye nin Sıradağları, İstanbul, 96. ERER, Sermet, (Merzifon Depresyonu) Merzifon Depresyonu ve èevresinin Jeomorfolojik EtÉdÉ, İstanbul, 98. ERTEM, Hayri, (Dizin) BoğazkÇy Metinlerinde Geâen Coğrafya Adları Dizini, Ankara, 975. ERTEM, Hayri, (Pala-Tum(m)anna) Pala Devleti nin iki Eyaleti: Pala-Tum(m)anna ile Yakın èevrelerindeki Yerlerin Lokalizasyonu Ñzerine Yeni Denemeler, Ankara, 980. FİSCHER, Franz, (Die Hethitische Keramik) Die Hethitische Keramik von BoğazkÇy, Berlin, 96. XV

16 FRENCH, David, Roma Yolları ve Mil Taşları, Araş. Son. Top., III (985) ss. -6, res. -6. GARSTANG, John, Hettite Military Roads in Asia Minor, AJA, XLVII/ (9) ss. 5-6, fig. -6, pl. XVII. GARSTANG, John, (Prehistoric Mersin) Prehistoric Mersin. YÉmÉktepe in Southern Turkey, Oxford, 95, GARSTANG, J.-GURNEY, O. R., (Geography) The Geography of the Hittite Empire, London 959. GOLDMAN, Hety, (Tarsus II) Excavationa at GÇzlÉ Kule Tarsus, II, New Jersey, 956. GÑETZE, Albrecht, (Kizzuwatna) Kizzuwatna. And the Problem of Hittite Geography, New Hawsn, 90. GÑETZE, Albrecht, The Problem of Chronology and Early Hittite History, BASOR, (95) ss GÑETZE, Albrecht, (Kleinasien) Kleinasien, (Kulturgeschichte des Alten Orients III, I), Månchen, 957. GÑETZE, Albrecht, The Roads of Northern Cappadocia, RHA, XV/6 (957) ss GÑETZE, Albrecht, Rewiew of Garstang-Gurney The Geography of the Hittite Empire, JCS, XIV (960) ss. -8. GÑETZE, Albrecht, (Murşiliş) Die Annalen des Murşiliş, Darmstadt, 967. XVI

17 GÑETZE, Albrecht, (Hattuşiliş) Hattuşiliş. Der Bericht Éber seine Thronbesteigung nebst den Paralleltexten, Darmstadt, 967. GÑTZE, Albrecht, Anatolia from Shuppiluliumash to the Egyptian war of Muwatallish, CAH, II/ (975) ss GÑTZE, Albrecht, The Hittites and Syria (00-00 B.C.) CAH, II/ (975) ss GRIFFIN, Elizabeth E., (Korucutepe III) The Middle and Late Bronze Age Pottery, Korucutepe, III (edit. M. N. van Loon), Amsterdam, 980, ss. -09, plate -8. GURNEY, O. R., The Hittites, Bolimore, 95. GURNEY, O. R., Anatolica. c B.C., CAH, II/ (97) ss GURNEY, O. R., Anatolica. c B.C., CAH, II/ (97) ss , map 6. GÅTERBOCK, Hans G., The North-Central Area of Hittite Anatolia, JNES, XX (96) ss HAAS, Volkert, Zalpa, die Stadt am Schwarzen Meer und das althethitische Kânigtum, MDOG, 09 (977) ss HOGART, O. G.-MUNRO, J. A. R., (Royal Geographical) Modern and Ancient Roads in Eastern Asia Minor, Royal Geographical Societs, Supplementary Papers, III (89) ss XVII

18 İNAN, Afet, Ankara-Samsun Arasında Tarih Gezisi (6 Mayıs- Haziran 96), DTCFD, V (97) ss.9-, hrt., lev. -. İNADIK, Hamit, Sinop-Terme Arasındaki Kıyıların Morfolojik Etådå, TCD, 5-6 (956) ss. -, şek. -5, fotoğ. -8. İNANDIK, Hamit, Sinop-Terme Arasındaki Kıyıların Morfolojik Etådå, TCD, 7 (957) ss. 5-68, şek. -, fotoğ. -. İNANDIK, Hamit, Bitkiler Coğrafyası, İstanbul, 96. İNANDIK, Hamit, TÉrkiye Bitki Coğrafyasına Giriş, İstanbul, 965. İNANDIK, Hamit, (Tårkiye Gâlleri) TÉrkiye GÇlleri, Morfolojik ve Hidrolojik àzellikleri, İstanbul, 965. İZBIRAK, Reşat, Bitki Coğrafyası, Ankara 96. İZBIRAK, Reşat, TÉrkiye, I, İstanbul, 97. KAPTAN, Ergun, Tårkiye Madencilik Tarihine ait Tokat Bâlgesini Kapsayan Yeni Buluntular, MTA Ens. Derg., /9 (98) ss. 50-6, şek. -, fot. -. KETİN, İhsan, Tårkiye nin Genel Tektonik Durumu ile Başlıca DEprem Bâlgeleri Arasındaki İlişkiler, MTA Ens. Derg., 7 (968) ss. 9-, lev.. KETİN, İhsan, (Tårkiye Jeolojisine) TÉrkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İstanbul, 98. KINAL, Firuzan, Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 96. XVIII

19 (Kızılırmak Havzası) Kızılırmak Havzası Toprakları, Ankara, 97. KOŞAY, Hamit Z.-AKOK, Mahmut, (Alaca Hâyåk 90-98) Alaca hçyék Kazısı, deki èalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor, Ankara, 966. KÑKTEN, İ. Kılıà, Kuzey-Doğu Anadolu Prehistoryasında Bayburt Çevresinin Yeri, DTCFD, III/5 (95) ss KÑKTEN, İ. Kılıà, Bazı Prehistorik İstasyonlar Hakkinda Yeni Gâzlemler, DTCFD, V/ (97) ss. -6, harita, lev. -. KÑKTEN, İ. Kılıà, 95 Yılında Tårk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarihâncesi Araştırmaları, Belleten, XI/ (97) ss. -7. KÑKTEN, İ. Kılıà, Anadolu da Prehistorik Yerleşme Yerlerinin Dağılışı Åzerine Bir Araştırma, DTCFD, X/- (95) ss. 8-07, harita -. KÑKTEN, İ. Kılıà, Anadolu da Ånye de Eskitaş Devrine (Paleolitik) Ait Yeni Buluntular, DTCFD, XX/- (96) ss KÑKTEN, İ, Kılıà-ÑZGÅÇ, Tahsin, Samsun da Prehistorik Araştırmalar (), ÑlkÉ, XV/89 (90) ss. -9. KÑKTEN, İ. K.-ÑZGÅÇ, N.-ÑZGÅÇ, T., Tårk Tarih Kurumu Adına Yapılan Samsun Bâlgesi Kazıları Hakkında İlk Kısa Rapor Belleten, IX/5 (95) ss. 6-00, lev. LXIII-LXXIV. KÑKSAL, Aydoğan, (Bafra Ovası nın) Bafra Ovası nın Coğrafya EtÉdÉ, Ankara, 97. XIX

