T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2372 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1369 BAHÇE TARIMI-I

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2372 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1369 BAHÇE TARIMI-I Yazarlar Doç.Dr. Ece TURHAN (Ünite 1, 5) Yrd.Doç.Dr. Yasemin EVRENOSO LU (Ünite 1, 2) Yrd.Doç.Dr. Cenap YILMAZ (Ünite 2, 9) Prof.Dr. Hatice GÜLEN (Ünite 3, 5) Prof.Dr. Sinan ET (Ünite 4) Prof.Dr. fiebnem ELL ALTIO LU (Ünite 6) Prof.Dr. Yeflim OKAY (Ünite 6) Prof.Dr. brahim BOLAT (Ünite 7) Prof.Dr. Bekir Erol AK (Ünite 7) Prof.Dr. Mustafa ERKAN (Ünite 8) Prof.Dr. Ahsen IfiIK ÖZGÜVEN (Ünite 9) Prof.Dr. Uygun AKSOY (Ünite 10) Doç.Dr. brahim DUMAN (Ünite 10) Editör Doç.Dr. Ece TURHAN ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc lar Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. lker Usta Grafikerler Ayflegül Dibek Mehmet Emin Yüksel Nihal Sürücü Ahmet Kökbudak Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Bahçe Tar m -I ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ekim 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas... 2 BAHÇE B TK LER N N TANIMI... 3 TÜRK YE DE YET fien BAHÇE B TK LER TÜRLER VE ANAVATANLARI... 3 BAHÇE B TK LER N N SINIFLANDIRILMASI... 7 Meyve Türlerinin S n fland r lmas... 8 Meyve Türlerinin Botanik S n fland r lmas... 8 Meyve Türlerinin S cakl k steklerine Göre S n fland r lmas Meyve Türlerinin Meyve Yap lar na Göre S n fland r lmas Sebze Türlerinin S n fland r lmas Sebze Türlerinin Botanik S n fland r lmas Sebze Türlerinin Kültür fiekillerine Göre S n fland r lmas Sebze Türlerinin klim steklerine Göre S n fland r lmas Süs Bitkilerinin S n fland r lmas Çok Y ll k Süs Bitkileri (A açlar ve Çal lar) Tek Y ll k Süs Bitkileri (Çiçekler ve Yerörtücüler) Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Bahçe Bitkilerinin Önemi BAHÇE B TK LER N N KAPLADI I ALAN, ÜRET M M KTARLARI, HRACAT VE THALATI BAHÇE B TK LER N N HAMMADDE BAKIMINDAN ÖNEM BAHÇE B TK LER N N BESLENME AÇISINDAN ÖNEM Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Bahçe Bitkilerinin Ekolojik stekleri BAHÇE B TK LER N N EKOLOJ K STEKLER KL M S cakl k Ifl k Nem Rüzgar YER VE YÖNEY TOPRAK Topra n Fiziksel Yap s Topra n Derinli i ve Taban Suyu Toprak ph s ve Tuzluluk ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler Topra n Besin Maddesi çeri i ve Toprak Yorgunlu u Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE Bahçe Bitkilerinin Biyolojik Esaslar B TK LERDE ÜREME Vegetatif Üreme Generatif Üreme Ç ÇEK TOMURCU U OLUfiUMU Ç ÇE N YAPISAL ÖZELL KLER Çanak Yapraklar Taç Yapraklar Erkek Organlar Difli Organ Tepecik Boyuncuk Yumurtal k Ç ÇE N ANATOM K ÖZELL KLER Erkek Organlar n Anatomik Yap s Difli Organlar n Anatomik Yap s Embriyo Kesesinin Oluflum Aflamalar ve Yap s Ç ÇEKLERDE VE B TK LERDE EfiEYSEL FARKLILIKLAR Çiçeklerde Efleysel Farkl l klar Erkek Çiçekler Difli Çiçekler Bitkilerde Efleysel Farkl l klar Monoik Bitkiler ( + ) Dioik Bitkiler ( )+( ) TOZLANMA Böceklerle Tozlanma Rüzgarla Tozlanma Böcekle ve Rüzgarla Tozlanan Bitkilerin Çiçeklerindeki Yap sal Farkl l klar Çiçek Tozunun Çimlenmesi ve Çim Borusu Büyümesi Tozlanma Baflar s n ve Çiçek Tozu Çimlenmesini Etkileyen Faktörler klim Faktörleri Beslenme ve Bak m Koflullar Çiçek Yap s Zaman Faktörü DÖLLENME TOHUM VE MEYVE OLUfiUMU Geliflen ve Tüketilen K s mlar na Göre Meyvelerin S n fland r lmas KISIRLIKLAR Morfolojik K s rl k Gamet K s rl klar EfiEYSEL UYUfiMAZLIKLAR PARTENOKARP... 82

5 çindekiler v Vegetatif Partenokarpi Fakültatif Partenokarpi Uyart l Partenokarpi Partenokarpik Meyve Oluflum Mekanizmas ve Büyüme Düzenleyici Maddeler STENOSPERMOKARP APOM KS S MEYVE TUTUMUNU ETK LEYEN FAKTÖRLER Bahçe Kurarken Döllenme Biyolojisi Aç s ndan Dikkat Edilecek Hususlar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Bahçe Bitkilerinin Fizyolojik Esaslar BÜYÜME VE GEL fime OLAYLARI D NLENME Tomurcuklarda Dinlenme Tohumlarda Dinlenme Bitkilerin Di er Organlar ndaki Dinlenme Ç MLENME, SÜRME VE KÖKLENME Çimlenme Sürme Köklenme Ç ÇEKLENME VE MEYVE TUTUMU Ç ÇEK VE MEYVE DÖKÜMÜ OLGUNLAfiMA YAfiLANMA PER YOD S TE REJENERASYON Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Bahçe Bitkilerinde Ço altma Teknikleri BAHÇE B TK LER NDE ÇO ALTMA GENERAT F (EfiEYL = TOHUMLA) ÇO ALTMA Hibrit Tohum Kullan m Tohum Al nmas ve Temizlenmesi Tohumdan Bitki Geliflimi Spor Oluflturan Bitkiler VEGETAT F ÇO ALTMA (EfiEYS Z ÇO ALTMA) Vegetatif Ço altman n Kullan lma Nedenleri Vegetatif Olarak Ço alt lan Bitkilerde Genetik De ifliklikler VEGETAT F ÇO ALTIM YÖNTEMLER ÇEL KLE ÇO ALTMA ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler Çelik Tipleri Çeliklerde Köklenmeyi Etkileyen Faktörler Köklenmeyi Art r c Uygulamalar Çeliklerin Dikilmeleri, Bak m ve Muhafazas AfiI LE ÇO ALTIM Afl laman n S n rlar Afl da Kaynaflmay Etkileyen Faktörler Kalem Afl lar Göz Afl lar Göz Afl lar n n Uyguland Dönemlere Göre S n fland r lmas Anaç Tipleri Anaç-Kalem Uyuflmazl Asmalarda Afl l Fidan Üretimi Sebzelerde Afl l Fide Üretimi DALDIRMA LE ÇO ALTMA Dald rma Tipleri ÖZELLEfiM fi GÖVDE VE KÖKLERLE ÇO ALTMA AYIRARAK ÇO ALTMA KOLLARLA ÇO ALTMA DOKU KÜLTÜRÜ LE ÇO ALTIM Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE Bahçe Tesisi ve Genel Kültürel Uygulamalar BAHÇE TES S Meyve Bahçesi ve Ba Tesisi Yer Seçimi Tür ve Çeflit Seçimi Anaç Seçimi Dikim Sistemleri Sebze Bahçesi Tesisi BAHÇE B TK LER NDE TOPRAK fileme Meyve Bahçeleri ve Ba larda Toprak flleme Sebze Bahçelerinde Toprak flleme BAHÇE B TK LER NDE SULAMA BAHÇE B TK LER NDE GÜBRELEME BAHÇE B TK LER NDE BUDAMA Meyve A açlar ve Ba larda Budama Meyve A açlar nda Budama Ba larda Budama Sebzelerde Budama BAHÇE B TK LER NDE TARIMSAL MÜCADELE MEYVEC L KTE SEYRELTME Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar

7 çindekiler vii S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Bahçe Ürünlerinin Muhafaza ve Pazara Haz rlanmas BAHÇE ÜRÜNLER NDE HASAT SONRASI KAYIPLAR BAHÇE ÜRÜNLER NDE HASAT VE HASAT ZAMANININ SAPTANMASI Hasat Hasatta Özen Hasat Zaman n n Saptanmas nda Kullan lan Yöntemler BAHÇE ÜRÜNLER N N SO UKTA MUHAFAZASI BAHÇE ÜRÜNLER N N MUHAFAZASI ÜZER NE ETK L OLAN FAKTÖRLER Hasat Öncesi Faktörler Hasat Sonras Faktörler Süs Bitkilerinin Muhafazas Tohumlar n ve Afl Kalemlerinin Muhafazas BAHÇE ÜRÜNLER N N BOYLAMA, PAKETLEME VE PAZARA HAZIRLANMASI Paketleme Tesislerinde Uygulanan fllemler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Bahçe Bitkilerinde Büyümeyi Düzenleyici Maddeler ve Etkileri BÜYÜMEY DÜZENLEY C MADDELER VE SINIFLANDIRILMASI OKS NLER VE BAHÇE B TK LER ÜZER NDE ETK LER G BBEREL NLER VE BAHÇE B TK LER ÜZER NDE ETK LER S TOK N NLER VE BAHÇE B TK LER ÜZER NDE ETK LER ABS S K AS T VE BAHÇE B TK LER ÜZER NDE ETK LER ET LEN VE BAHÇE B TK LER ÜZER NDE ETK LER D ER BÜYÜMEY DÜZENLEY C MADDELER Brassinosteroidler ve Bahçe Bitkileri Üzerinde Etkileri Poliaminler ve Bahçe Bitkileri Üzerinde Etkileri Jasmonik Asit ve Bahçe Bitkileri Üzerinde Etkileri Salisilik Asit ve Bahçe Bitkileri Üzerinde Etkileri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Organik Bahçe Bitkileri Yetifltiricili i ORGAN K TARIM NED R? ORGAN K TARIMIN DÜNYA DAK VE TÜRK YE DEK GEL fimes ORGAN K TARIMDA GEÇERL YASAL DÜZENLEMELER VE GARANT S STEMLER Uluslararas Organik Tar m Standartlar ÜN TE 9. ÜN TE 10. ÜN TE

8 viii çindekiler Birleflmifl Milletler (FAO ve WHO) Taraf ndan Haz rlanan Organik Bitkisel ve Hayvansal Ürünlere liflkin Codex Alimentarius IFOAM Temel Standartlar Uluslararas Pazarda Geçerli Ulusal Standartlar Türkiye de Geçerli Olan Organik Tar mla lgili Yasal Düzenlemeler ORGAN K TARIMDA KONTROL VE SERT F KASYON ORGAN K TARIMA GEÇ fi, R SK DE ERLEND RMES VE PLANLAMA TOPRAK VER ML L N N KORUNMASI HASTALIK, ZARARLI VE YABANCI OT YÖNET M ORGAN K TARIMDA EK M NÖBET (ROTASYON) ÇOK YILLIK MEYVE-BA TÜRLER NDE ORGAN K TARIM DO ADAN TOPLAMA ORGAN K ÜRÜNLER N PAZARA HAZIRLANMASI, filenmes VE ET KETLENMES Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük Dizin

9 Önsöz ix Önsöz Türkiye, uygun ekolojik koflullar ve Dünyada mevcut gen merkezleri aras nda hem yak ndo u hem de akdeniz havzas n kapsamas nedeni ile bahçe bitkileri aç s ndan önemli boyutlarda tür ve çeflit zenginli ine sahiptir. Birçok meyve, sebze, süs bitkisi türü ve çeflidinin orijin merkezi durumundad r. Türkiye, uygun ekolojik koflullar, göç yollar n n üzerinde bulunmas ve Anadolu nun tarihin ilk ça lar ndan beri bir çok medeniyetin befli i olmas nedenleriyle de iflik kültürlerin ve tekniklerin etkilerini de yetifltiricili e yans tmaktad r. Bu nedenle Türkiye bahçe bitkileri yetifltiricili inde, geleneksel yetifltiricilik teknikleri ile birlikte modern tekniklerin uyguland iflletmeler de mevcuttur. Köklü bir bahçe bitkileri kültürüne sahip olan Ülkemizde, bu alanda son y llarda çok önemli ilerlemeler olmaktad r. Bu geliflmeler sonucu baz bahçe bitkileri türlerimizin üretimi de artm flt r. Modern tekniklerin uygulanmas, yeni slah çeflitlerinin kullan lmas, üretim ve pazarlama sistemlerinin de iyilefltirilmesine ba l olarak bahçe bitkileri üretiminin artmas kaç n lmaz görünmektedir. Tar m Önlisans Program için oluflturulan bu kitab n haz rlanmas nda uzaktan ö retim ilke ve teknikleri esas al nm flt r. Kitaptaki konular n iyi anlafl labilmesi için, ünite bafllar nda yer alan Amaçlar m z bölümünü dikkatlice okuyunuz. Ünite sonunda yer alan Özet bölümü bu amaçlara ulafl p ulaflmad n z anlaman za yard mc olacakt r. Üniteleri oluflturan konular okurken S ra Sizde sorular n göreceksiniz. Bu sorular gördü ünüzde, soruyu cevaplamaya çal fl n. Soruyu cevaplamakta güçlük çekerseniz ilgili konuyu tekrar inceleyin. Ünite sonundaki sorular için de ayn ifllemi uygulay n. Ünitelerdeki konular hakk nda ayr nt l bilgi edinmek isterseniz ünite içerisinde yer alan, kitap, internet adresi ve ünite sonunda yer alan kaynaklara baflvurabilirsiniz. Kitab n meslek yaflam n z için sizlere ve konuyla ilgilenen okurlara yararl olmas n dilerim. Kitab n haz rlanmas nda eme i geçen ö retim üyelerine flükranlar m sunar, kitab n bas m ve yay na haz rlanmas sürecinde özveriyle çal flan, tüm Aç k Ö retim Fakültesi ekibine teflekkür ederim. Editör Doç.Dr. Ece Turhan

10 1BAHÇE TARIMI-I Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Bahçe bitkilerini tan mlayabilecek, Türkiye de yetiflen bahçe bitkileri türlerini tan yabilecek, Türkiye de yetiflen bahçe bitkileri türlerinin orijinlerini aç klayabilecek, Bahçe bitkilerini meyve, sebze ve süs bitkileri aç s ndan s n fland rabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Bahçe Bitkileri Meyve Sebze Ba Süs bitkisi çindekiler Bahçe Tar m -I Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas BAHÇE B TK LER N N TANIMI TÜRK YE DE YET fien BAHÇE B TK LER TÜRLER VE ANAVATANLARI BAHÇE B TK LER N N SINIFLANDIRILMASI

