Bilimsel nitelikte olmamakla birlikte filoloji ve filolojik çalışmaların, antik çağlara kadar uzandığını yine de söylemek gerekir.

Transkript

1 Klasik Filolojinin Tarihçesi Modern diller filolojisi ve bugün anladığımız anlamda filolojinin tarihi çok eskilere kadar uzanmamaktadır. Bilimsel anlamda filoloji kısa bir geçmişe sahiptir. Modern anlamda filolojinin tarihi 19. Yüzyılın başlarına kadar geri gitmektedir. Bilimsel nitelikte filolojik çalışmaların varlığından antik çağlarda söz edilemeyeceği gibi, bu türden çalışmalar ortaçağda hatta yeniçağda bile mümkün olmamıştır. Çünkü yeniçağlara gelininceye kadar batı kültür dünyasında yalnızca Latince ve Grekçe yüksek bir edebiyat, bilim ve sanat dili sayıldığından ve edebi kültüre sahip kişiler yaşayan milli dilleri bilimsel bir biçimde incelemeye değerli bulmadıklarından, bugün yaşamakta olan ve kültürel bir işlevi olan modern dillerin milli edebiyatın taşıyıcısı ve milli varlığın ifade aracı olarak değer kazanması ancak yeniçağlarda gerçekleşmiş ve filolojinin bilimsel bir nitelik kazanması da bundan sonra olmuştur. Bilimsel nitelikte olmamakla birlikte filoloji ve filolojik çalışmaların, antik çağlara kadar uzandığını yine de söylemek gerekir. a. İskenderiye Öncesi Dönem Klasik filoloji çalışmalarının bir anlamda antikçağda başladığını söyleyebiliriz. Aristoteles ten (MÖ ) çok önceleri de Yunanistan da dil ve edebiyat konuları ile uğraşanlar, devlet, din konularında, şiir, hitabet üzerine, sanatın diğer kollarıyla ilgili olarak konuşanlar vardı. İlk araştırmalar M.Ö. 6. yüzyılda Ionia düşünürlerinin Homeros (MÖ 850 civarı) ve Hesiodos u (MÖ civarı) dilsel açıdan incelemeleri ile ortaya çıkmıştır. Rhegion lu (Güney İtalya da) edebiyat eleştirmeni Theagenes (MÖ 6. Yüzyıl), yasa koyucu devlet adamı ve şair Solon (MÖ ) ve Atinalı devlet adamı Peisistratos (MÖ 6. yüzyıl) zamanında Homeros un destanlarına ve üç büyük trajedi şairinin trajedilerine ilişkin metinleri tespit etmek için Spartalı yasa koyucu Lykurgos tarafından gösterilen çabalar bilinmektedir. Aristoteles in zamanında bu tür çalışmalar derinleşmiştir. Dil Çalışmaları ve Sofistler Filoloji çalışmaları Helenistik dönemde [antik Yunanistan ın ve doğu Akdeniz in tarihinde Büyük İskender in MÖ 323 te ölümünden, Roma da İmparatorluğun kurulmasına temel oluşturan Actium Savaşına (MÖ 31) kadarki dönem, bu dönem Grek kültürünün Avrupa, Asya ve Afrika da etki ve gücünün doruğa ulaştığı çağ], kurulan İskenderiye kütüphanesindeki bilimsel çalışmalar 1

2 kapsamında ciddi anlamda başlamıştır. Ancak filolojinin bir kolu olan dil ve gramer üzerine düşünme ve bu alandaki çalışmalar Helenistik dönemden çok önce başlamıştı. Çok eski çağlarda insanlar konuştukları dilin tanrısal bir kökeni olduğuna, dilin tanrının insana verdiği nimetlerden biri olduğuna inanırlardı. Tevratta Adem, Tanrının yardımıyla yaratıkları adlandırmıştı; Hindulara göre dili Tanrı İndra, İskandinav mitolojisine göre, alfabeyi bulan Tanrı Odin yaratmıştı. Dil üstüne yapılan en eski yorumlardan biri yine Tevratta yer alan Babil Kulesi öyküsüdür: İnsanlar Babil de Tanrı katına ulaşacak çok yüksek bir kule yapımına girişirler. Tanrı insanların bu küstahlığını cezalandırır: Kuleyi yıkmakla kalmaz, insanların dilini de karıştırır. Öyle olur ki kimse birbirini anlayamaz duruma