20 LAHN, E., Bazı Tårkiye Gâllerinin Jeolojisi ve Jeomorfolojisi Hakkında, MTA Ens. Derg., (95) ss LARSEN, M. Trolle, (The Old Assyrian) The Old Assyrian City-State And Ist Colonies, Copenhagen, 976. LEWY, H. Degard, Anatolia in the Old Assyrian Period, CAH, I/ (97) ss LLYOD, Seton-MELLAART, James, Beycesultan, II, London, 965. MACQUEEN, J. G., (The Hittites) The Hittites and Their Contemporaries in Asia Minor, London, 986. MELLAART, James, Anatolia, c B.C., CAH, I/xviii (96) ss. -5, ayri basım. MELLAART, James, Anatolia, c B.C., CAH, I/ (97) ss MELLAART, James, (The Archaeology) The Archaeology of Ancient Turkey, London, 978. MELLİNK, M. J., (Chronologies) Anatolian Chronology, Chronologies in Old World Archaeology, (edit. R. Ehrich), 965, ss. 0-. MILLER, Konrad, Die Peutingersche Tafel, Stuttgart, 96. del MONTE, Giuseppe F.-TISCHLER, Johann, (Rêpert. Gêograp.) Répertoire Géographique des Textes Cuneiformes, VI, Wiesbaden, 978. XX

21 MUNRO, J. A. R., Roads in Pontus, Royal and Roman, JHS, (90) ss. -66, lev.. NEU, E., Der Anitta-Text, StBoT, 8, 97. ORLIN, L. Louis, (Ass. Col. Capp.) Assyrian Colonies in Cappadocia, Mouton, 970. (Ortalama, Ekstrem) Ortalama, Ekstrem Sıcaklık ve Yağış Değerleri BÉlteni (GÉnlÉk-Aylık), Ankara, 98. von der OSTEN, H. H., (The Alişar) The Alişar HÇyÉk, Seons of 90-9, II, Chicago, 97. OTTEN, Heinrich, Eine althethitische Erzêhlung um die Stadt Zalpa, StBoT, 7, Wiesbaden, 97. ÑZGÅÇ, Tahsin, (Anad. Ñlå Gâm. Adet.) àn Tarihte Anadolu da àlé GÇmme Adetleri, Ankara, 98. Ñzgåà, Tahsin, Samsun Hafriyatının 9-9 Neticeleri, T. T. Kong., III (98) ss. 9-9, lev. I-X. ÑZGÅÇ, Tahsin, (Kåltepe 98) KÉltepe Kazısı Raporu 98, Ankara, 950. ÑZGÅÇ, Tahsin, (Maşat Hâyåk Kazıları) Maşat HÇyÉk Kazıları ve èevresindeki Araştırmalar Excavations at Maşat HÇyÉk and Investigations in ist Vicinity, Ankara, 978. ÑZGÅÇ, Tahsin, Maşat-Hâyåk-Eski Tapigga Kazıları 980 Çalışmaları, Belleten, XLV/-79 (98) ss ÑZGÅÇ, Tahsin, (Maşat Hâyåk II) Maşat HÇyÉk II. BoğazkÇy Én Kuzeydoğusunda bir Hitit Merkezi-A Hittite Center Northeast of BoğazkÇy, Ankara, 98. XXI

22 ÑZGÅÇ, Tahsin-AKOK, Mahmut, Horoztepe Eserleri-Object from Horoztepe, Belleten, XXI/8 (957) ss. 0-09, -9, harita, res.- fig. -8. ÑZGÅÇ, Tahsin-AKOK, Mahmut (Horoztepe) Horoztepe. Eski Tunâ Devri Mezarlığı ve İskan Yeri-An Early Bronze Age Settlement and Cemetery, Ankara, 958. ÑZGÅÇ, Tahsin-ÑZGÅÇ, Nimet (Kåltepe 99) KÉltepe Kazısı Raporu 99, Ankara, 95. PAMİR, H. N.-AKYOL, İ. H., Çorum ve Erbaa DEpremleri, TCD, (9) ss. -8, lev. XVIII-XIX. RAMSAY, William, Anadolu nun Tarihi Coğrafyası, àev. Mihri Pektaş, İstanbul, 96. SARAÇOĞLU, Håseyin (Tårkiye Çoğrafyası II) TÉrkiye Coğrafyası Ñzerine EtÉdler II. Bitki àrtésé, Akarsular ve GÇller, İstanbul, 96. von SCHULER, Einar, (Die Kaškíer) Die Kaškêer. Ein Beitrag Zur Ethnographie des Alten Kleinasien, Berlin, 965. SELEN, H. Sadi, (Tårkiye Coğ. Hat.) TÉrkiye Coğrafyasının Ana Hatları, Ankara, 95. (Tarımsal Yapı 979) Tarimsal Yapı ve Åretim 979 Agricultural Structure and Production, Ankara, 98. TEMİZER, Raci, Kayapınar Hâyåğå Buluntuları, Belleten, XVIII/7 (95) ss. 7-0, harita, àizim -. TUNCEL, Metin, GÇllerimiz, İstanbul, 975. ÅNAL, Ahmet, Hattuşili III, I, Heilderberg, 97. XXII

23 ÅNAL, Ahmet, M.Ñ. II. Binyıl Anadolu sunda Doğal Afetler- Naturkatastrophen in Anatolien im. Jahrtausende v. Chr., Belleten, XLI/6 (977) ss. -6, 7-7. WINFIELD, David, The Northern Routes Across Anatolia, An. St., XXVII (977) ss. 5-66, fig. -. YAKAR, Jak, Recent Contributions to the Historical Geography of the Hittite Empire, MDOG, (980) ss. 75-9, harita, fig. -. YAKAR, Jak-DİNÇOL, Ali M., Remarks on the Historical Geography of North-Central Anatolia During the Pre Hittite Periods, Tel Aviv, I/ (97) ss , fig.. YAKAR, Jak-GARZON, J. Louis, The Survival of Ancient Traditions in the Popular Architecture of North-Central Turkey, Expedition, 8/ (976) ss. -7. (Yeşilırmak Havzası) Yeşilırmak Havzası Toprakları, Ankara, 970. XXIII

24 HARİTA LİSTESİ Harita I : Orta Karadeniz Bâlgesi nin Coğrafi Sınırları (Bir. Coğ. Kong., : âlàekli Tårkiye Coğrafi Bâlgeler haritasına gâre dåzenlenmiştir)...9 Harita II : İ:Ñ: II. Binyılda Anadolu (A. M. Dinàol, An. Uyg., I (98) s. 9 daki haritaya gâre dåzenlenmiştir)...0 Harita III : Orta Karadeniz Bâlgesi nin Fiziki Yapısı (: âlàekli Tårkiye Fiziki Haritasından alınmıştır)...5 Harita IV : Orta Karadeniz Bâlgesi nin ulaşımını sağlayan bugånkå anayollar (: âlàekli 988 Tårkiye Karayolları haritasına gâre dåzenlenmiştir)... Harita V : Orta Karadeniz Bâlgesi nin İ.Ñ. II. Binyıl Yerleşim Merkezleri (: ve : âlàekli Tårkiye Fiziki Haritaları kullanılarak hazırlanmıştır)...7 XXIV

25 GİRİŞ İ.Ñ. II. binyılda Anadolu, başta Hint-Avrupa kâkenli halkların dalgalar halinde gelerek istila etmeleri ve bâylece Anadolu nun etnik yapısının değişmesi olmak åzere bir àok değişikliklere ve olaylara tanık olmuştur. Bu insanların edindikleri gåà sayesinde Anadolu daki yerel krallıkları tasfiye etmeleri ve Hitit Devleti ni kurmaları ise, Anadolu tarihinin oldukàa ânemli dânåm noktalarından birini oluşturmaktadır. Bu dânemde, merkeziyetài yeni bir devlet anlayışının doğal sonucu olarak, Anadolu nun àağlar boyunca såregelen geleneksel kåltårel yapısı hızla değişmeye başlamış, merkezi otoritenin biàimlendirdiği yeni bir anlayış, yeni bir toplumsal ve kåltårel yapı oluşmuştur. Arkeolojik aàıdan Orta Tunà Çağı nı (İ.Ñ ) ve Son Tunà Çağı nı (İ.Ñ ) kapsayan ve başta yalnız Kayseri ovasında tanınan hızlı dânen àarkın båtån Anadolu ya yayılmasıyla karakterize olan İ.Ñ. II. binyılın en ânemli olayı kuşkusuz ki, ticaret yapmak amacıyla Anadolu ya gelen Asurlu tåccarların, beraberlerinde yazılarını da getirmeleri ve bâylece Anadolu da Tarih àağlarının başlamış olmasıdır. Bugån, Kåltepe (Kaneş), Alişar, Boğazkây (Hattuşaş) ve diğer Hitit merkezlerinde bulunmuş olan yazılı belgeler sayesinde, Anadolu nun İ.Ñ. II. binyıldaki kåltårel yapısı hakkında ânemli bilgiler elde etmekteyiz. Orta Karadeniz Bâlgesi nin İ.Ñ. II. binyıl tarihi ve tarihi coğrafyası åzerine yapılan àalışmalar, Hitit tarihi ve tarihi coğrafyası åzerine yapılan àalışmalarla Bu konuda geniş bilgi iàin bkz: A. M. Dinàol, An. Uyg., I (98) s. vd; J. G. Macqueen, The Hittites, s. 6 vd; F. Kınal, Eski Anadolu Tarihi, s. 8 vd. M. J. Mellink, Chronologies, s. 0 vd; U.B. Alkım, Anatolia, I, s. 5 vd. Bkz: dipnot () ve () de gâsterilen kaynakàa. - -

26 birlikte başlamış ve gånåmåze kadar birlikte devam etmiştir. Bugån iàin hakkında àok az bilgi sahibi olduğumuz Hitit tarihinin erken dânemleri åzerine yapılan àalışmalar, Orta Karadeniz Bâlgesi nde yer aldığı konusunda bugån herhangi bir şåphe olmayan Zalpa Kralliğı ile Hitit Devleti arasındaki organik bağlantıları ortaya koymaktadır. Diğer yandan, Hitit metinlerinde sık sık isimleri geàen ve Hitit tarihinde ânemli bir yere sahip olduğu kuşkusuz olan Kaşkalar, Hitit tarihi ve tarihi coğrafyası åzerinde àalışan araştırmacıların dikkatlerini Hitit Ålkesi nin kuzeyine àevirmiş ve bâylece bâlgenin İ.Ñ. II. binyıldaki tarihi ve tarihi coğrafyası åzerine hepsi birbirinden değerli sayısız àalışma yapılmıştır. İlk kez E. von Schuler, o zamana kadar yapılmış olan àalışmaları bir araya toplayarak, kendilerine ait kaynakları olmayan Kaşka toplumunun tarihini, toplumsal yapısını, Kaşka-Hitit ilişkilerini ve bâlgenin tarihi coğrafyasını, Hitit yazılı kaynaklarının ışığı altında yeniden değerlendirmiştir. E. von Schuler in bu değerli àalışması, bu gån iàin bazı eksikliklerine rağmen, bâlgenin İ.Ñ. II. binyıldaki tarihi ve tarihi coğrafyası åzerine yapılmış tek toplu àalışma olma âzelliğini korumaktadır. Bugåne kadar bâlgenin İ.Ñ. II. binyıl tarihi ve tarihi coğrafyası åzerine yapılan àalışmalarla ânemli sonuàlar elde edildiği aàıktır. Ancak, bunların konunun àok kåàåk bir bâlåmånå oluşturduğu ve àâzåm bekleyen bir àok sorunun olduğu da bir geràektir. En ânemli noktalardan biri ise, bu gåne kadar bílgede yapılan arkeolojik àalışmalarda, sorunların àâzåmåne katkıda bulunacak yeterli materyalin bulunamamış olmasıdır. Bu konuda toplu bilgi ve kaynakàa iàin bkz: V. Haas, MDOG, 09 (977) s. 5 vd. E. von Schuler, Die Kaškêer. - -

27 Bâlgede arkeolojik yânden ilk bilimsel àalışmalar, o zamanki asar-ı Attika Måzesi uzmanlarından Th. Macridi Bey tarafından, yıllarında Akalan da yapılmıştır. Bundan sonra 96 yılında H. H. von der Osten, bâlgenin yığma mezarlarını, Kavak- Kaledoruğu nu ve Ldik àevresindeki yerleşmeleri bilim dånyasına tanıtır yıllarında Tårk Tarih Kurumu adına Tekkekây, Dåndartepe ve Kavak-Kaledoruğu kazıları yapılır. Ayrıca, kazı heyetinin bâlgede yaptığı araştırmalar sonucunda Sivritepe, Gâkàeboğaz, Kuşàular, İkiztepe ve Salur hâyåkleri tespit edilir. 9 yılında ise, Zile-Maşat Hâyåk Bâlgede, âzellikle Samsun àevresinde yapılan arkeolojik àalışmalar hakkında toplu bilgi iàin bkz: İ. K. Kâkten-N. Ñzgåà-T. Ñzgåà, Belleten, IX/5 (95) ss.6-6; J. Yakar-A. M. Dinàol, Tel Aviv, I/ (97) s. 85 vd.; J. Yakar, MDOG, (980) s. 77 vd.; İ. Başaran, Samsun Bâlgesi nin Gåneyinde Bulunan 8 Ñren Yerinden Toplanan Çanak Çâmleğin İncelenmesi, İ.Å. Edebiyat Fakåltesi, Eski Ñn Asya Dilleri ve Kåltårleri Bâlåmå, Mezuniyet Tezi, 978; S. Kızıltan, Samsun Bâlgesi ndeki 6 Ñren Yerinden Toplanan Çanak Çâmleğin İncelenmesi, İ.Å. Edebiyat Fakåltesi, Eski Ñn Asya Dilleri ve Kåltårleri Bâlåmå, Mezuniyet Tezi, 978; Z. Sarı, Samsun Bâlgesi nin Gåneyinde Bulunan 6 Ñren Yerinden Toplanan Eski Tunà Çağı Çanak Çâmleğinin İncelenmesi, İ.Å. Edebiyat Fakåltesi, Eski Ñn Asya Dilleri ve Kåltårleri Bâlåmå, Mezuniyet Tezi, 977. Th. Macridi Bey, MVAG, XII/ (907) ss.-9, taf. i-xvii. H. H. von der Osten, Explorations in Central Anatolia Season of 96, Chicago, 99, ss. 8-. İ. K. Kâkten-N. Ñzgåà-T. Ñzgåà, a.e., ss. 6-00; İ. K. Kâkten, DTCFD, III/5 (95) s. 69 vd.; T. Ñzgåà, T.T.Kong., (98) s. 9 vd. - -

