TURKMENISTAN ÜLKE PROFİLİ, MEVZUAT VE TÜRK GİRİŞİMCİLERİ

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: TURKMENISTAN ÜLKE PROFİLİ, MEVZUAT VE TÜRK GİRİŞİMCİLERİ Hazırlayan: Selçuk Tayfun OK Volkan AYDOS İSTANBUL

3 Bu eserin tüm telif hal<ları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazannın ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. ARALIK 1998 İstanbul ISBN İTO yayınları için ayrıntılı bilgi İTO Ticari Dokümantasyon Şubesi'nden edinilebilir. Tel. : (212) /303 Faks : (212) E. Posta : dokümantasyon@tr-ito.com BASKI LEBİB YALKIN YAYIMLARI VE BASIM İŞLERİ A.Ş. Tel.: (0212) (Pbx) Faks: (0212)

4 ÖNSÖZ 1990'lann hemen başında bağımsızlıklarını ilan ederek, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel alanda yeniden yapılanma çalışmalarına girişen eski Doğu Bloku ülkelerinin ve özellikle Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin bakir piyasa ortamı, girişimci ruhu ile tüm dünyaya yayılma eğilimindeki Türk işadamlan için büyük bir potansiyel olarak ortaya çıkmıştır. Bu ülkelerden biri olan Türkmenistan da kuşkusuz 1991 yılında ilan ettiği bağımsızlığın ardından sahip olduğu dünyaca ünlü doğal kaynaklar, ucuz işgücü, stratejik konum gibi herbiri yatırım için başlı başına önem taşıyan ekonomik gerçeklere ilave olarak sunduğu, ortak dil, din, ırk ve kültür birliği gibi avantajlar dolayısıyla, Türk girişimcilerinin akınına uğramakta gecikmemiş ve bu olgu günümüze dek artarak süregelmiştir. İlk kez 1996 yılında bazı Batı Avrupa ülkeleri için başlatılan, eski Doğu Bloku ülkelerinden bir bölümü ile sürdürülen ve yurtdışında faaliyet gösteren Türk girişimcilerinin oluşturduğu büyük güçten, bilgi ve birikimlerinden istifade edilebilmesi, özellikle ürünlerine ihraç pazarları bulmaya çalışan ancak çok çeşitli nedenlerle yurtdışına açılamayan KOBİlerimiz ile işbirliğinin geliştirilmesi hedefini taşıyan "Yurtdışındaki Türk Girişimcileri" başlıklı çalışmalarımız, gelenekselleşen "ülke etütleri" ile birleştirilmek suretiyle, yeni bir içerikle ele alınmış ve "Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri" başlıklı yeni bir araştırma dizisi ortaya çıkarılmıştır. Yukarıda değindiğimiz beklentiler ve düşünceler içerisinde benzeri bir çalışma bu kez Türkmenistan için gerçekleştirilmiştir. Yurt dışında yatırım yaparak dışa açılmayı planlayan ve Türkmenistan piyasasına girmeyi düşünen firmalarımıza yardımcı olacağını ümit ettiğimiz bu araştırmanın gerçekleştirilmesinde yardımlannı esirgemeyen T.C. Aşgabat Büyükelçiliği Ticaret Müşaviri Ahmet Bak ile Ekonomi Müşaviri Süreyya Gökseyitoğlu'na ve gerekli görüşme, inceleme ve değerlendirmeleri yaparak çalışmayı hazırlayan Odamız araştırma ekibine teşekkür ederim. Prof.Dr. İsmail Özaslan Genel Sekreter

5

6 jzjudq A. j e z B H 8J

7

8 İÇİNDEKİLER Sayfa No Tablolar Dizini Birinci Bölüm:ÜLKE HAKKINDA GENEL BİLGİLER Coğrafi, Siyasi ve Demografik Yapısı Coğrafya ve İklim Nüfus ve Demografik Yapı Siyasal Tarih Siyasal Yapı 18 İkinci Bölüm:EKONOMİK YAPI Genel Ekonomik Durum Para Enflasyon Bütçe İstihdam Özelleştirme Bankacılık Türkmenistan Ticaret Borsası Başlıca Sektörler Tarım ve Hayvancılık Doğal Kaynaklar ve Enerji Sanayi Dış Ticaret Genel Olarak Dış Ticaret İhracat İthalat 40 Üçüncü Bölüm:TÜRKİYE İLE İLİŞKİLER Türkiye ile Türkmenistan Arasındaki Anlaşmalar Ticari ve Ekonomik İlişkiler Türkiye - Türkmenistan Ticareti İhracat İthalat Ekonomik İlişkiler Türk - Türkmen İş Konseyi Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Boru Hattı Projesi.. 49