gelir. Babil kenti farklı dillerin konuşulduğu bir yerdir. Farklı diller konuşmak demek birbirini anlamamak demektir. Tanrı nın insanlara verdiği en büyük ceza da birbirini anlamamak yani iletişimin kopması olmuştur. Bu söylence bize göstermektedir ki insanlar çok eski zamanlardan beri iletişimin yaşamsal öneminin ve dilin iletişim işlevinin bilincindeydiler. İnsanlar hep tüm varlıkların birbirini anladığı, eskilerde kalmış bir altın çağının düşünü kurmuşlardır. [Fatma Erkman-Akerson, Dile Genel Bir Bakış, İstanbul:2000, s ]. İnsanlık tarihinde her dönem yada her uygarlık, dili kendi düşünce yapısına, inançlarına, ve bilgisine koşut olarak farklı biçimlerde ele almıştır. Dille ilgilenmenin tarihi hakkında ancak yazılı kayıtlara bakılarak bir fikir edinilebilmektedir. Dilin incelenmesi yazının ortaya çıkışıyla başlamıştır, diyebiliriz. Yazı bir doğal dilin grafik işaretleri yardımıyla gerçekleşmesi yada tasarımıdır. İnsanoğlu önce sesler çıkarmış, yani konuşmuş, sonra yazmıştır. Sesten simgeye geçiş insan zekasının benzersiz bir etkinliği, insanın evriminin binlerce yıllık serüveninin ürünüdür. Sözün zaman içinde gerçekleşip yine zaman içinde kaybolmasına karşın, yazı uzam içinde gerçekleşir. Uzamsal bir desteğe sahip olduğu için de kalıcıdır. İlk kayıtlar Eski Mısır a aittir. Eski Mısırlılar dilin kavram ve sözcük birimlerine inerek her kavrama karşılık gelecek bir çizim üretmişlerdi. Eski Mısırlılardan çok sonra (MÖ ) Fenikeliler ses birimlerine hecelere, sonunda ünsüzlerden oluşan alfabeye ulaştı. Onlardan sonra Eski Yunanlılar bu alfabeyi alarak ünlü harfler eklediler. Pek çok dilin konuşulduğu Mezopotamya da özellikle Babil de uygulamaya yönelik olmakla birlikte dille ilgili çalışmaların yapıldığı bilinmektedir. Babil de egemenlik Akadlara geçtikten sonra, kent halkının önceden konuştuğu Sümer dili yok olmamış, siyasi üstünlük elde etmekle birlikte Akadlar Sümer dinini ve 2

3 dini törenlerde kullanılan bir dil olarak Sümer dilini de benimsemişlerdi. Mezopotamya ticari bakımdan da çok canlı bir bölgeydi. Böylece çok dilliliğe sebep olan bir etken oluyordu, ticaret. Bunun sonucunda bu bölgede ilk sözlükler, özellikle tüccarların işine yarayacak sözlükler yazıldı, değişik dillerdeki ad ve fiil çekimleri ve sözcük türleri saptandı. Dil üzerine bilinen en eski araştırma ve incelemeler eski Hind e ve Eski Yunan a kadar geri gitmektedir. Eski Hint teki çalışmalar özellikle Sanskrit dinsel metinlerinin doğru okunması, zamanın aşındırmasından korunması amacını taşıyordu. Brahma dininin kutsal metinleri olan Veda lar zaman içinde anlaşılmaz olmuşlardı. Dinsel törenlerin yerine getirilmesinde bu tür metinlerin doğru olarak anlaşılması gerektiğinden, bunların dili hem inceleniyor hem de öğretiliyordu. Eski Yunanlılar dile İÖ 5. yüzyıldan başlayarak felsefi açıdan yaklaşmışlardır ve onların felsefi yaklaşımının özünü physis ile nomos, yani doğa ile uzlaşım karşıtlığı oluşturmuştur. Homeros destanlarının dili zamanla değiştiği için, bu şiirlerin gelecek kuşaklara yanlışsız ve doğru bir biçimde aktarılması amacıyla dil kurallarının saptanması gerekiyordu. Böylece Eski Yunan da ilk dil çalışmaları başlamış oluyordu. Bir dili doğru konuşmayı ve yazmayı öğreten dilbilgisi, bunun için kelimelerin şekillerini ve cümle içindeki durumlarını inceler. Dilbilgisi her şeyden önce bir dili, özellikle bir yabancı dili öğrenmeye hizmet eder. Bunun için de o dilin kurallarını ve özelliklerini inceler. Dilbilgisinin ortaya çıkması için ya yabancı dil öğrenmek büyük bir ihtiyaç halini almalı yada herhangi bir sebeple ana dil insan hayatında önemli bir rol kazanmalıdır. Eski Yunanlılarda yabancı bir dil öğrenmek ihtiyacı yoktu. Başka dillerin varlığını kabul eden Eski Yunanlılar bunlara değer vermiyor, yabancıları kuşların rast gele ötüşü gibi boş sesler çıkardıkları için kuş ötüşü anlamına gelen barbar kelimesi ile niteliyorlardı [Fatma Erkman-Akerson, Dile Genel Bir Bakış, İstanbul:2000, s ]. Din ile söz arasındaki ilgi pek çok toplumda olduğu gibi Eski Yunanlılar da da önemliydi. Eski Yunanlıların düşüncesine göre, büyük tanrılar arasında bir logos yoktu, ancak yine de daimones türünden, insan yaşamında iyi ve kötü etkileri olan tanrısal bir logos un varlığını kabul etmişlerdi. Logos denen daimon ruhları alt-üst eder, devletleri değiştirir, orduları sevk eder, insanlara saadetler ve felaketler getirirdi. Sofistlerden Gorgias (İÖ ) logos u çok küçük ve görünmez bir varlığı olan, ancak tanrısal işler başaran, hakim bir kudret olarak betimlemiştir. Sözün kutsal ve yarı tanrısal bir varlık olarak kabulü, doğrudan doğruya dil ve gramer çalışmalarına yol açmıştır. Zaman içinde halk meclislerinin ve mahkemelerin faaliyete geçmesiyle dile önem veren 3

4 iki unsur daha ortaya çıkmıştır. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak bir taraftan logos denen daimon un kudreti, diğer taraftan sözün ne olduğu üzerindeki felsefi merak, üçüncü olarak da halk meclisleri ve mahkemelerin faaliyetleri Eski Yunanlılar ı dil üzerinde yoğun çalışmalara sevk etmiştir. Bununla birlikte bu çalışmalar daha çok felsefe ve retorik yönünde olmuş, Eski Yunanca nın grameri bakımından ancak sınırlı gelişmelere yol açmıştır. Eski Yunan da dil üzerine yapılan çalışmalar iki ayrı koldan ilerlemiştir: 1. dilin doğası ve orijini üzerine felsefi tartışmalar doğrultusunda, 2. metin eleştirisinin ve Grekçe öğrenmenin doğurduğu pratik ihtiyaçlar doğrultusunda. Grek filozofları için dil bir olaydır ve onun neliği üzerinde düşünülmelidir. Kelimelerin aslı nedir? Doğadan yada doğal bir temelden mi gelmişlerdir, yoksa sadece insanlar tarafından mı oluşturulmuşlardır? Hemen bütün filozoflar bu soruların yanıtını aramışlardır. İlk filozofların eserleri günümüze ulaşmadığı için onların bu sorular üzerine düşüncelerini ayrıntılı olarak öğrenemiyoruz; ancak zamanımıza ulaşmış cümle kırıntılarından anlaşıldığına göre, dilin kaynağı konusunda Herakleitos ve Demokritos karşıt iki görüşü temsil etmekteydiler. Herakleitos a (İ.Ö ) göre doğada karşıtlar arasında bir düzen, bir ahenk bulunmaktadır. Ruh doğadaki düzeni görür ve onu diliyle ifade eder. Görülen düzen ile ifade edilen düzen aynıdır. Her ikisi de logos tur. Logos bütün insanlar için aynıdır. Doğa daima değişir, ama logos aynı kalır. İnsanlar doğanın logos unu öğrenmelidirler. Logos un ifadesini dilde görmek mümkündür. Öyleyse dil incelenmelidir. Bu düşünceden hareketle Herakleitos kelimelerin doğal bir kaynağı olduğuna ve doğadaki devamlı ve düzenli akışı yansıttıklarına inanmıştı. Herakleitos günümüze kalan parçalardan anlaşıldığı üzere, kelimelerin etimolojik temellerini bu bakımdan incelemiş ve onlarda sürekli akışı gösteren bir kuruluş görmüştür. Demokritos (İ.