28 bir Hitit tabletinin hâyåk åstånde bulunmasıyla arkeoloji dånyasınca tanınmış, 95 yılında burada Tårk Tarih Kurumu adına sınırlı bir kazı yapılmıştır.99 yılında Amasya-Mahmatlar Kâyå nde, kâylålerce àift sårålårken bir define bulunması åzerine Alacahâyåk kazı heyeti burada incelemelerde bulunmuş, 95 yılında Tokat- Artova da, defineciler tarafından tahrip edilmiş olan Kayapınar Hâyåğå nde arkeolojik kazı àalışmaları yapılmıştır. Bundan sonra 955 yılında C. A. Burney, Kuzeybatı Anadolu da yaptığı yåzey araştırmalarında Kızılırmak Deltası ndaki yerleşim merkezlerini de ele alarak gâzden geàirmiş, aynı yıllarda Horoztepe de Alacahâyåk le àağdaş bir mezarlık ortaya àıkarılmış ve mezarlığın yakınındaki bir dåz yerleşme yeri tespit edilmiştir li yılların sonlarında ise, İ. K. Kâkten tarafından Ånye nin doğusunda, Tekkekây den sonra bâlgenin ikinci paleolitik yerleşme yeri tespit edilir yılında U. B. Alkım başkanlığındaki bir araştırma heyeti bâlgede àalışmalara başlar ve 97 yılına kadar Belleten, X/7 (96) ss. 0-. H. Z. Koşay-M. Akok, Belleten, XIV/5 (950) ss. 8-85, lev. XXXV-XLII. R. Temizer, Belleten, XVIII/7 (95) ss. 7-0, hrt., àizim. C. A. Burney, An. St., (956) ss T. Ñzgåà, TAD, VIII/ (958) ss. 6-7; Anadolu, VII (96) ss. -5, lev. I-II, tablo ; T. Ñzgåà-M. Akok, Belleten, XXI/8 (957) ss. 0-9, hrt., res. -8; Horoztepe, s. vd. 6 İ. K. Kâkten, DTCFD, XX/- (96) ss

29 såren yåzey araştırmalarında Samsun-Bafra-Alaàam-Vezirkâprå- Havza-Çakıralan, Durağan-Kargı-Osmancık-Gåmåşhacıkây ve Ladik-Kavak-Akalan-Samsun bâlgelerinde àok sayıda yeni yerleşim yeri tespit edilir. 97 yılında ise U. B. Alkım başkanlığında İkiztepe de arkeolojik kazı àalışmalarına başlanır ve o zamana kadar Anadolu da hià araştırılmamış olan ahşap mimari hakkında àok ânemli sonuàlar elde edilir. İkiztepe kazı heyetinin Çayânå ve Tepecik kazı heyetleri ile birlikte TÅBİTAK Arkeometri Ånitesi ile işbirliği iàine girmesi ve kazı sonuàlarını temel fen bilimleri ışığı altında değerlendirme yoluna gitmesi ise àağdaş bilim anlayışının en gåzel ârneklerinden birini oluşturmaktadır. U. B. Alkım ın 98 yılında vefatından sonra İkiztepe kazılarına Ñ. Bilgi nin başkanlığı altında, bugån de devam edilmektedir. Ayrıca, 97 yılında T. Ñzgåà ån başkanlığı altında Maşat Hâyåk te ikinci kez arkeolojik kazı àalışmalarına başlanır ve burada Demir Çağı, beş yapı katını iàeren Hitit yerleşmesi ve İlk Tunà Çağı kåltår kalıntıları ortaya U. B. Alkım, TAD, XX/ (97) ss. 5-5, hrt. ; TAD, XXI/ (97) ss. -0, hrt.; TAD, XXII/ (975) ss.5-, plan. İkiztepe kazıları hakkında geniş bilgi iàin bkz; U. B. Alkim, H. Alkım ve Ñ. Bilgi nin kaynakàada gâsterilen eserleri. TÑBİTAK-AÑBTB, I (98); TÑBİTAK-AÑBTB, II (985); TÑBİTAK-AÑBTB; III (98); TÑBİTAK-AÑBTB, IV (98); TÑBİTAK-AÑBTB, V (985); U. B. Alkım, Kazı Son. Top., II (980) s. 9; Kazı Son. Top., III (98) s. 5. Ñ. Bilgi, Kazı Son. Top., IV (98) ss. 9-5; Kazı Son. Top., V (98) ss , 7; Kazı Son. Topl., VI (98) ss. 55-6; Kazı Son. Topl., VII (985) ss.- 9, res

30 àıkarılır. Yine Maşat Hâyåk te,. Hitit katında gån ışığına àıkarılan Tapigga Sarayı nda bulunan 00 tane tablet sayesinde Yukarı Yeşilırmak bâlgesinin İ.Ñ. II. binyıl coğrafyası konusunda yeni bilgiler elde edilmiştir. Ayrıca, Maşat Hâyåk kazı heyetinin bâlgede yapmış olduğu yåzey araştırmalarında, bir àok yeni yerleşim merkezi tesbit edilmiş ve Kazankaya da kåàåk bir Hitit mezarlığında arkeolojik kazı àalışmaları yapılmıştır. Son olarak ise 986 yılından itibaren M. Ñzsait bâlgede yåzey araştırmalarına başlamış ve àok sayıda İ. Ñ. IV., III., II. ve I. binyıl malzemesi veren yeni yerleşim yeri tesbit etmiştir. M. Ñzsait in 986 yılında bâlgede yaptığı àalışmaların ilk sonuàları kısmen 987 yılının mayıs ayında Ankara da yapılan V. Araştırma Sonuàları Toplantısı nda sunulmuştur. Hocamızın 986 yılındaki àalışmaları sırasında Amasya àevresinde tespit ettiği ve V. Araştırma Sonuàları Toplantısı nda tanıtımını yapmadığı 6 yeni İ. Ñ. II. binyıl yerleşmesini ve bu yerleşmelerden toplanan malzeme arasından seàtiğimiz ârnekleri bu àalışmamız iàinde değerlendirmeye àalıştık. T. Ñzgåà, Maşat HÇyÉk Kazıları; Belleten, XLV/-79 (98) ss. 7-7; Maşat HÇyÉk, II. S. Alp, Belleten, XLI/6 (977) ss ; T. T. Kong., VIII/ (979) ss ; Florilegium Anatolicum, (979) ss.9-5; T. T. Kong., IX/ (986) ss.7-. T. Ñzgåà, Maşat HÇyÉk Kazıları, s. 9 vd.; Maşat HÇyÉk, II, s. 70 vd. M. Ñzsait, IX. Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu Bildiri àzetleri, Ankara (987) s