9 Sayfa No 2.5. Kültürel İlişkiler Eğitim 50 Dördüncü Bölüm:PİYASAYA İLİŞKİN BİLGİLER Piyasanın Yapısı Piyasa Hakkında Genel Bilgiler Tüketici Yapısı Dağıtım Kanalları Reklam Sonuçlar. 55 Beşinci Bölüm:YABANCI SERMAYE İLE İLGİLİ YASAL IVİEVZUAT Yabancı Sermayeli Şirket Kurma Mevzuatı Genel Bilgiler Şirket Kurma Prosedürü Yabancı Sermayeli Şirket Kurma Yabancı Sermayeli Ortak Şirket Kurma Temsilcilik Açma Yabancı Sermaye Mevzuatı Vergi Mevzuatı Gelir Vergisi Katma Değer Vergisi Sosyal Güvenlik Vergisi Dış Ticaret Mevzuatı Gümrük Mevzuatı İthalat ve İhracat İzinleri İthalat ve İhracat İçin Gerekli Belgeler İthalat için Gerekli Belgeler İhracat İçin Gerekli Belgeler Ürün Standartları Serbest Bölgeler Özelleştirme Mevzuatı 78 Altıncı Bölüm:YABANCI SERMAYE Genel Olarak Yabancı Sermaye Türkmenistan'daki Başlıca Yatınmlar Yabancı Yatırımlann Yapısı 84

10 Sayfa No 3.1. Yabancı Yatırımlann Sektörel Dağılımı Yabancı Yatırımların Bölgesel Dağılımı Yabancı Yatırımların Ülkelere Göre Dağılımı 86 Yedinci Bölüm:TÜRK GİRİŞİMCİLERİ Türkmenistan'daki Türk Girişimcileri Genel Durum Türk Girişimcilerinin Profili Sorunlar Sonuç ve Öneriler 93 Sekizinci Bölüm:İŞADAMLARI İÇİN YARARLI BİLGİLER Ülkeye Gidiş Nasıl Gidilir? Ne Zaman Gidilir? Pasaport ve Vize İşlemleri Günlük Yaşam Yerel Ulaşım İş Saatleri ve Tatiller Haberleşme Otel Rehberi Lokantalar Önemli Telefonlar Alışveriş Merkezleri Diğer Yararlı Bilgiler Yararlı Adresler Türkiye Temsilciliği Türkmenistan'ın Türkiye Temsilciliği Resmi Daireler ve Kurumlar Ticareti Geliştirme Kuruluşlan Finans Kuruluşları Yayın Organlan Radyo ve Televizyon Periyodik Yayınlar 106 Ek 1: Türkmenistan'da Görüşülen Kişi ve Kuruluşlar 107 KAYNAKLAR 111

11 TABLOLAR DİZİNİ SAYFA Tablo -1 Aşgabat Sıcaklık, Nem ve Yağış Ortalamaları 15 Tablo - 2 Nüfusun Etnik Dağılımı 16 Tablo - 3 Yaş Dağılımı 16 Tablo - 4 Temel Ekonomik Göstergeler 23 Tablo - 5 Yıllar İtibariyle Bütçe Gelir ve Giderleri 26 Tablo Yılı Bütçesi 28 Tablo - 7 İşgücünün İşyerlerine Göre Dağılımı 29 Tablo - 8 Özelleştirme 30 Tablo - 9 Başlıca Tarım ve Hayvancılık Ürünleri Üretimi 32 Tablo -10 Canlı Hayvan Miktarı 33 Tablo -11 Başlıca Enerji Ürünleri Üretimi 34 Tablo -12 Başlıca İmalat Sanayi Ürünleri Üretimi 36 Tablo -13 Türkmenistan Dış Ticaret Değerleri 37 Tablo -14 İhracatın IMaddeler İtibariyle Dağılımı 38 Tablo -15 Ülkeler İtibariyle İhracat 39 Tablo -16 İthalatın Maddeler İtibariyle Dağılımı 40 Tablo -17 Ülkeler İtibariyle İthalat 41 Tablo -18 Ekonomik ve Ticari Alandaki Anlaşmalar 45 Tablo -19 Türkmenistan Türkiye Dış Ticaret Değerleri 46 Tablo - 20 Türkmenistan'a Mal Grupları İtibariyle İhracatımız 48 Tablo - 21 Türkmenistan'dan Mal Grupları İtibariyle İthalatımız 49 Tablo - 22 Türkmenistan'a İthal Edilen Bazı Maddelere Uygulanan Gümrük Vergisi Oranları 74 Tablo - 23 Türkmenistan'dan İhraç Edilen Maddelere Uygulanan Vergi Oranları 75 Tablo - 24 Türkmenistan'daki Önemli Yatırımlar 83 Tablo - 25 Yabancı Yatırımların Sekörlere Göre Dağılımı 84 Tablo - 26 Yabancı Yatırımların Bölgesel Dağılımı 85 Tablo - 27 Yabancı Yatırımların Ülkelere Göre Dağılımı 86 Tablo - 28 Sektörler İtibariyle Türk Firmalarının Sayısı 91

