TÜRKtYEDE İLK TİYATROLAR

Transkript

1 Yeşil Kurbağa da Erdoğan Gemicioğlu, Hümaşah Gökcr, Aytaç Yürükaslan 'T '^ c g l b O İ TÜRKtYEDE İLK TİYATROLAR Metin A N I) Tiyatro tarihimizin öncüleri olan selim Nüzhet Gerçek, Refik Ahmet Sevengil çalışmalarıyla çok ilginç yollar açtılar. Onlardan sonra gelen incelemecilerin üzerine düşen işe gelince, bu süt üstünde birikmiş kaymağı toplamak kolaylığında olmadı. Tersine, öncülerin daralttığı kaynakların yenilerini bulmak, bıraktıkları boşlukları kapatmak, pürüzleri düzeltmek, değerlendirmeleri yeni bir değerlendirme süzgeçinden geçirmek gerekiyordu; yani toplanıp da yığın edilmiş pirincin taşlarını ayıklamak türlüsünden bir iş bekliyordu kendilerini. Ama bi iş sınırlandıkça, kaynaklar daraldıkça, yeni buluşların değeri artıyor, işine gönül vermiş inceleyiciye sonsuz bir sevinç veriyor. işte bu yazıda tiyatro tarihimizin karanlık kalmış bir bölümü olan Türkiye de ilk tiyatrolar üzerine söylenmemiş yeni bazı bilgiler getirmeye çalışılacaktır. Bu konuda daha çok çalışmak gerekmekle beraber, bu yazıcıkta belir- 27

2

3 tilenler bile eski söylenmişleri pek çok yönden değiştirebilecektir. Yukarıda adlarım andığım sayın incelemecilerin çalışmalarında Türkiye de ilk tiyatrolardan birini kuran Venedikli Giustiniani üzerine bilgi buluruz. Hepsinin bir tek kaynağı vardır, o da Türk tiyatrosu üzerine yakın bir ilgi duymuş olan Adolphe Thalasso nun bir yazısı (1). Bu yazıyla bağlı kaldıkça Giustiniani tiyatrosu üzerine verdikleri bilgi eksik kalmıştır. Oysa Thalasso nun başvurmadıkları erken tarihli bir başka yazısı vardır ki, yazar bu yazıda Guistiniani tiyatrosu üzerine şu aydınlatıcı bilgiyi vermektedir: «Giustiniani... bu amaçla Beyoğlu nun tam ortasında gösterişli bir tiyatro yaptırttı. Bu balkonu, cumbaları, galerisi olmayan İtalyan üslûbunda bir tiyatroydu. Bir at nalı biçiminde sıralanmış, üstüste konmuş altı katta, her biri sekiz kişilik yirmi altı loca bulunuyordu. Bu çok geniş bir partere açılmakta, bu genişlik de heykelsi zengin altın ve kadife süslemelerin nar rengi parlaklığını ortaya çıkarıyordu, önce Fransız Tiyatrosu adı verilen bu tiyatroya daha sonra ortadaki salona girişin baştan aşağı camdan olmasından ötürü Kristal Saray (Palas de Cristal) adı da verildi. Olay Abdül Mecit çağının ilk yıllarına rastlar.» (2). Guistiniani nin tiyatrosunun bir adının da Palais de Cristal olduğunu öğrenmek bize bu tiyatronun Beyoğlu nda nerede olduğunu kesin olarak bilgi veriyor. Bunun için eski İstanbul kılavuzlarından yararlanabiliriz yılında basılmış bir kılavuz bunları Tiyatrolar ve Çalgılı- Kahveler diye iki ayrı bölümde gösteriyor. Tiyatrolar şunlardır : Apollo, Topçular sokağı Galata. Konkordia, istiklâl caddesi Beyoğlu. Avrupa, Topçular sokağı Galata. Fransız, istiklâl caddesi Beyoğlu. Tepebaşı Bahçesi, Mezarlık sokağı - Beyoğlu. Osmaniye, Gedikpaşa - İstanbul. Verdi, istiklâl caddesi Beyoğlu (3). Guistiniani tiyatrosu 1883 yılında a- yakta duruyor idiyse bunlar arasında Fransız tiyatrosu olabilir. Nitekim şimdi aynı kılavuzdan alınıp aşağıya çıkarılan çalgılı kahvelerin listesi verilince görülecektir ki Fransız Tiyatrosu ile Kristal Saray Beyoğlu nda aynı yerde, yani istiklâl Caddesi 320 numarada bulunmaktadır. Olabilirki içi tiyatro, camlı bölümü ise ayrıca şarkılı, müzikli bir kahve olarak kullanılıyordu. Bu çalgılı kahvelerin çoğunun gene tiyatro olarak kullanılmış olduğunu unutmayalım. Şimdi de kılavuzda çalgılı kahvelerin (cafés - concerts) adlarını görelim: Beyoğlu : Mandas Teke de istiklâl caddesi 657 ; Trokadero, istiklâl caddesi 295; Kristal Saray, istiklâl caddesi 320; Büyük Bizans Alkazarı, istiklâl caddesi 184; Küçük Elhamra, istiklâl caddesi 341; Galata da Amerikan Alkazarı, Galata Büyük Cadde 216 (4). Başka kılavuzlarda bu tiyatrolar üzerine başka bilgiler ediniyoruz. Nitekim bunlardan birinde özetle şu bilgiler var: Çalgılı kahvelerde de giriş parasızdır, birşey içildiğinde üç kuruş (75 c.) verilir. Konkurdia bu kılavuzda (yukarıda verilen numarada değil) 321 numaradadır. Tiyatrolara gelince, bunlardan Verdi Tiyatrosu Büyük Otel dedir. Kışın opero, opera - comique, rumca, bazen îtal- Yanda : Nezahat Tanyeri, Atıf Avcı, Nedret Güvenç, H. Kemal Gürmen «Mor defter» piyesinde 29