31 I ORTA KARADENİZ BÑLGESİ NİN COĞRAFYA VE TARİHİ COĞRAFYASI A BÑLGENİN FİZİKİ YAPISI ) Orta Karadeniz Bâlgesi nin Coğrafi Sınırları: Karadeniz kıyı şeridinde az bir yer tutan, buna karşın Tokat ve Çorum illerini de sınırları iàine alarak İà Anadolu ya doğru fazlaca sokulan, dağların yåksekliklerinin azalması, zirve sahalarının àoğunlukla yåksek dåzlåkler şeklini gâstermesi ile doğu ve batı Karadeniz bâlgelerinden ayrılan Orta Karadeniz Bâlgesi, 6 ile 8. enlemler ile, 0 ile. boylamlar arasında yer almaktadır. Kuzeyde Bu gånkå Karadeniz (Eukseinos), bir taraftan Hazar åzerinden Aral Gâlå ne, diğer taraftan ise Viyana Havzası na kadar uzanan båyåk denizin kalıntıdır. Alt Pliyosen den itibaren paràalanmaya başlayan bu denizin gittikàe kåàålmesi sonucunda Karadeniz ile Hazar Denizi nin meydana getirdikleri daha kåàåk bir ià deniz oluşmuş, olasılıkla Orta Ñksin safhasında su seviyesinin alàalmasıyla bu gånkå durum meydana gelmiştir. Karadeniz in jeolojik oluşumu åzerine daha geniş bilgi iàin bkz: S. Erinà, Review, I (95) ss. 0; BÉlten, I/ /(98) ss. 5-; İ. Atalay, TÉrkiye Jeomorfolojisine Giriş, ss ; H. İnandık, İ.Ñ. Coğ. Ens. Derg., 7/ (96) ss. -; A. Ardel, İ.Ñ. Coğ. Ens. Derg., /5-6 (95-95) ss. 5-7; Umumi Coğrafya Dersleri. /, Hidrografya, Okyanuslar ve Denizler, İstanbul, 975, ss Bir. Coğ. Kong., s. 8, hrt.; U. M. Çâlaşan, TÉrkiye İklimi, s. 09; TÉrkiye İklim Rehberi, Ankara, 96; s. Gâzenà, Karadeniz Bâlgesi, basılmamış ders notları

32 Karadeniz ile àevrilmiş olan bâlgenin gåney sınırı, İà Anadolu Bâlgesi ni Karadeniz Bâlgesi nden ayıran sınır olarak belirlenir. Bâlgeyi Doğu Karadeniz Bâlgesi nden ayıran sınır, Ordu nun doğusunda, Melet Çayı Vadisi ile başlayıp, gåneye doğru devam ederek Mesudiye kasabası, daha sonra Koyulhisar-Reşadiye kasabaları arasından geàerek gåneyde Hafik in kuzeyindeki tepelik alanda son bulur. Batıda ise sınır, kıyıda Akàam ın batısından başlayıp gåneybatıya doğru uzanan àizgi boyunca devam edip, Kızılırmak ın Gâkırmakla birleştiği kesimden sonra gåneye doğru yânelerek, Merzifon-Osmancık arasından geàtikten sonra,çorum un batısında, Kızılırmak ta son bulur (harita: I). Yukarda sınırlarını àizdiğimiz bâlgemiz iàinde, İ.Ñ. II. binyılın ilk àeyreğinde, Anadolu da Asur Ticaret Kolonileri Çağı olarak bilinen dânemde, Asurlu tåccarların Anadolu da kurmuş oldukları ticaret merkezlerinden biri olan Zalpa nın yer aldığı bilinmektedir. Hitit İmparatorluk Çağı nda ise, bu gånkå verilerimiz ışığı altında genel olarak, Karadeniz sahilinde ve bunun hinterlandının kapsadığı alanda, Hitit yazılı belgelerinden tanıdığımız åà ayrı politik birimin, Kaşka, Pala ve Azzi-Hayaşa ålkelerinin yer aldığı konusunda båtån araştırmacılar birleşmektedir. Karadeniz bâlgesi ile İà Anadolu bâlgelerini ayıran sınır hakkında geniş bilgi iàin bkz: Bir. Coğ. Kong., ss. 8-8, 87-89, hrt. Bir. Coğ. Kong., s. 00, hrt.; S. Gâzenà, Karadeniz Bâlgesi, basılmamış ders notları. U. B. Alkım, TÑBİTAK-AÑTBT, I (98) s. 7; V. Haas, MDOG, 09 (977) ss- 8-9; H. Otten, StBot, 7 (97) s., 58; M. T. Larsen, The Old Assyrian, s. 8, 0, Map. A. M. Dinàol-J. Yakar, Belleten, XXXVIII/5 (97) s

33 - 9 -

34 - 0 -

35 Bunlardan bâlgemiz dışında kalan Azzi-Hayaşa yı bir kenara bırakacak olursak, bâlgemizin sahilinde ve hinterlandında politik gåà olarak Kaşka ve Pala ålkeleri gârålmektedir. Ayrıca, İ.Ñ. II. binyıl tarihinin en båyåk politik organizasyonlarından biri olan Hitit Devleti, bâlgenin bu dânemdeki genel politik gârånåmånå tamamlamaktadır (harita: II). ) Bâlgenin Jeomorfolojik Yapısı: a) Kuzey Anadolu Fay Zonu: Anadolu nun tektonik yapısında ânemli bir yeri bulunan ve Dånya literatåråne de geàmiş olan Kuzey Anadolu Deprem Hattı, Orta Karadeniz Bâlgesi nin iàinden geàmektedir. Bu deprem Hattı gånåmåzde de aktifliğini korumaktadır ve zamanımıza kadar olan etkinlikleriyle bâlgenin Azzi-Hayaşa nın yeri hakkında ileri sårålen gâråşlerde bir birlik gârålmekte ve bu ålke, yaklaşık olarak Karasu ile Karadeniz sahili arasında kalan bâlgede aranmaktadır. Bkz: A. M. Dinàol-J. Yakar, Belleten, XXXVIII/5 (97) s. 56; E. von Schuler, Die Kaşkêer, s. ; J. Garstang-O. R. Gurney, Geography, hrt. ; Ayrıca metin yerleri ve yazılışları iàin bkz: G. F. del Monte-J. Tischler, Råpert. Gåograp., ss , 6-6; toplu kaynakàa iàin bkz: H. Ertem, Dizin, s,. Kuzey Anadolu Deprem Hattı hakkında geniş bilgi iàin bkz: İ. Ketin, TÉrkiye Jeolojisine, s. 5 vd; MTA Ens. Derg., 7 (968) s. vd; MTA Ens. Derg., 7 (969) s. vd; İ. Atalay, TÉrkiye Jeomorfolojisine Giriş, s. 9 vd; M. Ardos, TÉrkiye Jeomor. Neo., s. vd; H. N. Pamir-İ. H. Akyol, TCD, (9) s. 6 vd; H. N. Pamir, Fen Fak. Mec., IX/ (9) s. vd. - -

36 morfolojik gârånåmånå etkilemiştir. Yenice-Gânen den başlayarak, Abant, Bolu, Gerede, Ilgaz, Tosya, Ladik, Erbaa, Kelkit Vadisi, Erzincan Ovası, Elmalı Deresi, Varto ve Van Gâlå nån kuzey kenarından geàerek İran sınırına kadar uzanan ve yaklaşık 00 km. uzunluğunda, doğrultu atılımlı ve sağ yânlå olan bu deprem hattı, tek bir kırık dåzlemi olmayıp, bir àok fay paràalarından oluşmuş bir fay zonu, bir fay sistemi durumundadır. Başlangıà yaşı, yaklaşık Orta-Åst Miosen dânem olarak dåşånålen Kuzey Anadolu Fay Zonu nun sağ yânlå yer değiştirmesinin bu gåne kadar saptanan en båyåk değeri, km. kadardır. Bâyle yåksek değerdeki ve sårekli yer değiştirme hareketleri, doğal olarak fay hattının geàtiği bâlgelerdeki morfolojik gârånåm oluşmasında ânemli rol oynamıştır. Nitekim, Orta Karadeniz Bâlgesi ndeki båtån alåvyal àâkåntå-dolgu ovalar (Kargı Ovası, Vezirkâprå-Havza-Ladik Depresyonları, Tosya Havzası, Suluova Havzası, Zile Ovası, Tokat Ovası, Erbaa-Niksar Ovası), bu fay hattı boyunca uzanan dar ve uzun depresyonlar halindedir. Tåm bu ovalar henåz oluşum halinde olan ovalardır 5 ve fay zonunun hareketlerinin yıkıcı etkileri de en àok bu ovalar åzerinde kurulu bulunan yerleşim yerlerinde gârålmektedir 6. Bkz: burada s. 5, dip not () gâsterilen kaynakàa. İ. Ketin, TÉrkiye Jeolojisine, s. 58. İ. Ketin, gçst. yer. M. Ardos, TÉrkiye Jeomor. Neo., s. 5; İ. Ketin,MTA Ens. Derg., 7 (968) s. vd. 5 Adı geàen ovaların oluşumları hakkında toplu bilgi iàin bkz: M. Ardos, TÉrkiye Ova. Jeomor., I 6 Bâlgede Kuzey Anadolu Fay Zonu nun hareketleri sonucunda, yıkıcı etkileri àok båyåk olan depremler olmuştur. İ.S. 66, 09, 506, 890, 9, 9 ve 9 yıllarında Niksar da, 598 de Amasya da, 86, 899, 90 ve 9 yıllarında Erbaa da, 9 yılında Havza, Ladik ve Vezirkâprå de ve 95 de Merzifon da meydana gelen depremler bunların başlıcalarıdır. Ñzellikle 9 yılının son aylarıyla, 9 yılının ilk aylarında Niksar, Erbaa, Havza, Ladik ve Vezirkâprå de ve 95 yılında Merzifon da meydana gelen depremlerin etkileri, o gånleri yaşamış olan kuşakların belleklerindedir. Kuzey Anadolu Fay Zonu nda meydana gelen depremler ve bunların yıkıcı etkileri hakkında geniş bilgi iàin bkz: İ. Atalay, TÉrkiye Jeomorfolojisine Giriş, s. 7 vd; M. Ardos, TÉrkiye Jeomor. Neo., s. 7 vd; H. N. Pamir-I. H. Akyol, TCD, (9) s. 6; K. Ergån-U. Gåàlå-Z. Uz, TÉrkiye ve Civarının Deprem Kataloğu (İ.S.. yılından 96 Sonuna Kadar), Ankara, 967. Hitit metinlerinde ise bu gåne kadar Kuzey Anadolu Fay Zonu nun İ.Ñ. II. binyılda faaliyet gâsterdiğini belirten herhangi bir bilgiye rastlanılmamıştır. - -

37 Bu tektonik hareketler bazı akarsu vadilerinde de oynamalara ve bunun sonucunda akarsu şebekelerinde değişmelere neden olmuştur. Doğal olarak, bâlgedeki Devrez Çayı, Destek Çayı, Kelkit Irmağı gibi ânemli akarsular, fay zonu iàinde dåz bir àizgi halinde uzanan ve sonra ani dirsekler yapan vadilerde yataklarını oluşturmuşlardır. Kuzeyden gåneye doğru akan Tersakan Çayı nın, bâyle bir fay vadisini takip ederek geliştiği anlaşılmaktadır. b) Dağlar (harita: III): Karadeniz kıyı àizgisine paralel uzanan, hemen båtån Karadeniz boyunca devamlı bir sıra oluşturan ve Alp sistemine bağlı bulunan Kuzey anadolu Dağları, bâlgenin tektonik yapısının esasını oluşturmaktadır. Kuzey Anadolu M. Ardos, TÉrkiye Jeomor. Neo., s. 60. Bir. Coğ. Kong., s. 9 vd; İ. Ketin, TÉrkiye Jeolojisine, s. 9; Kızılırmak Vad. Jeomor., s. 8 vd. - -

38 Dağları nın Pontidler adı verilen dış sırası, Doğu ve Batı Karadeniz bâlgelerinin yåksek, geàilmesi gåà, àok yerde sarp ve keskin doruklu sıradağlarının aksine, Orta Karadeniz Bâlgesi nde daha alàaktır ve åzerleri yassı tepelerle kaplıdır. Kuzey Anadolu Sıradağları nın bu kısmına Canik Dağları (Paryadresler) adı verilmiştir. Melet Irmağı ile Kızılırmak ın aşağı kesimi arasında uzanan Canik Dağları, doğudan batıya doğru alàalır ve Yeşilırmak Vadisi bu dağların gåneyinde derin bir oluk biàiminde uzanır. Ortalama 500 m. yåkseklikteki bu dağlar åzerinde, 97 m. yåkseklikteki Aydoğan Tepe ve 56 m. yåkseklikteki Killik Tepeen yåksek noktaları oluşturmaktadır 5. Ayrıca, Kızılırmak ın batısında, İsfendiyar Dağları (Kåre Dağları) silsilesi iàinde yer alan, ortalama 600 m. yåkseklikteki Çangal Dağları, bâlgenin batısındaki râliyef şeklini oluşturmaktadır. Bu dağların, Canik Dağları ndan gerek bånye, gerekse morfolojik bakımdan, Kızılırmak ın batısında kalmış olmasından başka hià bir farkı yoktur 6. İ. Ketin, TÉrkiye Jeolojisine, s. 98; E. Akkan, Kızılırmak Vad. Jeomor., s. 0; İ. Atalay, TÉrkiye Jeomorfolojisine Giriş, s. 5 vd; H. İnandık, TCD, 5-6 (956) s. vd. E. Akkan, a.e., s. 8; İ. Atalay, gçst. yer; H. S. Selen, TÉrkiye Coğ. Hat., s. 5 vd; R. İzbırak, TÉrkiye, I, s. 7. Bir. Coğ. Kong., s. 0; S. Ener, TÉrkiye nin Sıradağları, s. 0; H. İnandık, a.e., s.. S. Ener, a.e., ; H. İnandık, a.e., s.. 5 S. Ener, a.e., s E. Akkan, a.e., s. 8; H. İnandık, a.e., s. vd. - -

39 Kuzey Anadolu Dağları nın Anatolidler adı verilen ià sıraları ise, kıyı dağlarına gâre daha yåksek, oldukàa karışık, Ara Masifler şeklindedir. Bu bâlgenin yåkselmiş alt yapısının başlıca kåtlesi Tokat Bâlgesi nde olduğu iàin, M. Blumenthal tarafından Tokat Masifi olarak adlandırılmıştır. Bunların en doğuda olanı, Sivas-Zara ya doğru uzanan 57 m. yåkseklikteki Yıldız-Asmalıdağ dır. Tokatın gåneyinde ise, Tokat dağları olarak isimlendirilen 89 m. yåkseklikteki Deveci Dağı ile, 96 m. yåkseklikteki Çamlıbel Dağı silsileleri yer almaktadır. Kademeli bir plato gârånåmåndeki Yukarı Yeşilırmak Havzası nda dağlar, batıya doğru yelpaze şeklinde aàılır. Bunlardan Amasya ve Merzifon un kuzeyindeki dağlar bir silsile halinde uzanır. Bu kısımda 900 m. yåkseklikteki Tavşan Dağları ile 06 m. yåkseklikteki Akdağ Masifi en yåksek noktaları oluştururlar. Bâlgenin batı kısmındaki yåkseltileri ise, Çankırı-Osmancık silsileleri oluşturur. Bu kısımda dağlar Kızılırmak a batı-gåneybatı, doğu-kuzeydoğu doğrultusunda ulaşırlar. Burada en yåksek noktaları ise, 889 m. yåkseklikteki Yuvala Tepe ile, kuzeybatı-gåneydoğu yânånde, 96 m. yåksekliğindeki İnegâl Dağı oluşturur 5. İ. Ketin, TÉrkiye Jeolojisine, s. 50; M. Blumenthal, Orta ve Aşağı Yeşilırmak BÇlgelerinin (Tokat-Amasya-Havza-Erbaa-Niksar) Jeolojisi Hakkında, Ankara, 950, s. 8 vd. M. Blumenthal, gçst. yer. R. İzbırak, TÉrkiye, I, s. 7; H. S. Selen, TÉrkiye Coğ. Hat., s. 6; S. Ener, TÉrkiye nin Sıradağları, s. 57. H. S. Selen, gçst. yer; S. Erer, Merzifon Depresyonu, s. 9 vd. 5 M. Blumenthal, Bolu Civarı ile Aşağı Kızılırmak Mecrası Arasındaki Kuzey Anadolu Silsilelerinin Jeolojisi, Ankara, 98, s. 85 vd

40 Bâlgenin İ.Ñ. II. binyıl coğrafyası hakkındaki bilgilerimiz henåz àok az ve yetersiz olduğundan, Hitit metinlerinde geàen dağ isimlerinin àoğunun lokalizasyonunu yapmak henåz måmkån olmamıştır. Maşathâyåk kazılarında bulunan Hitit tabletleri yardımıyla Yukarı Yeşilırmak bâlgesinin İ.Ñ. II. binyıl coğrafyası hakkında olumlu sonuàlar elde edilmiştir. Maşat Hâyåk-Tapigga eşitliğini gâzânånde bulunduran S. Alp, Çekerekırmağı nın batı tarafında olması gereken Şakaddunuva Dağı nı Karadağ silsilesi ile, Tapigga nın kuzeyinde yer alaması gereken Şişpunuva Dağını Buzluk Dağı silsilesi ile, Şarpanuva Dağı nı Emir Dağı silsilesi ile ve Hapidduini Dağı nı da Yapraklı Tepe ya da Buzluk Dağı silsilelerinin bir kısmına lokalize etmeyi ânermiştir. Åzerinde Hitit Fırtına Tanrısı nın kålt şehri Nerik ile birlikte Hanhana, Tanzilia, Zinhana, Astigurka, Talmaliya ve Iupapuena gibi bir àok yerleşmenin de bulunduğu ve Nerik de tapınım gâren kutsal bir dağ olan Haharwa Dağı nın lokalizasyonu konusunda henåz araştırmacılar bir gâråş birliğine varmış değillerdir. Haharwa Dağı nı Alişar yakınına lokalize eden J. Garstang-O. R. Gurney ve Sivas ın kuzeyine, Yıldızdağı na lokalize eden F. Cornelius un gâråşleri bir yana bırakılacak olursa, ilk S. Alp, Belleten, XLI/6 (97) s. 60; T.T. Kong., VIII/ (979) s. 95; Florilegium Anatolicum, 979, ss. -. Metin yerleri ve yazılışları iàin bkz: G. F. del Monte-J. Tischler, Råpert. Gåograp., ss. 6-6; metin yerleri ve kaynakàa iàin bkz: H. Ertem, Dizin, s. 77; A. Ånal, Hattuşili III, s. 87. J. Garstang-O. R. Gurney, Geography, s. 0. F. Cornelius, Or. NS., 7 (958) s. ; RHA, XVII/65 (959) s

41 kez H. G. Gåterbock, Haharwa Dağı nı Adadağ ile eşitlemiş, bundan sonraki àalışmalarda da bu gâråş doğru olarak kabul edilmiştir. Ancak bâlgede yapılan yåzey araştırmalarında åzerinde herhangi bir yerleşme yeri bulunamadığı gibi, bir dağ silsilesi olmayan Adadağ ın åzerinde àok sayıda yerleşme yeri bulunan Haharwa Dağı olamıyacağı topografik durumu dolayısıyla da anlaşılmıştır. A. M. Dinàol-J. Yakar, Nerik şehrinin yeri åzerine yaptıkları àalışmalarında, bu coğrafi konumu da gâz ânåne almışlar ve Nerik i, dolayısıyla da Haharwa Dağı nı, yåzey araştırmalarında sık bir iskana sahip olduğu anlaşılan Boyabat-Durağan-Vezirkâprå hattının kuzeyine, Kızılırmak ile İsfendiyar Sıradağları nın batıya uzanan uàları arasına lokalize etmeyi ânermişlerdir. Bizde Haharwa Dağı nın bu bâlge iàinde aranması gerektiği inancındayız. c) Ovalar (harita: III): Orta Karadeniz Bâlgesi nde, Kızılırmak (Halys) ve Yeşilırmak (Iris) nehirlerinin getirdiği alåvyonların birikmesiyle oluşan delta ovalarının dışında, Kuzey Anadolu Fay Zonu iàinde yer alan, oluşumları henåz tamamlanmamış, àevreleri genellikle yåksek dağlar ve tepelerle àevrelenmiş, akarsuların getirdiği alåvyonların birikmesiyle oluşmuş, pek fazla båyåk olmayan alåvyal àâkåntådolgu ovalar yer alır. Bunların başlıcaları, kargı (Avlağı) Ovası, H. G. Gåterbock, JNES, XX (96) s. 9. E. von Schuler, Die Kaškêer, s. 9, dip not 6; H. ten Cate, Anatolica, I (967) s. vd, hrt.. A. M. Dinàol-J. Yakar, Belleten, XXXVIII/5 (97) s. 57 vd. A. M. Dinàol-J. Yakar, gçst. yer

42 Vezirkâprå-Havza-Ladik Depresyonları ile Tosya Havzası, Suluova (Merzifon-Gåmåşhacıkây) Havzası, Zile Ovası, Turhal-Tokat Ovası ve Erbaa-Niksar Ovası dır. Bafra Ovası (Kızılırmak Deltası: Gazelonitis): Eskiàağ ın ånlå coğrafyacılarından Strabon (İ.Ñ. 6/6-İ.S. 9), Haly in ağzından sonra Gazelonitis e gelindiğini ve burasının Saramene ye kadar uzanan dåz ve verimli bir arazi olduğunu sâyler. Ova, åàgen şeklinde basit bir delta olarak gelişmiştir. Deltaya bu âzelliği kazandıran yalnız Kızılırmak olmayıp, diğer akarsularla, doğuda Karadere, Beylikdere, Engiz Çayı, Karakây Deresi, Kumsal Çayı, batıda Alaàam Deresi, Gâkàeboğaz Deresi, Mandıra ve Bedaş Çayları ve diğerlerinin birlikte biriktirmelerinin eseridir. Asıl rolå oynayan Kızılırmak (Halys), deltayı tam orta kısmından ikiye bâlerek tek bir kol halinde denize ulaşır kmïlik bir yåzâlàåme sahip olan delta ovası, a) Kızılırmak Deltası, b) Eski Delta Dåzlåğå, c) gåneydeki plato alanı veya yontulma alanı olmak åzere åà ana bâlåme ayrılmıştır. èarşamba Ovası (Yeşilırmak Deltası: Themiskyra): Karadeniz e dâkålen akarsularımızdan en fazla katı malzeme tasıyanı olan Yeşılırmak ın (Iris) oluşturduğu delta ovasının bu gånkå uzunluğu 0 km.yi, genişliği ise 5 km.yi aşmaktadır. Kaplumbağa sırtını andıran bir gârånåmå vardır. Yeşilırmak, Kızılırnak ın aksine zaman zaman bir kaà koldan denize akmıştır. Delta åzerinde bu kollara ait izlere rastlanmaktadır. Delta Ovası gåneyde eski, kuzeyde Strabon, Geographika, XII,iii,. A. Kâksal, Bafra Ovası nın, s. 7; M. Ardos, TÉrkiye Ova. Jeomor., II, ss. 50-5; E. Akkan, Kızılırmak Vad. Jeomor., s. 8 vd; H. İnandık, TCD, 7 (957) s. 5. A. Kâksal, a.e., s. vd; M. Ardos, gçst. yer; E. Akkan, gçst. yer; H. İnandık, gçst. yer; İ. Atalay, TÉrkiye Jeomorfolojisine Giriş, s. 5 vd

43 ise yeni alåvyonlardan oluşmuştur. Strabon ise Çarşamba Ovası nı şâyle anlatır: Themiskyra bir ovadır; bir tarafını deniz yalar ve şehirden aşağı yukarı 60 stadion ( stadion: 77.6 m.) mesafededir ve diğer taraftan gåzel ormanlarla ve kaynakları dağın iàinde bulunan kåàåk akarsularla kaplı dağlık bir arazi ile àevrilidir. Bâylece båtån bu akarsularla beslenen Thermodon nehri (Terme Çayı) ova boyunca akar ve Phanaroia dan àıkan diğer bir nehir de aynı ovadan akar ve bunun ismi Iris tir (Yeşilırmak)... Kargı (Avlağı) Ovası: Batıdan Devrez kolunu alarak àok sert bir dirsekle gåneydoğu dan gelip, daha sonra doğuya doğru keskin bir dânåşle yânelen Kızılırmak ın geniş tabanlı, sade bir vadisi gârånåmåndeki doğu-batı yânånde uzanmış olan ova, tamamen Kuzey anadolu Fay Zonu nun eseridir. VezirkÇprÉ-Havza-Ladik Depresyonları ile Tosya Havzası: Karadeniz den km. kadar iàerde yer alan ve Kuzey Anadolu Fay Zonu iàinde bulunan bâlge, bu fayın etkinliğiyle hem stråktår, hem de jeomorfolojik âzellikleri bakımından båyåk ânem taşır. Bunlardan Vezirkâprå Havzası sularını Kızılırmak a, diğerleri ise Yeşilırmak a gândermektedirler. Ladik Bâlgesi nin bir kapalı havza gârånåmånde olmasina karşın, Havza bâlgesinin suları Ladik Gâlå nden doğan Tersakan Çayı ile drene edilmektedir. Vezirkâprå Havzası nın suları ise, Akàay ve kolları tarafından Kızılırmak a ulaştırılır. Bu åà havzanın etrafı, Kunduz Dağı, Yuvala Tepe ve Akdağ gibi yåksek dağlar ve tepelerle àevrilmiştir. Gerek kuzeyi, M. Ardos, TÉrkiye Ova. Jeomor., II, s. ; İ. Atalay, TÉrkiye Jeomorfolojisine Giriş, s. 6; H. İnandık, TCD, 7 (957) s. 59. Strabon, Geographika, XII,iii,5. M. Ardos, TÉrkiye Ova. Jeomor., I, s. 9. M. Ardos, a.e., s. 9; TÉrkiye Jeomor. Neo., s. 7; Coğrafya Dergisi, I (985) s

44 gerekse gåneyi Kuzey Anadolu Fay Zonu ile àevrili olan Tosya Havzası nda ise, Devrez Çayı hemen hemen vadisini bu fay iàinde aàmış ve derinleştirmiştir. Suluova (Merzifon-GÉmÉşhacıkÇy) Havzası: Åzerinde Gåmåşhacıkây, Merzifon ve Suluova ilàelerinin bulunduğu ova, àepeàevre dağlık ve tepelik alanlarla sınırlanmıştır. Ancak, Tersakan Çayı nın geàtiği kısımlarda alàalmalar gârålår. Doğuda Akdağ, kuzeyde Tavşan ve Taşan dağları, batıda İnegâl Dağı, gåneyde ise Avratdağı ve Çakırdağ ovayı àevreleyen dağlardır. Ovanın sularını Tersakan Çayı ile onun kolları drene etmektedir. Zile Ovası: Doğu-batı yânånde ortalama 0- km., kuzeygåney yânånde 8-0 km. uzunluğunda olan Zile Ovası nın kuzeyinden Yeşilırmak, batısından ise onun kolu olan Hamide deresi geàer. Ovanın suları, bu akarsular ve onlara dâkålen dereler tarafından drene edilir. Genel eğim, doğuda, doğudan batıya, batıda ise batıdan doğuya doğrudur. Gåneyde Deveci Dağları, kuzeyde ise Akdağlar ile sınırlanmıştır. Turhal-Tokat Ovası (Dazimonitis): Ortalama 000 kmï lik bir båyåklåğe sahip olan ova, aslında ikisi daha kåàåk, biri båyåk åà ovadan meydana gelmiştir. Bunlar, doğudan batıya doğru, Kızılkây Ovası, esas Tokat Ovası ve Turhal Ovası dır. Båtån bu ovaları, batıdan doğuya doğru akan Yeşilırmak ve kolları drene etmektedir. Ayrıca, Tokat Ovası na kuzey ve gåneydeki dağlık alanlardan inen derelerin sularının àoğu, Yeşilırmak a ulaşamadan, dağ eteklerindeki kalın birikinti yelpazeleri iàinde kaybolur ve yeraltı suyunun beslenmesine yardımcı olurlar. Ovanın kuzeyini Dive Tepe ve M. Ardos, TÉrkiye Ova. Jeomor., I, s. 96. M. Ardos, a.e., s. 98; Coğrafya Dergisi, I (985) s. 9: S. Erer, Merzifon Depresyonu, s. vd, hrt. M. Ardos, TÉrkiye Ova. Jeomor., I, s