12 Birinci Bölüm ÜLKE HAKKINDA GENEL BİLGİLER

13

14 1. Coğrafi, Siyasî ve Demografik Yapısı 1.1. Coğrafya ve İklim Eski Sovyetler Birliği'nin güneydeki en uç noktasında yer alan Türkmenistan Cumhuriyeti, kuzeyde Özbekistan (1.621 km.), kuzeybatıda Kazakistan (379 km.), batıda Hazar Denizi (1.768 km.), güneyde İran (992 km.) ve güneydoğuda Afganistan (744 km.) ile çevrili bir Orta Asya ülkesidir. Batıdan doğuya 1100 km. ve kuzeyden güneye 650 km.'lik bir alana yayılan ve toplam yüzölçümü km^ ile ülkemizin yaklaşık üçte ikisi kadar olan Türkmenistan idari yönden Ahal Vilayeti (Bölgesi), Balkan Vilayeti, Taşauz Vilayeti, Lebap Vilayeti ve Merv Vilayeti olmak üzere toplam beş bölgeye ayrılmıştır. Dünyanın en büyük çöllerinden birisi olan Karakum Çölü ülke topraklarının yaklaşık % 80'ini kapsamaktadır. Türkmenistan'ın orta kesiminin tamamını kaplayarak Kazakistan'a doğru uzanan çöl ülkenin en önemli coğrafi özelliği olarak gösterilebilir. Çöl haricinde kalan ve toplamın % 20'sini oluşturan toprakların % 3'ünü ekilebilir alanlar, % 63'ünü çayır ve otlaklar, % 8'ini ormanlar ve % 26'sını diğer alanlar oluşturmaktadır. BİTKİ ÖRTÜSÜ * ormanlar ^ Ekilebilir Ormanlar, Alanlar Çayır ve Otlal^lar Kaynak: CIA Factbook Web Page on Turkmenistan *Çöl harici toprakian kapsamaktadır.

15 ülkenin güneyinde yer alan ve Pamir-Altay Sıradağlarının Türkmenistan'daki uzantıları olan Kopet ve Kugitank Dağlan bölgenin önemli yükseltileri arasındadır. Coğrafi sebeplerle ülkede çok az nehir bulunmaktadır. Türkmenistan'ın doğusundan bir kısmı geçen ve ülkenin yegane su kaynağı olan Amu Derya, Hazar Denizi'ne dökülen Atrek ile Karakum Çölü'nde kaybolan Tecen ve Murgap ise bölgenin önemli nehirleridir. Diğer Batı Türkistan Cumhuriyetleri gibi deprem kuşağında yer alan Türkmenistan'da 1948 yılında meydana gelen deprem İran sınırına çok yakın olan Kopet Dağları eteklerinde kurulu başkent Aşgabad'ı yerle bir etmiş fakat şehir sağlıklı bir yapılaşma planına sahip olma avantajını kullanarak bu yıkımın kötü etkilerini çabuk atlatmıştır. Asya'nın iç kısımlarında yer alan Türkmenistan'da doğal yapının etkisiyle tipik karasal iklim (yazlar sıcak, kışlar sert) hüküm sürmektedir. Çok uzun geçen yaz aylarında ortalama sıcaklık yaklaşık 30 derece olmakla beraber bazen gölgede 50 dereceye kadar çıkmaktadır. Kısa fakat soğuk geçen kış aylarındaki -4 derece dolaylannda olan ortalama sıcaklık ise zaman zaman -33 dereceye kadar düşmektedir. Yağış açısından oldukça fakir bir ülke olan Türkmenistan'da yağışlar en çok Mayıs ayında dağlık bölgelere yağmaktadır. İlkbahardaki yağışlarda ülkenin kuzeybatı bölümü 80 mm., çöle yakın bölümleri mm., güneybatıdaki yaylaları ise mm. yağış almaktadır. Mevsim dönümlerinde ise ülke İran ve Afganistan yönünden esen şiddetli kum fırtınalarına sahne olmaktadır.

16 TABLO -1 En Düş. En Yük. Nem Nem Yağmur Sıcaklık Sıcaklık (Gün.) (Gec.) Mm C C % % Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Kaynak: Guide to Internation Travel-Worldwide 1.2. Nüfus ve Demografik Yapı Eski Sovyetler Birliği'nin dağılması ile oluşan cumhuriyetler arasında nüfus yoğunluğu bakımından en tenha ülke olan Türkmenistan'da 1997 yılı itibariyle kişi yaşamaktadır. Toplam nüfusun % 55'inin köylerde, % 45'inin de şehirlerde yaşadığı ülkenin en kalabalık şehri kişilik nüfusu ile başkent Aşgabat'dır. Nüfusun % 77'sini Türkmenler, % 23'ünü ise diğer etnik gruplar oluştururken etnik gruplar içerisindeki en büyük pay % 9,2 ile Özbeklere aittir.

17 TABLO - 2 NÜFUSUN ETNİK DAĞILIMI Nüfus % Türkmenler Özbekler ,2 Ruslar ,7 Kazaklar ,0 Ermeniler ,8 Azeriler ,8 Tatarlar ,8 İranlılar ,8 Ukraynalılar ,5 Diğer ,4 Kaynak: Business Information Service for the NIS Ayrıca, ülkede Almanlar, Yahudiler, Gürcüler, Moldovalılar, Uygurlar ve Korelilerden oluşan küçük topluluklar da yaşamaktadır. Türkmenistan'daki nüfus artış hızı % 1,6, doğum oranı %o 26,6 ve ölüm oranı %o 8,6 dolaylarında olup, doğumda beklenen ortalama yaşam süreleri erkeklerde 58, kadınlarda ise 65 yıldır. Ülke nüfusunun cinsiyete göre dağılımına bakıldığında, kadın nüfusun ( ) erkek nüfusa oranla ( ) bir parça daha fazla olduğu göze çarpmaktadır. Ülke nüfusunun yaş gruplarına göre dağılımına bakıldığında ise, 14 yaş altı grubunun % 39 ile önemli bir yer teşkil ettiği görülür. Bu oran Türkmenistan'ın genç bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. TABLO - 3 YAŞ DAĞILIMI (1 997) % Kadın Erkek 14 yaş ve altı yaş - 64 yaş yaş ve üstü Kaynak: Web Page On Turkmenistan