Ö ) da dil ile yakından ilgilenmişti. Bunda belki de çok seyahat eden ve dolayısıyla yabancı kavimlerin dilleriyle sıklıkla temas eden bir kişi olmasının etkisi vardı. Geometri öğrenmek için Mısır a din adamlarının yanına gitmiş, Pers ülkesinde Khaldaialıların yanında ve Kızıldeniz de bulunmuştu. Hindistan da çıplak sofistlerle buluşmuş, Etyopya ya gitmişti. Demokritos fizik ve ahlak alanlarından başka matematik ve temel eğitim konularıyla da ilgileniyordu; sanat konularında da deneyimliydi. Çok değişik konularda yazılmış çok sayıdaki eserlerinin arasında dil ile ilgili olanlar da bulunmaktaydı. Demokritos kelimelerle ve isimlerin varlıklara nasıl verildiği problemi ile uğraşmış olmalıydı. Platon un Kratylos diyalogunda Hermogenes e 4

5 savundurttuğu görüşün Demokritos a ait olduğu tahmin edilmektedir. Her şeyin aslı atomlardan ve boşluktan ibarettir, diyen Demokritos un, sözü doğaya mal etmeyeceği düşünülmektedir. Bunun yanı sıra, bir görüşe göre de, Demokritos un kelimelerin, aslında varlıkların hayali yada kopyası olduğu, ancak sonradan rastlantı sonucu yada insanlar arasında bir anlaşma sonucu değiştiği fikrini savunduğu da ileri sürülmektedir. Demokritos harf için grama, kelime için rhema ifadelerini kullanmış olmasının ve fonetik konusunda çalışmış olmasının dışında herhangi bir gramer görüşü ortaya koymamıştır. Greklerde gramer konusunda gerçek anlamda analizler ve sınıflandırmalar İ.Ö. 5. yüzyılın sofistleriyle başlamıştır. Sicilya da İ.Ö. 5. yüzyılda tiranların kovulmasıyla halk, ellerinden alınan tarlalarını geri almak için mahkemelere koşmuştu. Görülecek davalar çoğalınca, Koraks ve Teisias adında iki kişi bu davaları savunma tekniğini geliştirip bir yönteme bağlayarak bir bilgi kolu haline getirirler, bunun adına da retorik denir (Cicero, Brutus, 12,46; Aristoteles, rhetorika 2,24). Sicilya nın başında bulunan diktatörler (tyrannoi) askerlere dağıtmak amacıyla halkın topraklarına el koyup bir kısım toprak sahibini de sürgüne göndermişlerdi. Bu olaylar ayaklanmaları ve karışıklıkları da beraberinde getirmiş ve diktatörler de kovulmuştu. Bir süre sonra halkın topraklarına yeniden kavuşmasını sağlamak için, başında hukuk bilgisinden yoksun, ancak eski olayları anımsayanların yada anımsadıkları varsayılanların bulunduğu halk mahkemeleri kurulmuştu. Bu mahkemelerde görülen davalar sırasında, halkın, konuşma yetisini kullanarak hakkını savunmasının ve doğru olana en yakın şekilde konuşanın jüri üyelerini etkilemesinin, çeşitli alıştırmalarla konuşmanın öğretilebilirliğinin ortaya konması sonucunda böyle bir öğretimin öncülüğünü ilk olarak Agrigentumlu doğa düşünürü Empedokles (i.ö ) üstlenmişti ve kurduğu geleneği öğrencisi Koraks a ve onun da öğrencisi olan Teisias a aktarmıştı. Syrakusailı bu iki öğretici de yazdıkları el kitaplarıyla (tekhnai) rhetorica sanatının ilk kurallarını belirlemiş ve kurdukları okulla da bunları gençlere öğretmişlerdi. Koraks daha çok siyasi retorikle uğraşmıştı ve retoriksel konuşmanın önsöz, mücadele ve sonsöz olmak üzere üç bölüme ayrıldığını kabul ettirdiği görülmektedir. Teisias ise daha çok adli retorikle uğraşmış ve adli konuşmanın bölümlerini giriş, anlatım, ikna ve sonsöz olmak üzere dört kısımda ele almıştı. Retorik insanlara iyi konuşmasını, bir düşünceyi iyi savunmasını öğreten yararlı bir şeydir. Demokratik yaşamın gelişmeye başladığı Grek kent-devletlerinde iyi konuşmak, karşısındakini ikna etmek önemli bir meziyettir. Bu bakımdan retorik öğreten eğiticilerin verdikleri dersler de değer kazanır. İşte bu eğitmenler sofistlerdi. Konuları konuşma olan 5