11 Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas BAHÇE B TK LER N N TANIMI Tar m n, meyve a açlar, asma, sebze ile bahçe ve peyzaj planlamada kullan lan süs bitkilerinin yetifltiricili i ile u raflan bölümüne Bahçe Bitkileri ad verilmektedir. Bahçe bitkileri içinde tek y ll k, çok y ll k, otsu veya odunsu, çal veya a aç formunda çok say da bitki vard r. Bunlar kesin olarak, örne in sebzeler tek y ll kt r, ya da meyveler çok y ll kt r diye ay rmak do ru de ildir. Ancak, genellikle meyveler çok y ll k odunsu (a aç veya çal ) bitkilerin, sebzeler ise ço unlukla tek ya da birkaç y ll k otsu bitkilerin içerisinde yer al r. Bahçe bitkileri yetifltiricili inin matematik, fizik ve kimya DÜfiÜNEL M gibi temel bilimler, ekoloji, fizyoloji, biyoloji, entomoloji, fitopatoloji, toprak bilimi, pomoloji, genetik, sitogenetik ve biyoteknoloji gibi uygulamal bilimlerle yak n iliflkisi bulunmaktad r. SORU Entomoloji ve fitopatoloji 2. s n fta okutulacak derslerde tan mlanacakt r. D KKAT Sebze: Meyvecilik, hububat ve endüstri bitkileri grubuna girmeyen, otsu bitkilerin yenen k s mlar olup, bunlar çi, piflirilmifl, kurutulmufl, dondurulmufl, konserve edilmifl, yaprak, tomurcuk, kök, yumru, so an, sap, çiçek, meyve, tohum veya mantar fleklinde insan beslenmesinde yararl olan bitkilerin tümüdür. Meyve: Ovaryum ve bununla ilgili di er çiçek SIRA k s mlar n n S ZDE olgunlaflmas ndan meydana gelen ve içinde tohumu bar nd ran generatif bir organd r. Pomoloji: Özellikle, DÜfiÜNEL M yetiflen meyveleri, yetifltirmedeki kültür tekniklerini, ve meyve a açlar ndaki fiziksel çal flmalar inceleyen SORU bilim dal d r. D KKAT Hangi bitki gruplar bahçe bitkileri içerisinde yer al r? TÜRK YE DE YET fien BAHÇE B TK LER TÜRLER VE DÜfiÜNEL M ANAVATANLARI Türkiye, uygun ekolojik ve co rafik koflullar nedeniyle bahçe bitkileri kapsam nda yer alan meyve ve sebze türleri aç s ndan önemli bir üretim K SORU potansiyeline T A P genetik materyalin sahiptir. Dünyada mevcut gen merkezleri aras nda hem yak ndo u hem de akde- K tafl y c s SORU T A P olan kromozomlar inceleyen, sitoloji ve geneti in metot ve bulgular n bir araya getiren niz havzas n kapsayan Türkiye, birçok meyve, sebze türü ve çeflidinin orijin merkezi durumundad r. Türkiye, uygun ekolojik koflullar, göç yollar n n TELEV ZYON üzerinde bu- veya mikroorganizmalar n TELEV ZYON bilim dal d r. D KKAT Biyoteknoloji: Bitki, D KKAT hayvan tamam ya da bir parças lunmas ve Anadolu nun tarihin ilk ça lar ndan beri bir çok medeniyetin befli i olmas nedenleriyle de çok say da tür ve çeflit zenginli ine sahip kullan larak yeni bir organizma SIRA olmufltur. S ZDE (bitki, hayvan ya SIRA da S ZDE mikroorganizma) elde etmek Meyve, sebze ve süs bitkileri türlerinden, elma, armut, ayva, erik, kiraz, viflne, k z lc k, f nd k, Antepf st, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar; yabani veya var olan bir organizman n NTERNET genetik yap s nda NTERNET arzu edilen AMAÇLARIMIZ yönde de ifliklikler asma dahil bir çok üzüm çeflitleri; bamya, h yar, sar msak, so an, lahana, paz, AMAÇLARIMIZ meydana getirmek amac ile kullan lan yöntemlerin tamam d r. p rasa, marul, flalgam, havuç, kavun, kuflkonmaz; gelincik, gül, han meli, lale, Gen Merkezi: Bitkilerin ilk ortaya ç kt ve evrimlerini menekfle, karanfil Anadolu da oluflarak evrimlerini tamamlam fllar K T A ve P y llardan tamamlad klar yerlere K T Gen A P beri yetiflmektedirler. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ DÜfiÜNEL M TELEV ZYON 1 Sitogenetik: Canl n n yap tafl olan hücrenin çekirde indeki Merkezi ya da Anavatan ad verilir. Orijin: Anavatan veya gen merkezidir. TELEV ZYON NTERNET NTERNET

12 D KKAT D KKAT 4 Bahçe Tar m -I AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON Anaç: Yeni bitkinin alt k sm n veya kökünü meydana getirecek alt bölümüne anaç ad verilir. NTERNET Çeflit: Ayn türden olan bitkilerin baz özelliklerle ayr lan öbeklerinden her biridir. Mikroklima: Küçük alanda ve genelde bölgenin özel koflullar na ba l olarak ortaya ç kan iklim çeflididir. Çizelge 1.1 Türkiye de yetiflen yabani ve kültür meyve türleri Bu bilgileri Erifl K Tve Afieniz in P Bahçe Bitkileri (Bursa: Uluda Üniversitesi Ziraat Fakültesi yay nlar, No:28, 1997) adl kitab ndan ald k. Bu kitab n 1. Bölümünde konuyla ilgili ayr nt l bilgi bulabilirsiniz. TELEV ZYON Çok say da tür ve çeflitten oluflan genetik potansiyel, farkl ekolojik koflullara uyum sa layabilecek, hastal k ve zararl lara dayan kl anaç ve çeflitlerin seçimi ile iç ve d fl pazar taleplerine uygun ürün sunumuna olanak sa lamas aç s ndan büyük önem NTERNET tafl maktad r. Türkiye, alan olarak çok büyük bir kara parças olmasa bile, farkl birçok iklim özelli ini topraklar üzerinde sergilemekte, bir baflka deyiflle, Türkiye de birçok iklim ve mikroklima görülmektedir. klimde görülen bu genifl varyasyonun do al bir sonucu olarak Türkiye de çok say da meyve, sebze ve süs bitkilerine ait tür ve çeflitler yetifltirilmektedir. Ülkemizde 70 in üzerinde meyve türünün, 40 n üzerinde de sebze türünün yetiflti i görülür. Tür zenginliklerinin yan nda, ayr ca çeflit zenginlikleri gerçekten genifl boyutlardad r. Örne in elmalardaki çeflit say s 500 ü, armutlarda 600 ü, eriklerde 200 ü, fleftalilerde 100 ü, üzümlerde 1200 ü bulmaktad r. Türkiye de yetiflen bafll ca yabani ve kültür meyve türleri, sebze türleri ve süs bitkileri türleri Çizelge 1.1, 1.2 ve 1.3 de toplu olarak verilmifltir. Zerdali fieftali Kiraz Da kiraz Kufl kiraz Viflne Viflnap dris Kiraz eri i Çakal eri i Adi erik Yabani erik K z lc k Yabani k z lc k Kara yemifl Hünnap de ADI BOTAN K ADI ANAVATANI I. Sert Çekirdekli Meyve Türleri Prunus armeniaca Prunus persica Prunus avium Cerasus microcarpa Cerasus avium Prunus cerasus Prunus cerasus var. Austera Prunus mahalep Prunus ceracifera Ehrh. Prunus spinosa Prunus domestica Prunus divaricata Cornus mas Cornus sanguinea Prunus lauracerasus Zizyphus vulgaris Elaeagnus orientalis Türkistan Orta Çin K.Anadolu, G.Kafkasya Anadolu Avrupa dan Japonya ya kadar K.Anadolu K.Anadolu Anadolu, G.Kafkasya Anadolu, Kafkasya Anadolu, Kafkasya Anadolu, G.Kafkasya Anadolu Kafkasya, K.Anadolu Avrupa ve Anadolu Anadolu, G.Kafkasya Çin, Orta Asya, Anadolu Çin, Orta Asya, Anadolu Elma Yabani elma Armut Ahlat Badem yaprakl ahlat Kaya Armudu Ayva Muflmula Yeni dünya Trabzon hurmas Lotus Eri i Kufl Üvezi Üvez Al ç Japon Ayvas Geyik elmas Koca yemifl II. Yumuflak Çekirdekli Meyve Türleri Malus x domestica Borkh. Malus sylvestris Pyrus communis Pyrus elaeagrifolia Pyrus amygdaliformis Amelanchier vulgaris Cydonia oblanga Mespilus germanica Eriobotrya japonica Diospyros kaki Diospyros lotus Sorbus aucuparia Sorbus domestica Crataegus azarolus Chaenomeles japonica Eriolobus trilobatus Arbutus andrachna (Arbutus unedo) Anadolu, Kafkasya, Türkistan, Avrupa Anadolu, Kafkasya, Türkistan, Avrupa Anadolu, Kafkasya, Orta Asya Anadolu Do u Akdeniz ve Balkan ülkeleri Anadolu K.Anadolu, G.Kafkasya, Türkistan, ran Anadolu, Kafkasya Çin D.Çin, Kore, Japonya Çin, Anadolu Anadolu, Avrupa Anadolu, G.Avrupa Anadolu Çin, Japonya Güneybat Anadolu ve Yunanistan Anadolu