4 Nedret Güvenç, Atıf Avcı, Abdurrahman Palay «Mor defter» piyesinde yanca oynanır. Konserler, balolar verilir. Tepebaşı Bahçesi içindeki tiyatroda geçici tiyatro toplulukları oynarlar. Kon - kordiya yukardakiyle aynı bahçe içindedir. Yazın opera - comique, operet oynanır, bunları geçici İtalyan ve Fransız toplulukları oynarlar. Ailece gidilebilir bunlara. Osmaniye Tiyatrosu Gedikpaşa dadır. Kışın ve Ramazan da Ermeni tiyatro toplulukları burada türkçe güldürücü ve operet oynarlar. Oyunlar arasında Ahmet Vefik Paşa nın çevrisi Moliere güldürüleri vardır (5). Bir başka kaynak 1870 yılındaki tiyatrolar üzerine şu bilgiyi veriyor: Bunların en büyüğü olan Alkazar bir Fransız çalgılı kahvesiydi; bundan başka birçok Alman ve Türk çalgıcılarının olduğu kahveler bulunmaktadır. En önemli tiyatro Naum un Tiyatrosu dur. Burada Fransız dram ve vaudeville leri ve İtalyan Operası gösterilir. Bir de Galata da bir kahvede çok ufak, alçak bir tiyatro vardır, burada da Türk, Yunan ve bazen Italyan güldürmeceleri oynanır (6). Eski İstanbul kılavuzlarının değişik tarihli baskılarına bakmak hangi tiyatroların değiştiğini öğrenmeye de yarıyor. örneğin bunlardan bir 1895 tarihli bir İstanbul kılavuzunda şu bilgi var: «Tiyatro ve müzikli yerler: İstanbul un adına yakışır bir yer yoktur. Kasım dan Şubat a kadar Tepebaşı Bahçesin deki. Pavyon da, Isttiklâl Caddesindeki Konkordia Tiyätrosu nda ve Verdi Tiyatrosunda arada sırada Fransızca, Italyan- 30