18 ülkenin resmi dili Türkmence olmakla birlikte halk, eski dönemin alışkanlığı içerisinde, günlük yaşamda Rusça'yı da yaygın bir biçimde kullanmaktadır. Ticari işlemlerde ise Rusça ve -pek yaygın olmamakla birlikte- İngilizce tercih edilmektedir. Türkmenistan'ın % 90'ını Müslümanlar, % 9'unu Ortodoks Hristiyanlar ve % 1'ini ise diğer dinlere mensup kişiler oluşturmaktadır. Ülkede 223 cami (9'u Aşgabat'da) ve 9'u Ortodoks olmak üzere 13 kilise bulunmaktadır. 2- Siyasal Tarih Türkmenler, Selçuklular ile birlikte Hazar Denizi yörelerinden Maveraünnehir'e, sonra da Horasan'a geldiler. XI. yüzyılda Selçukluların emrinde Azerbaycan'a ve Anadolu'ya yerleştiler. Horasan'da kalanlar Büyük Selçuklu Imparatorluğu'nun hakimiyetinde yaşadılar. XII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren de bulundukları bölgelerde Türkmen Beylikleri kurmağa başladılar. Bu beylikler XV. yüzyılda Osmanlılar tarafından bir bayrak altında toplandıysa da toprağa yerleştirilmeleri XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar sürdü. XII.-XIV. yüzyıllarda Karakoyunlu ve Akkoyunlular, Iran ve Doğu Anadolu'da birer Türkmen Devleti kurdular. Çukurova'da yaşayan Üçoklar ile Maraş ve Elbistan çevresine hakim olan Bozoklar varlıklarını uzun süre korudular. Hazar'dan Siriderya'ya, Aral'dan Herat ve Horasan'a kadar uzanan bölgede yaşayan Türkmenler, Moğol istilasından çok zarar görmediler. Moğollar ile anlaşma yoluna giderek Cengiz Han'dan aldıkları özel yarlıkla kendi topraklarında yaşadılar. Timur'un Orta Asya hakimiyeti döneminde Türkmenler, onu seferlerinde desteklediler. Afşar Türkmenlerinin Hive ve Buhara Hanlıkları dışında kalanlarının çoğu Nadir Şah'ın hakimiyetini kabul etti. Hazarötesi Türkmenleri XVIII. ve XIX. yüzyıllarda uzun mücadeleler vererek milli devletlerini kurmayı başardılar. Orta Asya Türkmen boylarının önderi olan Teke Türkmenleri XVII!. yüzyılın ortalarında Mangışlak bölgesinden ayrılarak Horasan'ın kuzeyinde uzanan Kopetdağ eteklerine yerleştiler. Hive Hanlığına vergi ödeyerek yüzyıla yakın bir süre barış içinde yaşayan Teke Türkmenleri topraklarını Merv'e kadar genişlettiler. 1873'te doğu, kuzey ve kuzeybatıdan Rus kuvvetlerinin saldırısına uğrayan Hive, Türkmenlerin savunmasına rağmen Rus hakimiyeti altına

19 girdi. 1874'te Ruslar merkezi Kızılsu olmak üzere Trans-Hazar Yönetimi'nin kurulduğunu ilan ettiler. Türkmen-Rus çatışmaları Osmanlı- Rus savaşının başlamasına kadar sürdü sonlarında Kuşid Han'ın ölümü üzerine Nur Verdi Türkmenlerin başına geçti yılında ise Rusların Türkmenistan işgali başladı. Türkmenler Göktepe savaşında ağır kayıplar vermelerine rağmen Ruslara geçit vermediler. Ruslar toparlanarak 1881 yılında yeniden saldırıya geçtiler ve Türkmenistan topraklarını ele geçirdiler. Türkmenistan Merv bölgesi, birkaç yıl bağımsız kalmasına rağmen 1885 yılında Rus hakimiyetine geçti. Türkmenistan, 1917 Sovyet Devrimi'ni izleyen iç savaş sırasında Trans-Hazar Yönetimi ile Taşkent'den bölgeye sızmaya çalışan Bolşevik birliklerinin çatışmalarına şahit oldu. Çarlığın yıkılmasıyla da beraber Cüneyd Han önderliğinde Ruslara karşı Türkmen direniş hareketleri başladı. Rusların 27 Ekim 1924 yılında Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni kurmaları ile Türkmenistan'ın Sovyetler Birliği dönemine giden süreci başlatılmış oldu. Ülke 13 Mayıs 1925 yılında ise Sovyetler Birliği'nin bir parçası haline getirildi. 1980'li yıllarla birlikte ortaya çıkan Sovyet glasnost (açıklık) ve perestroyka (yeniden yapılanma) politikalarının etkisiyle başlayan bağımsızlık hareketleri sonucunda ülke 22 Ağustos 1990'da egemenliğini, 27 Ekim 1991'de yapılan halk oylamasıyla da bağımsızlığını ilan etti. Uluslararası alanda ilk olarak ülkemiz tarafından tanınan Türkmenistan, bugün Birleşmiş Milletler, AGİK gibi uluslararası kuruluşlara üye, bağımsız Türk devletlerinden birisidir. 3. Siyasal Yapı Resmi olarak 27 Ekim 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Türkmenistan devlet başkanı ve onun danışmanları tarafından yönetilen tek partili bir yönetim sistemine sahip olup ülkede başkan yardımcısı veya başbakan bulunmamaktadır.