13 1. Ünite - Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas 5 F nd k (Türk) F nd k Ceviz Pekan cevizi Kestane Badem Badem (bodur) Antepf st Buttum Melengiç Mezleki sak z Atlantik f st Çam f st Turunç Portakal Mandarin Limon Tatl limon Greyfurt A aç kavunu Bergamot Üç yaprakl Kamkat (yuvarlak) Kamkat (silindirik) Zeytin delicesi Zeytin ncir Muz Hurma Keçiboynuzu Frenk inciri Nar Avokado Guava Papaya Çay Keçi boynuzu III. Sert Kabuklu Meyve Türleri Corylus colurna Corylus avellana Juglans regia Carya ilionensis Castanea sativa Prunus amgdalus Amygdalus orientalis Pistacia vera Pistacia khinjuk Pistacia terebinthus Pistacia lentiscus Pistacia atlantica Pinus pinea Citrus aurantium Citrus sinensis Citrus reticulata Citrus limon Citrus limetta Citrus paradisi Citrus medica Citrus bergamia Ponchirus trifoliata Fortunella japonica Fortunella margarita IV. Turunçgiller Anadolu, Afganistan, Çin, Orta Asya Anadolu Anadolu, G.Kafkasya, Orta Asya Kuzey Amerika K.Anadolu, Balkanlar Anadolu, Türkistan, ran, Suriye Anadolu, Orta Asya Anadolu, ran, Afganistan Anadolu, ran Anadolu Anadolu Kanarya adalar ndan Afganistan a kadar Anadolu G.Asya, Hindistan Çin, Hindistan Çin, Hindistan Hindistan Hindistan G.Çin Hindistan, Uzak Do u Do u Hindistan Orta ve K.Çin Çin Çin V. Akdeniz Meyveleri, Tropik ve Subtropik Meyve Türleri Olea oleaster Olea europaea Ficus carica Musa cavendishii Phoneix dactylifera Ceretonia siliqua Opuntia ficus indica Punica granatum Persea americana Psidium guajava Carica papaya Camelia sinensis Ceratonia siliqua Anadolu Anadolu, Suriye Anadolu Hindi Çin, Malaya, G.Çin ran körfezi dolaylar Anadolu, Suriye Tropik Amerika Anadolu, G.Kafkasya G.Amerika Tropik Amerika Tropik Amerika Çin, Hindistan K br s, Do u Akdeniz ülkeleri ve adalar Çizelge 1.1 devam Beyaz dut Kara dut Mor dut Frenk üzümü Bektafli üzümü Ahududu Yabani bö ürtlen Çilek Çitlenbik Asma Mavi meyveli ay üzümü Siyah meyveli ay üzümü Trabzon çay (Likapa) Yaban mersini Girabolu Kivi Kuflburnu VI. Üzümsü Meyveler Morus alba Morus nigra Morus rubra Ribes rubrum Ribes grossularia Rubus idaeus Rubus caesius Fragaria vesca Celtis australis Vitis vinifera Vaccinium myrtillus Vaccinium uliginosum Vaccinium arctostaphylos Myrtus communis Viburnum opulus Actinidia chinensis Rosa canina Güney Bat Çin Anadolu, G.Kafkasya, ran Kuzey Amerika K.Avrupa Avrupa, Kafkasya Anadolu, Kafkasya Anadolu, Kafkasya,Avrupa K.Anadolu, Kafkasya Anadolu Anadolu Anadolu Kuzey Avrupa, Asya ve Amerika Kafkasya ve Türkiye nin Karadeniz sahilleri Akdeniz ülkeleri Asya ve Avrupa Çin Anadolu

14 6 Bahçe Tar m -I Çizelge 1.2 Türkiye de yetiflen yabani ve kültür sebze türleri Bamya H yar Sar msak So an K v rc k Marul Paz fialgam Havuç Kavun Karpuz Nane Ebegümeci Tere P rasa Turp Kuflkonmaz Ravent K rm z Pancar Ispanak Lahanalar Karmabahar Alabafl Fasulye Bezelye Bakla Kereviz Maydanoz Dereotu Patates Tatl patates Domates Biber Patl can Kabak (Yazl k) Bal kaba Kestane kaba Enginar Hindiba (Radika) Semizotu Yerelmas ADI BOTAN K ADI ANAVATANI Hibuscus esculentus L. Cucumis sativus L. Allium sativum L. Allium cepa L. Lactuca sativa var. capitata Lactuca sativa var. longifolia Beta vulgaris L. var. vulgaris Brassica napus L. var. napobrassica (L. Reichenb.) Daucus carota L. Cucumis melo L. Citrillus lanatus (Thumb.) Mentha piperita L. Malva vulgaris L. Lepidium sativum L. Allium porrum L. Raphanus sativus L. Asparagus officinalis Rheum rhaponticum L. Beta vulgaris L. Spinacia oleracea L. Brassica oleraceae L. Brassica oleracea L. var. botrytis Brassica caulorapa (Brassica oleracea L. var. gongloides) Phaseolus vulgaris L. Pisum sativum L. Vicia faba L. Apium graveolens L. Petroselinum crispum Mill. Anethum graveolens L. Solanum tuberosum L. Ipomea batatas Lycopersicon esculentum Mill. Capsicum annuum L. Solanum melongena L. Cucurbita pepo L. Cucurbita moschata Poir. Cucurbita maxima Duch. Cynara cardunculus L. var. scolymus Cichorum endiva L. Portulaca oleracea L. Halianthus tuberosus L. Anadolu, Asya, Habeflistan, Amerika Anadolu, Hindistan Anadolu, Asya, Güney Avrupa Anadolu, Hindistan, B. Asya Anadolu, Akdeniz Ülkeleri Akdeniz, Ege, ran, Mezopotamya, K.Afrika Anadolu, Kafkasya Akdeniz, Marmara, K.Avrupa, Rusya Akdeniz, Ege, Do u Anadolu, Hollanda, Asya, Kuzey Afrika Akdeniz, Ege, Güneydo u Anadolu, ran, Hindistan Afrika, Sudan, Çin Anadolu, Akdeniz Ülkeleri Anadolu Anadolu, Avrupa Akdeniz Ülkeleri Anadolu, Çin, Japonya, Kafkasya Asya, Avrupa, Güney Rusya, Yunanistan Asya, Sibirya Avrupa Anadolu, Avrupa Sahilleri, K. ve B. Amerika Akdeniz, Anadolu Çin, Orta Asya, Anadolu Avrupa, Yugoslavya, Bulgaristan, Almanya Güney Amerika Bat Asya, Avrupa Asya, Avrupa, ran, Çin, Güney Amerika Akdeniz Ülkeleri, Habeflistan, Kafkasya, Hindistan, Kaliforniya, Yeni Zelanda Akdeniz Ülkeleri, Asya Güney Avrupa Güney Amerika Tropik Amerika, Orta ve Güney Amerika Orta ve Güney Amerika Hindistan Amerika Amerika Amerika Akdeniz, K br s, Güney Avrupa, Kuzey Afrika Do u Hindistan, Anadolu Hindistan Kuzey Amerika Çizelge 1.3 Türkiye de yetiflen baz süs a aç ve çal ile çiçek türleri Servi Ç nar Ard ç Maz Porsuk Ladin Göknar Çam Sedir fiimflir Kavak Sö üt Gürgen Hufl K z la aç Kay n Mefle Karaa aç ADI BOTAN K ADI ADI BOTAN K ADI Cupressus sempervirens Platanus spp. Juniperus spp. Thuja spp. Taxus baccata Picea spp. Abies spp. Pinus spp. Cedrus spp. Buxus sempervines Populus spp. Salix spp. Carpinus spp. Betula spp. Alnus spp. Fagus spp. Quercus spp. Ulmus spp. Akçaça aç Ihlamur Diflbudak Akasya Katalpa Kokara aç Yalanc asma Mohanya Filbahri Sofora Keçisakal Defne Manolya Gladiçya Taflk ranlar Zambak Çi dem ris (Süsen) Acer spp. Tilia spp. Fraxinus spp. Acacia spp. Catalpa bignoniodies Ailanthus spp. Ampelopsis spp. Mahonia spp. Philadelphus spp. Sophora spp. Spiraea spp. Laurus spp. Magnolia spp. Gleditschia spp. Saxifraga spp. Lilium spp. Colchicum spp. Iris spp.

15 1. Ünite - Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas 7 Ilg n Kurtba Zakkum Duvar sarmafl Kat r t rna Sar salk m Leylak Alt n çana Kartopu Mürver Han meli Ortanca Kad n tuzlu u fiakay k Gül Ajuka Lavanta çiçe i Mine Çitlenbik At kestanesi Erguvan ADI BOTAN K ADI ADI BOTAN K ADI Tamarix spp. Ligustrum spp. Nerium oleander Hedera spp. Spartium junceum Cyticus spp. Syringa spp. Forsythia spp. Viburnum spp. Sambucus spp. Lonicera spp. Hydrangea spp. Berberis spp. Paeonia spp. Rosae spp. Ajuga spp. Lavandula spp. Verbena officinalis Celtis spp. Aesculus spp. Cercis siliquastrum Salep Dü ün çiçe i Anemon Gelincik Lale Menekfle Tavflankula Anber Hatmi Çuha çiçe i Karanfil Nergis Sardunya Yasemin Cezayir Menekflesi Nilüfer Kas mpat Pelin Sümbül Gladiol Çan çiçe i Orchis spp. Ranunculus spp. Anemone spp. Papaver spp. Tulipa spp. Viaola spp. Cyclamen spp. Abelmoschus spp. Althaea spp. Primula spp. Dianathus spp. Narcisus spp. Pelargonium spp. Jasminum spp. Vinca spp. Nymphaea spp. Chrysanthemum spp. Artemisia spp. Hyacinthus spp Gladiolus spp. Campanula spp. Çizelge 1.3 devam Yukar daki Çizelgelerde verilenlerin d fl nda daha baflka türler, bu türlere ba l çok say da çeflitler ve alt çeflitler de bulunmaktad r. Anavatan Anadolu olan sebze türleri hangileridir? 2 DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Türkiye nin tür ve çeflit zenginli ine sahip olmas n n en büyük nedeni SIRA sizce S ZDE nedir? 3 BAHÇE B TK LER N N SINIFLANDIRILMASI SORU SORU DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Bahçe bitkileri içerisinde yer alan baz bitkilerin baz ülkelerde meyve olarak kabul edildi i (çilek gibi), baz bitkilerin meyveleri tüketilmesine ra men (kavun, D KKAT D KKAT karpuz, domates gibi) ba l oldu u familyalar ve yetifltirme teknikleri SORU aç s ndan SORU sebze grubuna girdikleri görülmektedir. Ayn flekilde, baz ülkelerde patates tarla bitkisi olarak, baz lar nda ise bahçe bitkisi olarak kabul edilir. Bu durumda yap lacak en uygun s n fland rmalar, belli kurallara dayand r lmal d r. Bu amaçla bitkile- D KKAT D KKAT rin s n fland r lmas nda kullan lan en yayg n sistem botanik s n fland rmad r. AMAÇLARIMIZ Botanik s n fland rmada bitkiler alemi s n fa ve alt s n flara, s n flar tak mlara, tak mlar AMAÇLARIMIZ familyalara, familyalar cinslere, cinsler de türlere ve alt türlere ayr lmaktad r. Uluslararas bir s n fland rma flekli olan bu s n fland rma fleklinde AMAÇLARIMIZ K tür T isimleri A P latince K T A P olarak verilmektedir. AMAÇLARIMIZ Bu s n fland rma flekli d fl nda Bahçe bitkileri tek y ll k ve çok y ll k olufllar na, iklim isteklerine, meyve özelliklerine, tüketilen k s mlar na veya TELEV ZYON K tüketim T A P flekillerine göre de s n fland r lmaktad r. TELEV ZYON K T A P S n fland rma, bitkileri çeflitli özelliklerine göre farkl gruplarda de erlendirmektir. S n fland rma, yetifltirilen bitki türünün iklim, toprak TELEV ZYON ve kültürel gereksinimlerinin bilinmesi ve çeflitli tar msal uygulamalar n en rasyonel NTERNET afl lanan çeflidin Kalem: Anaç TELEV ZYON üzerine biçimde gerçeklefltirilebilmesi aç s ndan önemlidir. Örne in, bahçe bitkileri yetifltiricili inde yo- kalem denir. NTERNET oluflturdu u bitki parças na un biçimde kullan lan afl ile üretimde, türler aras nda anaç-kalem uyuflmazl nedeniyle afl baflar s ve slah çal flmalar nda ise türler aras melezlemelerde NTERNET Melezleme: Belli baflar olas l n n belirlenmesinde tür gruplar na göre yap lan s n fland rma büyük bireylerin farkl yöntemlerle NTERNET özellikler için seçilen ana ve baba çarprazlanmas ifllemidir. önem tafl maktad r. Çünkü gerek afl ile ço altma ve gerekse melezleme program-

16 8 Bahçe Tar m -I lar nda baflar, kullan lan türlerin botanik akrabal k derecelerine ba l olarak ortaya ç kmaktad r. Meyve Türlerinin S n fland r lmas Meyve Türlerinin Botanik S n fland r lmas Meyve türlerinin botanik s n fland r lmas afla da toplu olarak verilmifltir. Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Familya Tür : Contortae : Oleaceae : Olea europea (Zeytin) : Olea oleaster (Yabani zeytin) : Dipsacales : Capripoliaceae : Sambucus nigra (Mürver yemifli) : Ericales : Ericaceae : Arbutus andrachne (Koca yemifl) : Vaccinium corymbosum (Kültür Yaban Mersini) : Fagales : Betulaceae : Corylus avellana (F nd k) : Corylus maxima (F nd k (bodur)) : Corylus colurna (F nd k (a aç)) : Geraniames : Rutaceae : Citrus a rantifolia (Turunç) : Citrus paradisi (Alt ntop) : Citrus limon (Limon) : Citrus sinensis (Portakal) : Citrus reticulata (Mandarin) : Poncirus trifoliata (Üç yaprakl ) : Juglandales : Juglandaceae : Juglans regia (Ceviz) : Leguminosae : Leguminoseae : Ceratoma siliqua (Keçiboynuzu) : Myrtales : Eleagnaceae : Eleagnus angustifolia ( de) : Punicaceae : Punica granatum (Nar)

17 1. Ünite - Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas 9 Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Familya Tür Tak m Familya Tür : Ranunculales : Berberidaceae : Berberis vulgaris (Kad n tuzlu u) : Ombellales : Cornaceae : Cornus mas (K z lc k) : Rhamnales : Rhamnaceae : Ziziphus vulgaris (Ünnap) : Vitaceae : Vitis labrusca : Vitis berlandieri : Vitis rupestris : Vitis riparia : Vitis rotundifolia : Vitis vinifera ssp. silvestris (Yabani asma) ssp. sativa (Kültür asmas ) : Rosales : Rosaceae : Prunus amgdalus (Badem) : Amygdalus nana (Badem (bodur)) : Crataegus azarolus (Al ç) : Crataegus orientalis (Yemflen) : Cydonia oblanga (Ayva) : Diospyros kaki (Trabzon hurmas ) : Eriobotria japonica (Yeni dünya) : Fragaria vesca (Çilek) : Malus x domestica Borkh. (Elma) : Mespilus germanica (Muflmula) : Pyrus communis (Armut) : Pyrus elaegrifolia (Ahlat) : Prunus persica (fieftali) : Prunus armeniaca (Kay s ) : Prunus avium (Kiraz) : Prunus cerasifera (Kiraz eri i) : Prunus cerasus (Viflne) : Prunus domestica (Erik) : Prunus fruticosa (Viflne (bodur)) : Prunus lauroceasus (Kara yemifl) : Prunus mahaleb ( dris) : Prunus spinosa (Çakal eri i) : Ribes nigrum (Siyah frenk üzümü) : Ribes rubrum (K rm z frenk üzümü) : Ribes uva-crispa (Bektafli üzümü) : Rosa canina (Kuflburnu) : Rubus fruticocus (Bö ürtlen) : Rubus idaeus (K rm z ahududu) : Rubus neglectus (Mor ahududu) : Rubus occidentalis (Siyah ahududu) : Sorbus aucuparia (Kufl üvezi) : Sorbus domestica (Üvez)

18 10 Bahçe Tar m -I DÜfiÜNEL M SORU Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür : Rubiales : Caprifoliaceae : Viburnum opulus (Geleboru) : Sapindales : Anarcardiaceae : Pistacia khinjuk (Buttum) : Pistacia vera (Antepf st ) : Pistacia terebinthus (Melengiç) : Pistacia mast ca (Adi sak z) : Magifera indica (Mango) : Scitaminales : Musaceae : Musa cavendishii (Muz) SIRA : Spadiciflorae S ZDE : Palmae : Phoneix dactylifera (Hurma) DÜfiÜNEL M : Thymelales SORU : Elaeagneceae : Hippophae rhamnoides (Kufl desi) D KKAT Tak m D KKAT : Urticales Familya : Ulmaceae AMAÇLARIMIZ Tür SIRA : Celtis S ZDEaustralis (Çitlenbik) Familya : Moraceae Tür : Morus alba (Beyaz dut) : Morus nigra (Siyah dut) AMAÇLARIMIZ : Ficus carica ( ncir) K T A P TELEV ZYON NTERNET Bu bilgileri K A ao lu T A Pve ark. n n Genel Bahçe Bitkileri (Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi yay nlar, No:5, 2001) adl kitab ndan ald k. Detayl bilgiyi bu kitab n 1. Bölümünde bulabilirsiniz. TELEV ZYON Meyve türlerinde yap ve kültürel uygulamalardaki benzerlikler nedeniyle s n fland rmada, cins esas al nmaktad r. Örne in, kay s bilimsel olarak Prunus armeniaca L. olarak adland r lmaktad r. Prunus cins ad, armeniaca ise tür ad d r. Bu tür içerisinde NTERNET farkl özelliklere sahip olan, Hac halilo lu, So anc, Turfanda zmir, Tahalo lu, fiekerpare v.b. kay s çeflitleri yer almaktad r. Bazen, ayn çeflit içinde farkl özelliklere sahip a açlar bulunmaktad r ki, bunlar da tip veya form olarak isimlendirilir. Buna göre taksonomik s n fland rma, Rosales (Tak m) Rosaceae (Familya) Prunus (Cins) Prunus armeniaca (Tür) Hac halilo lu (Çeflit)... (Form, Tip, v.b.) fleklinde olacakt r (fiekil 1.1).

19 1. Ünite - Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas 11 fiekil 1.1 ALEM Plantae (Bitkiler) ± Tür fiube Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler) ± Tür Hac halilo lu kay s çeflidinin taksonomik s n fland r lmas Kaynak: ( ac.jp/biobk/biobook Divers_class.html). ALT fiube Angiospermae (Kapal Tohumlular) Tür SINIF Dicotyledonea (Çift Çenekliler) TAKIM Rosales (Gülgiller) ± Tür FAM LYA Rosaceae ± Tür C NS Prunus TÜR Prunus armeniaca ÇEfi T Hac halilo lu Meyve Türlerinin S cakl k steklerine Göre S n fland r lmas Meyve türleri, s cakl k istekleri ve düflük s cakl klara dayan m yönünden farkl davran fl sergilemektedirler. Bu bak mdan türler afla da belirtildi i flekilde dört grupta toplanabilmektedir. Tropik iklim meyveleri Subtropik iklim meyveleri S cak l man iklim meyveleri So uk l man iklim meyveleri Tropik iklim meyveleri: Hindistan cevizi, muz, kakao, mango, kahve, avokado, papaya, ananas gibi meyveler bu s n ftad rlar ve 0 C veya buna yak n s cakl klarda zarar görürler. Tropik iklim: Ekvatoral iklim ile çöl iklimi aras nda görülen iklim tipidir (10-20 kuzey ve güney enlemleri aras nda görülür). Subtropik iklim: Tropikal kufla a komflu olan ve genellikle her iki yar m kürede 20 ve 35 paralelleri aras nda yer alan ancak bazen daha üst paralellerde de görülen bölgelerdeki iklim tipidir.

20 12 Bahçe Tar m -I Subtropik iklim meyveleri: Turunçgiller, zeytin, incir, çay, nar, hurma ve kivi bu gruba örnektir ve -2 ve -3 C ye dayanabilirler. Baz dönemlerinde, örne in k fl dinlenmesi s ras nda -10 C ye kadar dayanabilirler, ancak bahar aylar nda daha çabuk zarar görürler. S cak l man iklim meyveleri: Badem, antepf st, asma (Vitis vinifera), bö- ürtlen, ayva, fleftali, kay s, kiraz, çilek, ahududu, f nd k, ceviz, kestane gibi yurdumuzda s kl kla yetifltirilen meyveler bu s n ftad rlar, ancak çok fliddetli so uklara dayan ks zd rlar. So uk l man iklim meyveleri: Armut, erik, asma (Vitis labrusca), elma bu gruba giren meyvelerdir ve so uklara çok dayan kl d rlar. Meyve Türlerinin Meyve Yap lar na Göre S n fland r lmas Bu s n fland rmada, meyve yap lar na ba l olarak gruplar oluflmaktad r. Yumuflak çekirdekli meyve türleri: Elma, armut, ayva, al ç, muflmula, ahlat. Sert çekirdekli meyve türleri: Erik, kay s, fleftali, viflne, kiraz, k z lc k, i de. Sert kabuklu meyve türleri: Ceviz, antepf st, f nd k, flam f st, kestane, badem. Üzümsü meyveler: Ahududu, bö ürtlen, frenk üzümü, kivi, a aç kavunu, alt ntop, bergamot, limon, portakal, mandarin, fladok, turunç, bektafli üzümü, çilek, üzüm. Bileflik meyveler: ncir, nar, dut, bö ürtlen gibi meyvelerdir. Sebze Türlerinin S n fland r lmas Sebze Türlerinin Botanik S n fland r lmas Sebze türlerinin botanik s n fland r lmas afla da toplu olarak verilmifltir Tak m Familya Tür S n f Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür S n f Tak m Familya Tür : Agaricales : Agaricaceae : Agaricus bisporus (Beyaz flapkal mantar) : Monocotyledoneae (Tek çenekliler) : Liliflorae : Alliaceae : Allium cepa (So an) : Asparagus officinalis (Kuflkonmaz) : Allium porrum (P rasa) : Allium sativum (Sar msak) : Graminales : Graminae : Zea mays var. rugosa (Tatl m s r) : Dicotyledoneae (Çift çenekliler) : Centrospermae : Chenopodiaceae : Spinacia oleracea (Ispanak)

21 1. Ünite - Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas 13 Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür Tak m Familya Tür : Beta vulgaris var. cruenta (K rm z pancar) : Beta vulgaris var. cicla (Paz ) : Portulacaceae : Portulaca oleracea (Semizotu) : Cucurbitales : Cucurbitaceae : Citrillus lanatus (Thumb) (Karpuz) : Cucumis flexuosus (Acur) : Cucumis melo (Kavun) : Cucumis sativus (H yar) : Cucurbita maxima (K fll k kestane kaba ) : Cucurbita mixta (K fll k kabak) : Cucurbita moschata (K fll k bal kaba ) : Cucurbita pepo (Yazl k kabaklar) : Leguminosae : Leguminosae : Phaseolus vulgaris (Fasulye) : Phaseolus coccineus (Atefl fasulyesi) : Pisum sativum (Bezelye) : Vicia faba var. major (Bakla) : Vigna sinensis (Börülce) : Personatae : Solanaceae : Capsicum annuum (Biber) : Capsicum frutescens (Ac süs biberi) : Lycopersicon esculentum Mill. (Domates) : Solanum melongena (Patl can) : Solanum tuberosum (Patates) : Rhoadales : Cruciferae : Brassica oleracea var acephala (Yaprak lahana) : B. oleracea var. capitata (Bafl lahana) : B. oleracea var. botrytis (Karnabahar) : B. oleracea var. italica (Brokkoli) : B. oleracea var. gemmifera (Brüksel lahanas ) : B. oleracea var. gongyloides (Alabafl) : Brassica campestris subsp. rapa (fialgam) : Brassica campestris subsp. pekinensis (Çin Lahanas ) : Raphanus sativus (Turp) : Lepidium sativum (Bahçe teresi) : Eruca sativa (Roka) : Synandrae : Compositae : Cichorium intybus (Bafll çikori) (=flikori)

22 14 Bahçe Tar m -I DÜfiÜNEL M SORU Tak m Familya Tür Familya Tür : Cichorium endivia (K v rc k yaprakl hindiba) : Cynara cardunculus L. var. scolymus (Enginar) : Helianthus tuberosus (Yerelmas ) : Lactuva sativa var. capitata (Bafl salata) : L. sativa var. crispa (K v rc k yaprak salata) : L. sativa var. longifolia (Marul) : Taraxacum officinale (Karahindiba) SIRA : Tubiflorae S ZDE : Convolvulaceae : Ipomea batatas (Tatl patates) DÜfiÜNEL M : Labiatea : Mentha piperita (Nane) SORU Tak m : Umbelliflorae D KKAT Familya D KKAT : Umbelliferae Tür : Anethum graveolens (Dereotu) : Apium graveolens var. dulce (Sap kereviz) AMAÇLARIMIZ : Apium graveolens var. rapaceum (Kök kereviz) : Daucus carota (Havuç) : Foeniculum vulgare (Rezene) : (Petroselinum hortense) Petroselinum crispum (Maydanoz) K T A P TELEV ZYON NTERNET Bu bilgileri K A ao lu T A Pve ark. n n Genel Bahçe Bitkileri (Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi yay nlar, No:5, 2001) adl kitab ndan ald k. Detayl bilgiyi bu kitab n 1. Bölümünde bulabilirsiniz. TELEV ZYON Sebze Türlerinin Kültür fiekillerine Göre S n fland r lmas 1. Grup: Sürekli sebzeler (Kuflkonmaz, ravent, yer elmas ) 2. Grup: Yapraklar yenen sebzeler (Ispanak, paz, hindiba, hardal) 3. Grup: Salata NTERNET olarak kullan lan sebzeler (Marul, k v rc k, göbekli salata, kereviz, tere, maydonoz, hindiba) 4. Grup: Lahana Grubu Sebzeler (Lahana, karnabahar, alabafl, Brüksel lahanas ) 5. Grup: Kökleri yenen sebzeler (Pancar, havuç, yabani havuç, flalgam, turplar) 6. Grup: So anl Sebzeler (So an, sar msak, p rasa) 7. Grup: Yumrulu sebzeler (Tatl patates) 8. Grup: Leguminosae grubu sebzeleri (Fasulye, bezelye, bakla) 9. Grup: Solonaceae grubu sebzeleri (Domates, patl can, biber, patates) 10. Grup: Cucurbitaceae grubu sebzeleri (Yaz ve k fl kabaklar, kavun, karpuz, h yar) 11. Grup: Malvaceae grubu sebzeleri (Bamya) 12. Grup: Baharl sebzeler grubu (Nane, maydonoz) Sebze Türlerinin klim steklerine Göre S n fland r lmas Sebzeler, yetifltirilmesi için gerekli iklim istekleri dikkate al narak 2 grup alt nda toplanmaktad r. Serin iklim sebzeleri (k fll k sebzeler): Lahana, karnabahar, turp, flalgam, havuç, kereviz, spanak, k rm z pancar, salata, marul, paz, so an, p rasa, sar msak, maydanoz, nane, bezelye, bakla.

23 1. Ünite - Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas 15 S cak iklim sebzeleri (yazl k sebzeler): Domates, biber, patl can, h yar, kabak, kavun, karpuz, fasulye, bamya. Sebze Türlerinin Yenilen K s mlar na Göre S n fland r lmas Sebzeler tüketilen k s mlar na göre 11 grup alt nda toplanmaktad r. Yumrular yenen sebzeler (tatl patates, yer elmas, patates). Kökleri yenen sebzeler (havuç, turp, k rm z pancar, flalgam, kök kereviz). So an ve sürgünleri yenen sebzeler (p rasa, taze so an, taze sar msak). DÜfiÜNEL M Kuru halde bafllar (so anlar ) yenen sebzeler (bafl so an, bafl sar msak). Sürgünleri yenen sebzeler (kuflkonmaz) Yaprak saplar yenen sebzeler (ravent, sap (yaprak) kerevizi). SORU Yapraklar yenen sebzeler (brüksel lahanas, yaprak kerevizi, çin lahanas, lahana, spanak, paz, semizotu, k v rc k, marul, salata, ebegümeci, D KKAT su teresi). Meyveleri yenen sebzeler (domates, biber, patl can, h yar, kabak, kavun, karpuz, taze fasulye, sultani bezelye, taze bakla). Kuru veya taze olarak tohumlar yenen sebzeler (kuru fasulye, iç bakla, iç bezelye, iç bamya, taze iç lima fasulyesi) Çiçek veya çiçek tablas yenen sebzeler (enginar, karnabahar, bamya) Kokulu otlar (maydanoz, dere otu, nane, tere, roka) DÜfiÜNEL M SORU D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Bu konu ile ilgili ayr nt l bilgiyi Prof.Dr. Vedat fieniz in Genel Sebzecilik K T A(Bursa: P Uluda Üniversitesi Ziraat Fakültesi yay nlar, No: 53, 2003) adl kitab nda bulabilirsiniz. K T A P Mantar hangi bahçe bitkisi grubu içerisinde yer al r? Süs Bitkilerinin S n fland r lmas Çok Y ll k Süs Bitkileri (A açlar ve Çal lar) TELEV ZYON DÜfiÜNEL M NTERNET TELEV ZYON DÜfiÜNEL M SORU SORU A- Aç k Tohumlular (Gymnospermae) Aç k tohumlular: Tohum taslaklar karpel veya karpeller taraf ndan Familya : Pinaceae D KKAT örtülmemifl bitki D KKAT grubudur. Abies bornmulleriana (Stev.): Uluda Göknar Cedrus libani: Toros Sediri Kapal tohumlular: Tohum Picea pungens: Mavi Ladin taslaklar kapal SIRA bir odac k S ZDE içinde geliflen taksonomik Pinus nigra ssp. palaestiana: Anadolu Karaçam bitki grubudur. Pinus sylvestris (L.) ssp. hamata: Sar çam AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Familya : Cupressaceae Thuja orientalis (Endi.): Do u Maz s Chamaecyparis lavsoniana (A. Murr.): Lawson Yalanc K T AServisi P K T A P Juniperus communis (L.) ssp nana Syme.: Bodur Ard ç 4 NTERNET Familya : Taxaceae Taxus baccata (L.): Porsuk TELEV ZYON TELEV ZYON B- Kapal Tohumlular (Angiospermae) Familya Familya : Aceraceae NTERNET Acer negundo (L.): Diflbudak Yaprakl Akçaa aç : Hippocastanaceae Aesculus hippocastanum (L.): Beyaz Çiçekli At Kestanesi NTERNET

24 16 Bahçe Tar m -I Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya : Leguminousae Albizzia julibrissin: Gül ibriflim Cercis siliquastrum (L.): Erguvan Geldischia triacanthos (L.): Amerika Gladiçyas Wisteria sinensis (Sims.): Mor salk m : Betulaceae Betula pendula (Rothç.): Akhufl : Rosaceae Malus x purpera (Reh I.): Süs Elmas Pyracantha coccinea (Roemer.): Atefl Dikeni. Rosa ssp.: Güller : Berberidaceae Berberis vulgaris (L.): Kad n Tuzlu u Mahonia aquifolium (Nutt.): Mahonya : Buxaceae Buxus sempervirens (L.): fiimflir : Bignoniaceae Campsis radicans (L.): Acem Borusu Catalpa bignonioides (Walt.): Katalpa : Fagaceae Carpinus betulus (L.): Gürgen Fagus sylvatica (L.): Avrupa Kay n Quercus robur (L.): Sapl Mefle : Cornaceae Cornus alba: K z lc k : Corylaceae Corylus avellana: Adi F nd k : Oleaceae Forsythia x intermedia (Zab.): Alt n Çana Fraxin s excelsioi (L.): Adi Diflbudak Jasminum officinale (L.): Gerçek Yasemin Ligustrum oval (folium (Hassk.): Kurtba r Ligustrum vulgare (L.): Kurtba r : Araliaceae Hedera helix ( L.): Adi Orman Sarmafl : Malvaceae Hibiscus syriacus (L.): A aç Hatmi : Aquifoliaceae Ilex aquifolium (L.): ngiliz Çoban Püskülü

25 1. Ünite - Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas 17 Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya : Juglandaceae Juglans regia: Ceviz : Caprifoliaceae Lonicera periclymenum (L.): Han meli Viburnum opulus (L.): Kartopu : Vitaceae Parthenocissus quinquefolia (Graben.): Amerikan Sarmafl klar : Saxsifragaceae Philadelpus coronarius (L.): Filbahri : Platanaceae Platanus orientalis (L.): Do u Ç nar : Salicaceae Populus alba (L.): Akkavak Populus tremula (L.): Titrek Kavak Salix babylonica (L.): Salk m Sö üt : Punicaceae Punica granatum: Nar : Tamaricaceae Tamarix gallica (L.): Frans z Ilg n : Tiliaceae Tilia rubra (DC): Kafkas Ihlamuru : Ulmaceae Ulmus glabra (Huds.): Da Karaa ac Tek Y ll k Süs Bitkileri (Çiçekler ve Yerörtücüler) Familya Familya Familya Familya Familya Familya : Asteraceae Ageratum houstonianum: Vapur Duman Aster amelius: Aster (Y ld z Çiçe i) : Malvaceae Alcea pallia: Mat ni Çiçe i Alcea rosea: Gülhatmi : Begoniaceae Begonia x tuberhybrida: Begonya : Brassicaceae Brassica oleracea var. acephala: Süs Lahanas : Amaranthaceae Celosia argentea Cristata : Horozibi i : Euphorbiaceae Codiaeum variegatum: Kroton Euphorbia pulcherrima: Atatürk Çiçe i

26 18 Bahçe Tar m -I DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya Familya : Iridaceae Gladiolus segetum: Glayöl Crocus species: Çi dem Crocus neapolitanus: Safran : Primulaceace Cyclamen persicum: Siklamen : Orchidaceae Cymbidium hybride: Orkide : Caryophyllaceae Dianthus caryophyllus: Tarla Karanfili : Araceae Dieffenbachia anoena: Difenbahya Monstera deliciosa: Devetaban : Crassulaceae Echeveria elegans: Saks Güzeli : Amaryllidaceae Galanthus gracilis: Kardelen DÜfiÜNEL M : Papaveraceae Glaucium corniculatum ssp. corniculatum: K rm z Boynuzgelincik SORU Glaucium leiocaprum: Sar Boynuz Gelincik Papaver orientale: Türk Gelinci i D KKAT Papaver rhoeas: Gelincik : Liliaceae Hyacinthus orientalis albulus: Sümbül AMAÇLARIMIZ Familya : Labiatae AMAÇLARIMIZ Thymus longicaulis ssp. longicaulis: Kekik Salvia virgata: Adaçay K T A P TELEV ZYON Familya Familya K T A P : Verbenaceae Lantana camara: A aç Minesi TELEV ZYON : Hydrangeaceae Hydrangea macrophylla: Ortanca NTERNET NTERNET

27 1. Ünite - Bahçe Bitkilerinin Tan m ve S n fland r lmas 19 Özet A MAÇ 1 A MAÇ 2 Bahçe bitkilerini tan mlamak Tar m n, meyve a açlar, asma, sebze ile bahçe ve peyzaj planlamada kullan lan süs bitkilerinin yetifltiricili i ile u raflan bölümüne Bahçe Bitkileri ad verilmektedir. Bahçe bitkileri içinde tek y ll k, çok y ll k, otsu veya odunsu, çal veya a aç formunda çok say da bitki vard r. Bunlar kesin olarak, örne in sebzeler tek y ll kt r, ya da meyveler çok y ll kt r diye ay rmak do ru de ildir. Ancak, genellikle meyveler çok y ll k odunsu (a aç veya çal ) bitkilerin, sebzeler ise ço unlukla tek ya da birkaç y ll k otsu bitkilerin içerisinde yer al r. Türkiye de yetiflen bahçe bitkileri türlerini tan mak Meyve, sebze ve süs bitkileri türlerinden, elma, armut, ayva, erik, kiraz, viflne, k z lc k, f nd k, Antepf st, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar; yabani asma dahil bir çok üzüm çeflitleri; bamya, h yar, sar msak, so an, lahana, paz, p - rasa, marul, flalgam, havuç, kavun, kuflkonmaz; gelincik, gül, han meli, lale, menekfle, karanfil Anadolu da oluflarak evrimlerini tamamlam fllar ve y llardan beri yetiflmektedirler. Türkiye, alan olarak çok büyük bir kara parças olmasa bile, farkl birçok iklim özelli ini topraklar üzerinde sergilemekte, bir baflka deyiflle, Türkiye de birçok iklim ve mikroklima görülmektedir. klimde görülen bu genifl varyasyonun do al bir sonucu olarak Türkiye de çok say da meyve, sebze ve süs bitkilerine ait tür ve çeflitler yetifltirilmektedir. Ülkemizde 70 in üzerinde meyve türünün, 40 n üzerinde de sebze türünün yetiflti i görülür. Tür zenginliklerinin yan nda, ayr ca çeflit zenginlikleri gerçekten genifl boyutlardad r. Örne in elmalardaki çeflit say s 500 ü, armutlarda 600 ü, eriklerde 200 ü, fleftalilerde 100 ü, üzümlerde 1200 ü bulmaktad r. A MAÇ 4 kezleri aras nda hem yak ndo u hem de akdeniz havzas n kapsayan Türkiye, birçok meyve, sebze türü ve çeflidinin orijin merkezi durumundad r. Türkiye, uygun ekolojik koflullar, göç yollar n n üzerinde bulunmas ve Anadolu nun tarihin ilk ça lar ndan beri bir çok medeniyetin befli i olmas nedenleriyle de çok say da tür ve çeflit zenginli ine sahip olmufltur. Meyve, sebze ve süs bitkileri türlerinden, elma, armut, ayva, erik, kiraz, viflne, k z lc k, f nd k, antepf st, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar; yabani asma dahil bir çok üzüm çeflitleri; bamya, h yar, sar msak, so an, lahana, paz, p rasa, marul, flalgam, havuç, kavun, kuflkonmaz; gelincik, gül, han - meli, lale, menekfle, karanfil Anadolu da oluflarak evrimlerini tamamlam fllar ve y llardan beri yetiflmektedirler. Türkiye de yetiflen bahçe bitkileri türlerinin orijinleri Çizelge 1.1., 1.2. ve 1.3 de ayr nt l olarak verilmifltir. Bahçe bitkilerinin meyve, sebze ve süs bitkileri aç s ndan s n fland rmak Bitkilerin s n fland r lmas nda kullan lan en yayg n sistem botanik s n fland rmad r. Botanik s - n fland rmada bitkiler alemi s n fa ve alt s n flara, s n flar tak mlara, tak mlar familyalara, familyalar cinslere, cinsler de türlere ve alt türlere ayr lmaktad r. Uluslararas bir s n fland rma flekli olan bu s n fland rma fleklinde tür isimleri latince olarak verilmektedir. Bu s n fland rma flekli d fl nda Bahçe bitkileri tek y ll k ve çok y ll k olufllar na, iklim isteklerine, meyve özelliklerine, tüketilen k - s mlar na veya tüketim flekillerine göre de s n fland r lmaktad r. A MAÇ 3 Türkiye de yetiflen bahçe bitkileri türlerinin orijinlerini aç klamak Türkiye, uygun ekolojik ve co rafik koflullar nedeniyle bahçe bitkileri kapsam nda yer alan meyve ve sebze türleri aç s ndan önemli bir üretim potansiyeline sahiptir. Dünyada mevcut gen mer-