5 H. Kemal Gürmen ve Nedret Güvenç «Mor defter» piyesinde ca ve Yunanca temsiller verilir. Türk oyunları İstanbul da Şehzadebaşı ndaki Türk tiyatrolarında gösterilir; bu sonunculara bayanların gitmemesi doğru olur. Temmuz dan Ekim ayına kadar Tepebaşı bahçesi ve konkordia da İtalyanca opera ve Fransızca operet temsilleri açık havada verilir.» Müzik holleri ise kılavuz çok aşağılık bulup salık vermemektedir (7). Aynı kılavuzun 1902 ve 1910 tarihli baskılarında ise Verdi Tiyatrosunun yerine Odeon Tiyatrosunun geçtiğini görüyoruz. Gene bu tiyatrolardan bazılarının yerlerini kılavuzdaki plânda buluyoruz. Bir başka kılavuzda buna yakın bilgi vardır, ancak burada kış mevsiminin Kasım dan Mayıs a kadar sürdüğü belirtilmektedir (8). Eski tiyatrolar arasında Gedikpaşa Tiyatrosu üzerine bazı yeni bilgileri bir yazımda (9), Tarabya da yıktırılan bir yazlık tiyatro ile Abdülhamit in Yıldız Sarayı ndaki özel tiyatrosu üzerine yeni bilgileri bir başka yazımda (10) vermiştim. Asıl önemli soru, Giustinani tiyatrosundan önce İstanbul da tiyatro var mıydı? Bu konuda geçen yüzyıl içinde Türkiye de bulunan yabancı bir tanığın anılarında tiyatro tarihimiz bakımından önemli olan şu ilginç satırları okuyoruz: «Geçen yüzyılın başlarında bir Cenevizli Galata da bi rtiyatro açtı, burada kışın opera, trajedi ve güldürü oynandı - çoğunluk İtalyanca, bazen Fransızca, hattâ Yunanca- Oyuncular çoğu zaman Venedik ten veya Cenova dan İzmir e 31

6 uğrayarak geliyorlardı. İzmir deki büyük İtalyan azınlığına temsiller vermek için üç, dört gece kalıyorlardı. Goldoni Un Impresario in Smirna adlı güzel güldürüsünde böyle Doğu da temsiler veren bir gezici tiyatro topluluğunun serüvenlerinin hoş bir resmini çizmiştir yılında Galata Tiyatrosu Beyoğlu na taşındı ve burada her kış aralıksız seviyeli opera temsilleri birinci sınıf oyuncularla verildi. Bazen temsilleri Sultan ve Saray ilişginleri onurlandırdı. Abdül Aziz operadan çok hoşlanıyordu.» (11). Aynı yazar kitabının bir başka yerinde dört beş yıl önce Verdi Tiyatrosu nun yandığını ve tekrar yapılmadığım yazıyor. Geriye Steinway Hall büyüklüğünde olan Tepebaşı ndaki Belediye Tiyatrosu nun kaldığını söylüyor. Konkordia - nın ise genişçe ve iyice bir yapısı olduğunu belirtiyor. Yazara burada Peşte- den gelen bir tiyatro topluluğundan Lessing in Nathan der Weise ile Mosenthalin Deborah sını, gene aynı yerde Sophocles in Antigone nunun kötü bir temsilini seyretmiştir (12). Fakat asıl Giustiniani Tiyatrosundan daha eski tiyatrolar bulunduğu kesin o- larak belirten belge 1893 tarihini taşımaktadır ve Prag da yayınlanmıştır. Elimizdeki belgelerin en eskisi olan bu belgenin öneminden ötürü içindeki ilgisiz ayrıntıları hesaba katmadan olduğu gibi aşağıya aktarıyorum: «Bilindiği gibi İstanbul un birkaç süredir iki anfiteatrı ile bir de İtalyan operalarının oynandığı bir tiyatrosu vardı. Şimdi de İngiliz gaztelerinde yeni açılan ve Türklerin oyunlarım oynayan bir başka tiyatronun sözü ediliyor. Bu ilk Türk tiyatrosu olup gelişmesi henüz pek şüpheli de olsa, ulusal bir tiyatronun çekirdeği sayılabilir. Türk beğenisine uygun söyleşmelerden başka, müzik de temsilin önemli bir kesimidir. Nitekim burada çalgıcı takımı iki üfliyerek çalman çalgıyla, üç çift çembalodan başka, ellerindeki tefleri bolca kullanan ve o- yuncuların konuşmalarına tam klâsik bir biçimde karışan altı kişilik bir koro ile bir de koro başı bulunmaktadır. Kadın giyimli ve kılıklı dört erkek, iğrenç bir sere-serpelikle fakat hiç de incelikten yoksun olmayan danslar gösteriyorlardı. Şurası kesindir ki çok zayıf olan müzik bir AvrupalInın kulağı için iç paralayıcı bir gürültü bütünü olduğu gibi, bizim anlamımızda bir sahne düzeni ve dekoru da söz konusu olamaz. Fakat ne olsa bir koro, bir orkestra, bir koro yönetmeni ve bir bale vardır. Bu gibi temsillerin uyandırdığı beğeni gözönüne alınır, Asya utu yerini Avrupa piyanosuna bıraktığı, İslâm hareminde İtalyan operasından gelme bir öğretmenin şimdiki pek küçük çapta da olsa ses dersi verdiği düşünülürse, bir Müslüman ulusal operasının kurulacağı biraz uzakça bir umut ama büsbütün de saçma değildir. Ancak bu kaba başlangıçtan sonra bir Türk Juan veya Figaro - suna giden yolun ne kadar süreceği, tiyatro programlarımızda İstanbul dan Bayan Fatma Mirza konuk olarak Rezia.. rolünde... yazısını okuyacağımız günün ne kadar yakın veya uzak olduğu henüz kestirilemez.» (13). Yukardaki belgenin önemi açıkça ortadadır: Böylece öğreniyoruz ki, tiyatro tarihçilerimizin bize şimdiye kadar Tanzimat tan önce tiyatro yoktur demelerinin tam tersine 1839 yılında İstanbul da iki amfiteatr ve iki de tiyatro bulunmaktaydı, üstelik bunlardan biri Orta Oyunu türlüsü oyunlar göstermekteydi. Türkiye deki ilk tiyatrolar üzerine başka bilgileri, bunlarda ne gibi oyun- 32