20 Yılda en az bir kez toplanması gereken ve "Halk Maslahatı" adı verilen kurum ülkeyi temsil eden en güçlü organdır. Anayasal değişiklikleri, antlaşmaları ve referandumu yapmakla yükümlü olan sözkonusu kuruluş başkan, bakanlar, milletvekilleri, yüksek mahkeme başkanları ve savcıdan oluşmaktadır. Halk Maslahatı'nm altında yer alan ve Mütevvelli Heyeti ile Bakanlar Kurulu'nu bünyesinde toplayan ve üyeleri beş yıl için seçilen Milli Meclis, ülkenin yasama organı olmakla birlikte yetkisi kısıtlıdır ve kararları devlet başkanın görüşlerini yansıtmamaktadır. Anayasaya göre, meclis başkanı devlet başkanın ölmesi veya çalışamaması halinde başkanlığı devralır ve seçime gider. Eski Türkmen Komünist Partisi'nin genel sekreterliğini yapmış olan ve 27 Ekim 1991 yılında ülkenin bağımsızlığını ilan etmesiyle soyadına Türkmenbaşı'nı ilave eden başkan Saparmurad Niyazov sözkonusu kurumların üzerinde ve mutlak güce sahip bir konumdadır. Niyazov son olarak 21 Haziran 1992'de yapılan seçimlerle beş yıl için devlet başkanı seçilmiş ve 1994 yılındaki referandum sonucunda görev süresi 2002 yılına kadar uzatılmıştır. Son olarak 11 Aralık 1994'de, 50 üyeli tek partili parlamento için tek adaylı seçime gidilmiştir. Bir sonraki parlamenter seçimin 1999 yılında yapılması planlanmaktadır. Ülke devlet başkanı tarafından atanan ve bir anlamda valilik ve belediye başkanlığı görevlerini bir arada yürüten hakimlerin yönettiği beş vilayete ayrılmıştır. Başkent Aşgabat etrafını çeviren Ahal Vilayeti'nden ayrı olarak yönetilmektedir. Şehirlerin hakimleri de devlet başkanı tarafından atanmaktadır. Vilayetler daha sonra etraplar, kasabalar ve köyler olarak bölünmektedir.

21

22 İkinci Bölüm EKONOMİK YAPI

23

24 1. Genel Ekonomik Durum TABLO - 4 TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER Nüfus (milyon kişi)^ 4,01 4,20 4,30 4,23 GSYİH(milyar Manat)'' Reel GSYİH Artışı (%f Enflasyon (%f İhracat (milyon $)^ İthalat (milyon $)' Cari Denge (milyon $)^ Dış Borç (milyon $)^ Döviz Kuru (Manat/$)' 1, ı\.ayııaı\m t^ıv ^wıw^ı y a t*^j^\^ı mj > >v«rw ^r.c. Aşgabad Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği Eski Sovyetler Birliği'nde, topluluğu oluşturan diğer cumhuriyetlere enerji ve hammadde temin etmekle yükümlü olan ve bu nedenle sanayi üretimini geliştiremeyen Türkmenistan, yine de sahip olduğu büyük doğalgaz rezervleri (dünyada dördüncü) ve yüksek miktardaki pamuk üretimi (dünyada onuncu) sayesinde önemli bir ekonomik potansiyel arzetmektedir. Bağımsızlığın kazanıldığı 1991 yılından itibaren ekonomik gelişimini sözkonusu iki ürünün getireceği gelire bağlayan ülke, bu konuda kısa ve orta vadede çeşitli ciddi sorunlarla karşı karşıyadır. Bu gün doğalgazını dünya fiyatlarından satmaya çalışan Türkmenistan'ın en önemli sorunu, diğer BDT ülkeleri arasında bu fiyata alıcı bulmakta güçlük çekmesidir. BDT ülkeleri doğal gaz alımından doğan borçlarını Türkmenistan'a ödemekte zorianmakta ve bu da ülkeyi önemli bir gelir kaynağından yoksun bırakmaktadır. Öte yandan ülkedeki pamuğun en önemli ithalatçılarından birisi olan Rusya'nın -yaşadığı ekonomik kriz nedeniyle- talebinin azalması, Türkmenistan'ın Sovyetler Biriiği dönemindeki pamuk üretimini 90'lı yıllarda gerçekleştirememesine ve dolayısıyla bu alandan beklenen gelirierin de azalmasına yol açmıştır. Türkmenistan, sahip olduğu kaynaklar gözönüne alındığında, diğer BDT ülkelerine nazaran daha az sorunlu bir konuma sahip olmasına

25 rağmen yukarıda bahsedilen nedenlerden dolayı oldukça sıkıntılı bir geçiş dönemi yaşamaktadır yılında % 19 ve 1995 yılında % 8 gerileme kaydeden GSYlH'de, 1996 yılında % 3 ve 1997 yılında da % 30 oranında küçülme yaşanmıştır. Ülkede, 1997 yılının ilk yarısından itibaren, IMF işbirliği ile bir dizi ekonomik reform programı yürürlüğe koyulmuştur. Yabancı para rejiminin liberalleşmesi ve devlet açıklarını düşük tutarak enflasyonu kontrol altına almak amacıyla gerçekleştirilen sözkonusu reformlar meyvesini vermiş ve ekonomide bir takım gelişmeler sağlanmıştır. Enflasyonun bir düşüş trendine girmesi bu gelişmelere gösterilebilecek iyi bir örnektir. IMF ile ortaklaşa yürütülen reformlar haricinde ülkede yapılan diğer ekonomik düzenlemelere; Aralık 1996'da devlet arazilerinin çiftçilere devredilmesini öngören bir tarım reform programının başlatılması, Mart 1997'de petrol ve gaz sektörlerine yabancı yatınmların artmasını sağlayacak yeni bir enerji yasasının yürürlüğe konması ve Nisan 1997'de, endüstriyel yatırımların ve bitmemiş projelerinin özelleşmesini sağlayacak bir seri kararname çıkartılması örnek olarak gösterilebilir. Bütün bu ekonomik reformlara rağmen, son beş altı yıl içerisinde çeşitli uluslararası kaynaklardan temin edilmiş olan dış borçların ana para ve faiz ödemelerinin başlamakta oluşu nedeniyle Türkmenistan'ın 1999 yılından itibaren bir döviz darboğazı ve ardından da kriz ile karşılaşması ciddi bir olasılık olarak görülmektedir Para Ülkenin resmi para birimi "Manat" (MNT) olup, 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe konulmuştur. Piyasada 1.000, ve Manat'lık kağıt paralar mevcuttur. Özellikle 1995 yılından itibaren sürekli değer kaybeden Türkmenistan Manatı'nın yıllar itibariyle Amerikan Doları karşısındaki seyrini aşağıdaki grafikten izlemek mümkündür.

26 Döviz KURU Yıllar * *Ocak ayı itibariyle Kaynak: EIU Country Report, quarter Enflasyon Serbest piyasa koşullarına adapte olmaya çalışan her ekonominin ortak sorunu olan yüksek enflasyon Türkmenistan'da da göze çarpmaktadır yılından itibaren ithal edilen tüketim maddelerinde meydana gelen fiyat artışlan hükümeti defalarca fiyat ayarlamalanna zorlamış ve bu da hiper-enflasyona neden olmuştur. Ülkede 1996 yılında yaşanan % 992'lik enflasyon oranı BDT ülkeleri içerisinde sözkonusu dönemde görülen en yüksek rakamdır. Enflasyon, IMF işbirliği ile halen yürütülmekte olan sıkı ekonomik istikrar politikaları sayesinde belirli bir gerileme eğilimi içerisine girmiş olup 1997 yılı itibariyle % 84'e düşürülmüştür.

27 ENFLASYON <I478 I HHj o Yıllar Bütçe Kaynak: T.C. Aşgabad Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği Ülkenin 1997 yılı bütçesi sonuçları hakkında kesin bir sonuç bulunmamakla birlikte devletin GSYİH'nin % 0,9'u oranında hedeflediği açığın daha yüksek olduğu tahmin edilmektedir. Bu tahminin en önemli dayanak noktası, 1997 yılı içerisinde 40 milyon m^'lük doğalgaz ihracatı öngörülmesi ve bütçede sözkonusu satışdan elde edilecek gelir toplam ütçe gelirinin % 22,6'sı olarak hesaplanmasıdır. Ancak, 26 Mart'da doğalgaz ihracatının kısa bir süre için durdurulmasıyla. Kasım sonu itibariyle toplam ihracat sadece 8 milyon m^ dolayında gerçekleşmiş olup bu düşüş devlet gelirlerinin en az % 18 azalması anlamına gelmektedir. TABLO - 5 YILLAR İTİBARİYLE BÜTÇE GELİR VE GİDERLERİ Gelir Gider Denge Kaynak: EIU Country Profile,

28 Bütçe açığının gerçek boyutunu gizleyen diğer bir neden ise devletin bilinçli olarak tarım ve ticaret bakanlıkları gibi bazı kilit kurumların işlemlerini bütçe dışı hesaplarda takip etmesidir. Her ne kadar sözkonusu bakanlıklar kendi kendilerini finanse ediyor olsalar bile tahıl mahsülündeki azalma ve doğalgaz ihracatında yaşanan sorunlar gözönüne alındığında 1997 yılını zararla kapattıkları muhakkaktır BÜTÇE GELİRLERİNİN DAĞILIMI İstihlak Vergisi Yüksek Kazanç Vergisi Kar Vergisi Devlet Sigorta Vergisi Gelir Vergisi Doğal Kaynaklar Vergisi KDV Kaynak: Socio-Economic Sltuation in Türkmenistan in 1997, Türkmenistan İstatistik Enstitüsü 25 Kasım 1997'de onaylanan 1998 yılı bütçesinde doğalgaz ihracat tahmini gibi hiçbir bütçesel hesaplamaya yer verilmemiştir. Sözkonusu bütçeye göre devlet bu yıl için 6,38 milyar MNT (GSYlH'nin % 38.7'si) gelir elde etmeyi beklemekte, giderin ise 6,61 milyar MNT (GSYlH'nin % 40,1'i) olması öngörülmektedir. Bununla birlikte 1998 yılı bütçesinin geçmiş yıllardaki diğer bütçeler gibi gerçek rakamları tutturamayacağı tahmin edilmektedir.

29 TABLO YILI BÜTÇESİ l\/lilyarmnt GSYlH'deki Payı (%) GELİR 6.382,9 38,7 Kdv, Kar Vergisi ve 3.351,0 20,3 İstihlak Vergisi Gelir Vergisi ve Sağlık Sigortası Primleri 312,8 1,9 GİDER 6.613,7 40,1 Sosyal ve Özel 3.902,0 23,7 Yardım Giderleri Kamu Düzeni ve Savunma Giderleri 780,4 4,7 DENGE -230,8-1,4 * Bütçe dışı hesapları içermemektedir. Kaynak: EIU Country Profile, quarter İstihdam Ülkedeki işgücü 1997 yılı verilerine göre kişiden oluşmakta olup bu rakam 1996 yılına göre yaklaşık % 1.3 artışı ifade etmektedir. Türkmenistan'daki ortalama maaş ise, yine 1997 yılı verilerine göre, yaklaşık 205 bin Manat'dır (45 $ civarı).

30 TABLO - 7 İŞGÜCÜNÜN İŞYERLERİNE GÖRE DAĞILIMI * Devlet Kurumları 47,8 42,6 Tüketici Kooperatifleri 1,9 1,6 Tarım işletmeleri 25,5 25,5 Özel Sektör 3,7 3,8 Sosyal Dernekler 0,3 0,3 Ortak Kuruluş 0,3 0,3 Yan Kuruluşlar 17,8 18,9 Serbest Meslek 0,7 3,8 Dayhan Birlikleri - 3,2 TOPLAM *Tahmini Kaynak: Socio-Economic Situation in Türkmenistan in 1997, Türkmenistan İstatistik Enstitüsü 1.5. Özelleştirme Türkmenistan, bağımsızlığın kazanılmasından sonra serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde gerçekleştirilmesi planlanan özelleştirmede çok yavaş haraket etmektedir. Ülkede 1 Ocak 1998 tarihi itibariyle toplam 1869 kuruluş (Aşgabat'ta 346, Ahal'da 100, Balkan'da 184, Taşauz'da 309, Lebap'da 481, Merv'de 449) özelleştirilmiştir. Devlet bütçesi özelleştirmeden bugüne kadar toplam 1 milyar 825 milyon MNT gelir elde etmiş olup özelleştirilen kuruluşların % 68'ini küçük ölçekliler (gıda satış mağazaları gibi), % 28'ini orta ölçekli ticari kurumlar ve % 4'ünü de büyük inşaat işletmeleri oluşturmaktadır.

31 TABLO - 8 ÖZELLEŞTİRME Sektörler Özelleştirilen Kuruluş Sayısı Gelir (milyon MNT) İhale Çalışanlara Diğer Yoluyla Devri Kamu Hizmet Ticaret Sanayi İnşaat ,5 Ulaştırma TOPLAM ,5 Kaynak: Socio-Economic Situation in Türkmenistan in 1997, Türkmenistan İstatistik Enstitüsü 1.6. Bankacılık Ülkede üç kademeli bir bankacılık sistemi mevcuttur. Sistemin en üst kademesinde hükümet adına haraket eden Merkez Bankası bulunmaktadır. Merkez Bankası'nın görevleri arasında; para politikalarının belirlenmesj ve yürütülmesi, faiz oranlannın, döviz kurunun ve öncelikli sektörlere verilecek teşviklerin belirlenmesi yer almaktadır. Merkez Bankası aynı zamanda sistemin kontrolü ve gözetimi ile yükümlüdür. Türkmenistan'da, bankacılık sisteminin ikinci kademesinde devlete ait üç banka bulunmaktadır. Yabancı yatınmcılar ve yerli ihracatçılar için anahtar bir kurum niteliğinde olan Türkmenistan Dış Ekonomik İlişkiler Bankası ithalat ve ihracat faaliyetlerini düzenlemekle yükümlüdür. Diğer devlet bankaları Türkmenistan Devlet Yatırım Bankası ve Türkmenistan Kalkınma Bankası'dır. Türkmenistan'da ticari bankaların çalışabilme ve döviz tutma yetkisi ancak Merkez Bankası lisansıyla mümkün olabilmektedir. Ülkede dördü yabancı sermayeli (biri T.C. Ziraat Bankası ortaklığı ile kurulan Turkmen- Turkish Commercial Bank) olmak üzere toplam 17 küçük veya orta ölçekli ticari banka bulunmakta ve Türkmenistan Merkez Bankası, ticari bankaların tabi oldukları standartlara uyup uymadıklarını sıkı bir şekilde kontrol altında tutmaktadır.

32 1.7. Türkmenistan Ticaret Borsası Türkmenistan kanunlarına göre, ülkeye ithal edilen ve ülkeden ihraç edilen her türlü mal, ulusal ticaret borsası olarak da adlandırılabilecek Türkmenistan Çiğ Mal Borsası'nm onayından geçmek zorundadır. Bu borsada, ya doğrudan açık arttırma ile ithalat ve ihracat işlemleri yapılmakta ya da ithalat ve ihracata konu olan sözleşmeler onaydan geçmektedir. Haftada üç gün (Pazartesi, Çarşamba, Cuma) borsada açık arttırma ile mal alış ve satışları yapılmaktadır. Devlet satışa çıkardığı mallarını da bu Borsa aracılığı ile satmaktadır. Sözkonusu borsaya ithalat ve ihracat sözleşmelerinin onayı için yapılan başvurularda malın miktarı ve fiyatı açıkça belirtilmeli ayrıca ödeme ve teslimat ile ilgili bilgilere yer verilmelidir. Bununla birlikte ayrıca, ürün kalite sertifikasının da sözleşmenin onayı için borsaya sunulması gerekmektedir. Türkmenistan Ticaret Borsası ithal veya ihraç edilen malların fiyat uygunluklarını tetkik etmekle yükümlü olup, hükümet bu yolla ithalat ve ihracatı fiyat ve miktar olarak denetim altında tutmaktadır. Borsa işlemleri sırasında alıcı ve satıcıdan % 4 oranında harç alınmaktadır 2. Başlıca Sektörler 2.1. Tarım ve Hayvancılık Türkmenistan topraklarının yaklaşık % 80'i çöl olduğundan ancak % 3.3'ü tarıma elverişlidir. Tarım "Dayhan Birlikleri" adı verilen devlet üretim çiftlikleri dahilinde yapılmaktadır yılından itibaren arazinin kiralanması şeklinde özel tarıma geçiş başlatılmış. Ekim 1996'dan itibaren de halka satılan gıda maddelerinde sübvansiyon tamamen kaldırılmıştır. Türkmenistan'ın en önemli tanmsal üretimi pamuktur. Diğer BDT ülkeleri arasında Özbekistan'dan sonra en büyük pamuk üreticisi konumunda olan ülkenin yıllık pamuk üretimi bin ton dolaylanndadır. Pamuk üretimi toplam tarım sektörünün % 70'ini oluşturmakta ve ürünün % 20'si işlenmek

33 üzere diğer BDT ülkelerine ihraç edilmektedir. Pamuğun GSYİH'deki payı % 17, toplam ihracat gelirleri içerisindeki payı ise % 20'dir. Ülke, son yıllarda pamuğun işlenerek iplik ve konfeksiyon olarak ülkede değerlendirilip ihraç edilmesi yönünde bir tercihe yönelmiştir. Bu amaçla da önemli ölçüde iplik yatırımları yapılmakta olup, sözkonusu tesislerin işletmesi de kurucularına verilmektedir. Böylece işletmeci yabancı firma, işletme bedelini ürün olarak tahsil edebilmektedir. Pamuk üretimini arttırmak için sulama sistemi geliştirilmekte ve bu çerçevede Karakum ve Taşauz kanallarının etrafında sulama şebekelerinin kurulması planlanmaktadır. TABLO - 9 BAŞLICA TARIM ve HAYVANCILIK ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ 1993' 1994' 1995' 1996=" 1997"^ Pamuk ,5 630,2 Buğday ,8 Üzüm ,5 Patates ,3 20,4 Et ,4 189,5 Süt ,5 731,9 Yumurta (mil Adet) ^Socio-Economic Situation in Türicmenistan in 1997, Türi^menistan Istatistii^ Enstitüsü Ülkedeki buğday üretimi 1996 yılında 453 bin ton civarında gerçekleşmiş olup yıllık tüketim için gerekli buğday miktarına ulaşmak için 1997 yılı itibariyle milli yeterlilik politikası izlenmeye başlanmıştır. Sözkonusu politika meyvesini vermiş ve üretim 1997 yılında 676 bin tona çıkartılmıştır. Ayrıca ülkede, unlarını kendileri temin etmek kaydıyla yabancı yatırımcıların firma açmalan desteklenmektedir. Buğday haricindeki ülkenin diğer başlıca tarım ürünleri kavun, patates, mısır, susam ve üzümdür. Türkmenistan'da tarımsal üretimin % 25'i ise hayvancılıktan gelmekte, koyun, at, sığır, tavuk, domuz ve ipekböceği yetiştirilmektedir.