6 sofistler dolayısıyla dille uğraşıyorlardı. Böylece kent-devletlerindeki bu yeni durum dilin incelenmesi ve grameri üzerinde çalışılması için uygun bir zemin hazırlamış oluyordu. Böylece gramer kavramlarının ilk ortaya çıkışı sofistlerin sayesinde olmuştur. Bunların başında Protagoras ve Prodikos gelir. Abderalı Protagoras (İ.Ö ) İ.Ö. 5. yüzyılın sofistlerindendi. Dil ve üslup üzerinde çalışan İ.Ö. 5. yüzyıl sofistleri kendi içlerinde iki okula ayrılmışlardı: Leontinili (Sicilya da) Gorgias gibi Sicilya okuluna mensup olan sofistler dilin güzelliğine önem veriyorlardı ve şiire yaklaşan bir düzyazı üslubu geliştirmişlerdi. Protagoras ın ve Prodikos un temsil ettiği Yunanistan sofistleri ise dilin düzgünlüğüne ve doğruluğuna önem veriyorlardı ve bu sebeple de dil incelemeleriyle daha fazla ilgileniyorlardı. Yanlışsız bir dil kullanabilmek için kurallar oluşturmak gerekiyordu. Böylece dili gramer bakımından ilk kez inceleyen ve gramerin temellerini kuran Protagoras olmuştur. Protagoras ın eserleri kaybolduğu için, onun gramer konusundaki yeniliklerini tam olarak bilememekteyiz. Ondan ve görüşlerinden söz eden başka yazarlardan öğrenilen bilgilere göre, Protagoras isimlerin cinslerini erkek (anrena), dişi (thelea) ve eşya (skeue) olmak üzere üçe ayırmıştı (Arist. rhetorika 3,5,5). Diogenes Laertius tan öğrendiğimize göre, Protagoras fiillerin zamanlarını saptamıştır, ayrıca cümleyi (yada sözü) de dörde ayırmıştır: dilek, soru, yanıt, buyruk. Protagoras ın zamanında sözü bölümlere ayırma çabası o zamanın gramer çalışmalarının başında gelmekteydi. Protagoras ortaya koyduğu dörtlü bölümlemenin doğru bir biçimde kullanılması konusunda da titizlik göstermişti. Aristoteles ten öğrendiğimize göre (poetika, 19,8) Homeros un bir cümlesini eleştirerek Musalara hitap ederken dilek şeklini kullanacak yerde emir şeklini kullanmış olmasını bir düşüklük sayarak eleştirmişti. Sokrates in (MÖ ) çağdaşı sofist Keos lu Prodikos da sözün doğruluğu üzerinde durmuş, dil ve kelimeler, özellikle de eş anlamlı kelimeler (synonimiae) üzerinde durmuş ve eş anlamlı kelimelerin anlamları üzerinde ince ayrımlar yapmıştır. Dolayısıyla mantıki düşüncelerin açık seçik ifadesinde ve ayrımında iyi bir alıştırma olan sinonimler üzerine çalışmaların kurucusu olarak Prodikos kabul edilir. Kaynaklardan elde edebildiğimiz bilgiler ışığında diyebiliriz ki gerek Protagoras gerekse Prodikos Grekçe birçok sözcüğün kapsadığı çift anlamlı ifadelerin kullanımıyla da uğraşmışlar ve buna paralel olarak da kelimelerin doğru kullanılmasına özel bir ilgi duymuşlardı. Protagoras ın doğru konuşma tarzı konusunda daha çok uygulamaya yönelik bir ilgisi vardı. Protagoras dilbilgisiyle 6

7 sistemli bir biçimde özellikle uğraşmışken, Prodikos retoriksel bir konuşmanın bölümlerinin her birinin içermesi gereken özel nitelikleriyle uğraşmıştı. Daha gözü pek ve yenilikçi olan Protagoras, Diogenes Laertius tan (MS 3. Yüzyıl) öğrendiğimize göre (9,51) bütün şeylerde birbirine ters düşen iki etkenin var olduğunu öğretiyordu. Bu sav demokrasinin desteklediği karşıt görüşün temelini atmıştır ve diyalektik bir yaklaşımın da yolunu açmıştır (Thedorakupulos, Antik Retoriğe Giriş, s. 9). Yaşadığı yıllar İ.Ö. 5. yüzyıl Sofistleriyle aşağı yukarı aynı zaman dilimine rastlayan Sokrates (İ.Ö ) [Prof. Dr. Ahmet Cevizci, Sokrates, İstanbul: Say Yayınları, 2006] batı felsefesinin ve özellikle de antik Yunan felsefesinin bir kilit ismidir, eski Yunan felsefesi içinde adeta bir dönüm noktasıdır, diyebiliriz. Eski Yunan felsefesi onun ismi kullanılarak sınıflandırılır: Şöyle ki, Ondan önce yaşamış ve doğa felsefesiyle uğraşmış bütün filozoflar için Sokrates ten önce gelenler anlamında Presokratikler denmektedir. Sokrates ten sonra gelen bütün Yunan filozofları da onun doğrudan yada dolaylı olarak öğrencisi olma anlamında Sokratikler olarak adlandırılırlar. Felsefeyi gökyüzünden yer yüzüne indiren, doğa felsefesi veya soyut ve spekülatif bir felsefeden somut ve pratik bir felsefeye dönüştüren Sokrates etiğin (ahlak felsefesinin) ve politika felsefesinin kurucusuydu. Felsefenin nasıl ve ne için olmasının gerektiği ile ilgili standartları koymuştu. Yaşamı boyunca felsefeyle uğraşmış olan Sokrates ardında yazılı hiçbir şey bırakmamıştı. Yazılı sözün insan zihnini tembelleştirdiğine, zihinlerden kolayca uçup gittiğine inanıyordu. Onun düşüncesine göre, ahlaki eylemle, ahlaki erdemlerle ve insan yaşamının amacıyla ilgili bilgi uçup gitmesine izin verilmeyecek kadar önemli bir bilgiydi; kağıttan öğrenmek yerine bu bilgiyi kişinin kendi başına araştırıp kendisine mal etmesi gerekirdi. Sokrates yaşamla ilgili görüşlerini felsefi metinlerle ifade etmek yerine, görüşlerinin anlaşıldığı şekliyle başkaları tarafından yazılmasına izin vermişti. Böylece onun en dikkatli ve en mükemmel öğrencisi Platon Sokrates in tartışmalarını ve felsefi sohbetlerini baştan sona dikkatle ve coşkulu bir hayranlıkla dinleyip kayda geçirmiş ve bir bütün olarak işlemiştir. Sonuçta ortaya çıkan Platonik diyaloglar felsefe alanında bugün tam olarak sahip olduğumuz ilk eserler bütünü olmuştur. Kendisi bir sofist olmayan Platon (İ.Ö ) sofistler gibi, pratik bir amaçla hareket ederek dilin yasalarını çözmeye çalışmıyordu. Dilin ne olduğu konusu filozoflar arasında önemli bir problem olduğu için, Platon da bu problemi ele almış ve Kratylos diyalogunda incelemişti. Dilin insanlar tarafından mı 7

8 yaratıldığı ve onlar arasındaki anlaşma ile mi şekil aldığı, yoksa bu düşüncenin tersi olarak dilin aslının doğada mı olduğu ve kelimelerin doğanın ve eşyanın etkisi ile mi şekil aldığı ve böylece eşyayı yansıttığı şeklindeki iki ayrı görüşün tartışılması Kratylos diyalogunun konusunu oluşturur. Platon bu iki ayrı görüşü gözden geçirirken, grameri ilgilendiren bazı önemli buluşlar da ortaya koymuştur. Platon un öğrencisi olmak için Atina ya gelen Aristoteles (İ.Ö ) antik Yunan felsefesinin son büyük düşünürü olarak kabul edilir. Eserlerinin büyük bir kısmı kelimeler, cümleler, kıyas (tasım / syllogizm), söz ve hitabet sanatı, şiir sanatı konularıyla ilgili olan Aristoteles için dil önemli bir konuydu. Dil ve kelime denen varlığı bağımsız olarak ele alıp kelimeyi unsurlarına ayırmıştır. Aristoteles kelimeyi bir ses bütünü sayarak en küçük parçadan en geniş söz yapısına doğru ilerleyecek şekilde bir düşünce tarzı geliştirmiştir. Onun yöntemi gramerden ziyade felsefeden doğmuş bir yöntemdir. Aristoteles bu tarzda düşünürken tam şeklini almamış dahi olsa bazı temel gramer kavramlarının da şekillenmeye başladığı görülmektedir. (Kategoriai, Tekhne Poietike, Rhetorike) Aristoteles in öğrencisi olmuş olan Büyük İskender in İ.Ö. 334 teki Asya seferiyle başlatmış olduğu ve İ.Ö. 30 yılına kadar süren Helenistik dönemde yeni bilim ve siyaset merkezleri kurulmuştu. Bunlardan İskenderiye de kurulan ve Mousaion denen akademinin ve kütüphanenin çalışmaları hakkında daha önceki derslerimizde bilgi vermiştik. Kısaca söz etmek gerekirse, söz konusu akademide daha ziyade edebiyat ve dil çalışmaları gelişmişti. Eserlerin büyük bir koleksiyonunun toplanmış olduğu bu merkezde eski metinler, özellikle de kopyaları arasında ayrılıklar bulunan Homeros metinleri, dilleri incelenerek açıklamalı ve eleştirili şekilde yeniden yayınlanıyordu. Pers, İbrani, Mısır ve Asur dillerindeki kitaplar özellikle de kutsal kitaplar Grekçe ye çevriliyor ve böylece dillerin kaynaşması, eski Yunanca üzerindeki çalışmalar dil ve gramer çalışmalarını da teşvik etmişti. Atina nın bir şehir devleti olarak gücünü kaybetmesi ve buradaki düşünce ve edebi yaşamın duraklamasıyla birlikte Grek kültürü bir başka coğrafyada, İskenderiye de, Ptolemaios sülalesinin kurduğu kitaplıkta bir araya gelmiş ve Klasik filoloji antik çağda en parlak zamanını İskenderiye de kurulan Mousaion da gerçekleştirilen faaliyetler çerçevesinde M.Ö. 3./2. yüzyılda yaşamıştır. Bir tür akademi olarak nitelendirebileceğimiz bu kitaplık ve araştırma merkezinde çalışan bilim adamlarının başlıca görevi Grek edebiyatının eski eserlerini bilimsel bir biçimde incelemekti, Bu kitaplıkta toplanan antik 8

9 kitap rulolarının ilk sayfalarının çoğu kez kaybolmuş olması, eserlerin üslubu ve içeriğine dayanılarak yazarlarının, yazarların yaşamlarına ilişkin bilgilerin, eserlerin kaleme alınma zamanlarının belirlenmesini gerektiriyordu. İskenderiye kitaplığında çalışan bilginler pinakes denen sistematik kataloglar düzenlemişler; çeşitli yazarların eserlerini ait oldukları alanlara göre sınıflandırmışlar (bu sınıflandırmaya canones denir); söylence, atasözleri vs den oluşan koleksiyonlar oluşturmuşlardı. Kütüphanecilikle ilgili görünen bu tür çalışmaların yanı sıra İskenderiye kitaplığında ayrıca tek tek edebi türlerin tarihleri de yazılmıştı. Açık olmayan eserler ortaya çıkarılmış ve eski kitaplarda bulunan, az rastlanır türden kelimeler açıklanmaya çalışılmıştı. Öte yandan, mevcut elyazmaları arasından doğru kopyaları yanlış kopyalardan ayırt etmek, Homeros ve Hesiodos başta olmak üzere lirik, dramatik şairlerin eserlerini, düzyazı olarak eserler vermiş yazarların metinlerini tayin ve tespit etmek, zaman içinde eskimiş olan dilleri üzerinde biçimbilgisi (morfoloji) ve cümle bilgisi (syntaks) bakımından incelemeler yapmak, anlaşılması güç olan kısımlarını açıklamak ve yorumlamak bu kütüphanede yapılan çalışmaların kapsamında gerçekleştirilen faaliyetlerdi. Böylece philologos kavramı eleştiri (kritik), yorum (hermeneutik) ve gramer alanlarında çalışmalar yapan ve sonradan grammaticus olarak adlandırılacak olan ve edebiyat dostu, söz meraklısı bilginler sınıfının adı olmuştur. 9