7 Suna Pekuysal, başarıyla devam ettiği «Sahildeki Kanape» oyununda «Kaçık Kız» rolünde 33

8 lan hangi oyunların oynadıklarım bir başka yazıma saklayacağım. (FORUM) dan (12) Ibid, sb (13) «Türkissches Theater», Ost und West, 11 Eylül 1839,, No. 73, S (1) Adolphe Thalasso, «Numéro sur le Théâtre Turc», LaRevue Theatrale, (1904 Nouvelle série No. 16 : (2) Adolphe Thalasso, «Le Théâtre Turc contemporain», Revue Encyclopédique, 9 Aralik 1899, S (3) Alexandre Français Heksch, Guide illustrq sur le Danube de Ratisbonne à Bouline et indicateur de Constantinople, viyaua 1883, S (4) Ibid, S (5) P. Joanne, De Paris â Constantinople, Paris 1886, S (6) Albert Le Burton, Ten Month s Tour in the East, London 1870, S. 75 (7) Demetrius Coufopoulos, A, Guide to Constantinople, London 1895, S. 36. (8) Handbook for travellers in Constantinope, Brusa, and the Troy, 1893, Janh Murray Publ, London, S. 82. (9) Metin And, «Murat Efendi ve Türk Tiyatrosu», FORM, 15 Ağustos 1961, Sayı: ) Metin And, «n. Abdülhamit ve Tiyatro», Türk Dili, Kasım 1961, sayı: 122. (11) Richard Davey, The Sultan and his subjects, London 1897, I, S Y IL 33 ŞU B A T M A R T 1962 S A Y I 338 (Yeni Seri) : 18 İmtiyaz Sahibi : İstanbul Belediyesi Şehir Tiyatroları Müdürü : Basri D ED EO Ğ LU Yazı İşleri Müdürü : H aüt Fahri O ZA N SO Y Basıldığı yer : Belediye Matbaası Fiatı : 50 Kuruş Dergimiz Basın Ahlâk Yasasına uymayı taahhüt etmiştir ARKA KAPAK : Yılın başarılı kadın tiyatrocusu Lâle Oraloğlu YAN DA : R eşit Gürzap «İyi Saatte Olsunlar» m verdikleri paralarla 34 Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi