HİKMET YURDU Düşünce Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi

Transkript

1 HİKMET YURDU Düşünce Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi ISSN: Hikmet Yurdu, Yıl: 3, S.5 (Ocak-Haziran 2010), ss Kitap Tanıtımı Dr. Halis DEMİR Sivas Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni Bir Siyer i Farklı Okuma(k) Denemesi Doç. Dr. Mehmet Azimli Ankara Okulu Yayınları Ankara Ekim 2008, 205 sayfa Tanıtacağımız kitap, Siyeri Farklı Okumak -Mekke Yılları- alt başlıklı olup Ankara Okulu yayınları arasında çıkmıştır. Kitabın bölümleri: Hz. Muhammed in Peygamberlik Öncesi Hayatı, Peygamberlik Dönemi ve Hz. Peygamberin Hicreti başlıklarını taşımaktadır. Yazar, bu kitabın muhataplarını daha önsözde şu şekilde belirlenmektedir: Bu kitap Hz. Peygamber in hayatını kronolojik olarak anlatmak amacıyla kaleme alınan bir siyer kitabı değildir. Bu kitap, siyeri akademik seviyede bilenler ve siyer konusunda belli bir seviyesi olan kimseler için yazılmış olup, siyeri bilinenden farklı bir şekilde okuma ve anlamaya yönelik öneriler sunma amacını güden bir kitaptır. (sf. 7) Konular itibarıyla yazara katılırken, kitabın üslubunun akıcılığı, cümlelerin kısa, net ve kolay anlaşılır olması bakımından bu kanaate katılmak mümkün değildir. Zira söz konusu Efendimizin hayatı olduğu için çoğu kişinin buradaki konular hakkında bir malumatı bulunmaktadır. Kitabın yazılma gerekçesi ise yazarın şu ifadesinden anlaşılmaktadır: gerek telif gerek, tercüme olarak piyasada bulunan bu eserlerdeki Hz. Peygamber in hayatının gerçeğe uygun olarak ele alındığını söylemek gerçekten zordur. (sf. 7) Bu cümle aynı zamanda, siyeri farklı okumak tabirinin izahlarından birisidir. Kimi yanlış bilgilerin tashihi kitabın yazılma ge-

2 438 Dr. Halis Demir rekçesidir. Kitap, böylece siyer hakkındaki kimi bilgilerimizi bir daha gözden geçirme teklifi taşımaktadır. Yazarın ifadesine göre, Bu kitabın oluşması aslında on yıla yayılan araştırma ve düşüncelerin ürünüdür. (sf. 7) Uzun uzun düşünülmüş, emek verilmiş bir eserle karşı karşıya olmak yazılanlar güvenme hissi vermektedir. Buna rağmen burada verilen bilgilerin doğruluğu, kaynaklara uygun olması ve tahlillerin isabet derecesi siyer konusunda ihtisas sahibi akademisyenlere düşmektedir. Peki, siyer okumalarımızın önündeki engeller, ya da siyeri yanlış okumaların sonucu nedir? Bu muhtemel soruya cevap mahiyetinde girişin ilk paragrafından bazı cümleler verelim: Müslümanlar (da) kendilerine gelen dinin kitabını tahrif etmeseler de, kitabın örnek uygulayıcısı olan Hz. Peygamber in hayatını örneklik zemininden, örnek alınamayacak bir noktaya taşıyarak bu tahrifi bir ölçüde gerçekleştirmişlerdir. (sf. 9) Azimli nin bu kanaati oldukça mübalağalı bir yorumdur. Siyeri eksik okumalar belki yaygındır, fakat bu durumun ehli kitabın kutsal kitaplarını tahrif cürümleri noktasına varmadığı kanaatindeyiz. Mesela her kesin yazarın kastettiği şu kanaatini taşıdığını ifade etmek mümkün değildir: önümüze yaşanamayan, ulaşılamayan, her anı mucizelerle dolu, insanüstü ve adeta insani özellikleri olmayan bir peygamber inancı ve anlatımı (sf. 9) ortaya çıkmıştır. Bir takım insanlar yazarın tenkid ettiği yönde düşünseler bile azımsanmayacak sayıda insan siyeri farklı okumanın, Rasulullah ı örnek olarak almanın gayreti içerisindedir. Hz. Peygamber i anlatırken ilk dönemlerden itibaren mucize, olağanüstü yorumlar vs. malumata niçin çokça yer verilmiştir? Kitapta bu yaklaşımın zihni arka planı şu ifadelerle izah edilmektedir: Bu tür anlatımların oluşumunda; o dönem Müslümanlarının Ehl-i Kitap ile tartışıp Hz. Musa, Hz. Yahya ve Hz. İsa nın hayatlarında meydana geldiği ileri sürülen olaylara karşı, kendi peygamberleri için bir savunma psikolojisi içerisinde olağanüstülükleri üretmelerinin payı büyüktür. (sf.11) Anlaşılan önceki peygamberlere nispet edilen bilgileri de sahih kaynaklarla incelemeli, onlarla peygamberimizi yarıştırma telaşından vazgeçilmelidir.

3 Kitap Tanıtımı 439 Yazarın şu tespiti Rasulullah dönemi ihtida hareketlerini izah bakımdan dikkate değerdir: Hz. Peygamber in hayatı ve sahabelerin Müslümanlığı tercih edişleri tetkik edilirse, gösterilen bir mucize ile Müslüman olan birine rastlanmayacaktır. Üstelik tersine mucize gösterildiği halde müşriklerin inkâr etmeye devam ettikleri şeklindeki anlatımları bol miktarda bulmak mümkündür. (sf. 12) Yalnız bu anlatımları sınırlarını aşan bir sevginin dışındaki sebeplerle, ya da, mesela inanmamak için mazeret arama gibi (sf. 12), sadece bir sebeple izah ise biraz zorlama havası vermektedir. Belki, mucizelerle dolu bir hayatı anlatmadaki gaye peygamber inancını yerleştirmek olabilir. Yazar mucize haberlerine niçin mesafeli baktığını bir vesileyle şöyle ifade etmektedir: Onun beşeriliği aşan türdeki davranışları-eğer varsabizi ne kadar ilgilendirir? Ne kadar örnek alınabilir? Örnek alınamayan bu yönler bizimle ne kadar ilgili olacaktır? (...) mucize arayan ve mucize heveslisi insanların en az ilgilendikleri mucize de Kur an dır. (sf ) Rasulullah ın hayatını sadece hareketlerini kendimize örnek alabilmek için okumadığımız malumdur. İşin ibret, sevgi, hasret gibi duygusal yönleri de vardır. Diğer yandan bir kısım siyer müelliflerinin ve sevdalılarının eserlerinde yoğun bir şekilde işledikleri, daha çok mucizelere yer veren anlatım yöntemi Rasulullah ın hayatında gerçekten de ön planda mıdır? Davet yönteminde öncelik taşımış mıdır? Şunu da ilave eldim: Kaynaklarda bir konu sahih bir bilgi olarak geçiyorsa izahı kolaydır. Ya sahih değilse? Onu savunmanın nasıl bir mantığı olabilir ki? Rasulullah ın hayatına dair her bilgi bizim için önem taşımaktadır. Mehmet Azimli nin siyeri farklı okuma konusunda bize yöntem teklifinde bulunması kitabı orijinal hale getiren yönlerinden birisidir. Önce siyer ve hadis kaynaklarından bize ulaşan tüm malzeme toplanmalı ve karşılaştırmalar yapılmalıdır. Sonra rivayetler tarihsel bağlamı içerisinde değerlendirilmelidir. Yazar rivayetler tarihsel bağlamı içerisinde değerlendirilme ile şunu kastetmektedir: Bir olayı, tarihi ve gerçek bir vakıa olarak kabul edebilmemiz için o olayın, isnat edildiği tarihte var olan sosyal çevre, kültür ve olayın akliliği gibi hususlara göre ortaya çıkabilmesinin mümkün olması gerekir. Bu şartlara uygun olduğu zaman bir olay tarihi bir vakıa olur. (sf. 17) Bu yaklaşımın neticeleri bütün kitap boyunca yer almaktadır. Kaynaklarda bu-

4 440 Dr. Halis Demir lunan her hangi bir bilgiyi rastgele almak, kullanmak, hatta zaman zaman savunmak sıkça karşılaşılan bir durumdur. Bu zaafın olası sonuçlarından birisini yazar yine şöyle ifade etmektedir: klasik peygamber algısı, günümüz insanının zihinlerinde efsanevi ve ancak masal türü bir algı olarak kalacaktır ve devamlı sorgulanmaya hazır bir halden kurtulamayacaktır. Çünkü anlatılan portreyi hiçbir insan örnek alamayacağı için bu türde bir hayat hikâyesi, yani siyerin hiç de örnekliği olmayacaktır. (sf. 18) Bu işin bir yönüdür. Diğer taraftan sürekli sorular sorduran anlatımlar neticesinde cevap bulamayan, bulduğu mantıki cevapların kaynaklara ters olduğunu düşünen bir kişi de çıkmaza girebilmektedir. Siyer okumaları konunun mütehassısı ile istişare, müzakere ve tahlil edilerek yürütülebilirse böylesi bir duruma düşmemek mümkündür. Birinci bölüm Hz. Muhammed in Peygamberlik Öncesi Hayatı başlığını taşımaktadır. Burada dikkat çekilen kimi tespitlerin ışığında şu durum ortaya çıkmaktadır: Kaynaklarımızdaki kimi bilgiler bizzat kendi içinde çelişkiler barındırmaktadır. Bir örnek şöyledir: İbn Sa d: Hz. Peygamber in beş yüzüncü nenesinin tespit ve kaydedildiğini ve hiçbirinin de, zinaya ve Cahiliye çağında işlene gelen kötü işlerden hiçbir şeye rastlanmadığını nakleder. Hâlbuki Hz. Peygamber in yirminci atası kabul edilen Adnan dan sonrasının yalan olduğunu bize aktaran bizzat kendisidir. (sf. 26) Öyleyse, bir bilginin klasik kitaplarımızda yer alması tek başına yeterli değildir. Onun iç tutarlılık testinden de geçmesi gerekir. Kaldı ki bir insanı üstün kılan onun soy sop gibi vasıfları değil, sonradan kazandığı davranışlarıdır. Yazarın teklif ettiği yönteme göre teferruatlı bir şekilde incelediği olaylardan birisi de Fil Hadisesi dir. Azimli, Fil vakasını dönem içerisinde, coğrafi şartlar, dünya siyasetinin o günlerdeki yapısı, Mekke halkının dini yapısı, tarihi vesikalar ve kaynaklardaki diğer bilgiler ışığında inceler, sonra şu sonuca varır: Bu olay, kimi müellifler tarafından, toptan bir helak ve Kâbe yi Allah ın koruması olarak değerlendirilmektedir. Yazar, burada toptan bir helakten değil, o günlerde ortaya çıkan bir salgın hastalık sebebiyle Ebrehe ve bazı askerlerinin öldüğünü iddia eder. Kâbe birkaç defa daha buna karşılık saldırıya uğradıkları halde o dönemdeki kişiler tarafından saldırıda bulunan bu orduların helak olacağı, Allah ın

5 Kitap Tanıtımı 441 bir saldırı durumunda Kâbe yi koruyacağı şeklindeki bir düşünce dile getirilmemiştir. Demek ki olay o şekilde anlaşılmamıştır. Azimli, Kâbe ye yapılan saldırılarla ilgili beş tane tarihi örnek vermektedir. Üstelik söz konusu Ebrehe ve onun ordusu Hıristiyan; Mekkeliler ise putperesttir. Nitekim bu olayı Mekkeliler Ehl-i Kitaba karşı bir övünme vesilesi edinmişlerdir. (sf. 32 vd.) Hz. Muhammed in doğumu ve çocukluğu; hakkında kaynaklarımızda ayrıntılı bilgilerin verildiği bir dönemdir. Öyle ki sanki teknik imkânlarla doğumunun tespiti aynı anda yapılmış gibi bir durum ortaya çıkmaktadır. Oysa Efendimizin doğduğu gün, ay ve yıl konusunda farklı rivayetler bulunmaktadır. (sf. 42) Bu, gayet normaldir. Zira o dönemin gereği nüfus kaydı henüz tutulmamaktadır. Rasulullah ın doğduğu esnada meydana geldiği iddia edilen bazı olaylar ise şunlardır: O gece Sava gölünün suyu çekilmiştir. Semave vadisi su basmıştır. Kisra nın sarayının 14 şerefesi yıkılmıştır. Peygamber doğduğu anda konuşmuştur vs. (sf. 43) Peki, bu olayların o zaman hem de aynında vuku bulduğunu, hangi sistemle kimler tespit etmişlerdir? Yine, bu olağan üstü olaylar sonraki yıllarda Efendimizi tasdik makamında dile getirilmiş midir? Bu sıradan bir olay mıdır ki konuya şahit olnlar bahse değer bulmasınlar? Bunların bize naklinin Efendimizin nübüvvetini ispatta önemi varsa, o dönemde de belki daha çok önemi olmalı, görgü şahitleri bunu anlatmalıdırlar. Ne garip bir tesadüftür ki bizim de Efendimizi hatırlamak adına çocukluğumuzdan itibaren siyer kitaplarında okuduğumuz bu bilgilerin hiç biri yazarın ifadesine göre ilk kaynaklarda, mesela Belazuri ve Taberi de, geçmemektedir. (sf. 43) Yine bu dönemde olduğu iddia edilen şeylerden birisi de Şakku s- sadr olayıdır. İddiaya göre, efendimizin göğsü yarılmış, kalbi çıkarılıp yıkanmış, içindeki kirler, günah veya günah meyl düşüncesi diyebiliriz, temizlenmiştir. Burada hemen şu sorular akla gelmektedir: Olay kaç defa, nasıl, nerede ve niçin vuku bulmuştur? Şahitler bu olayı nasıl ve hangi yollarla bize naklettirmişlerdir? Buluğ çağını bile idrak etmemiş, hatta yeni koşup oynayacak çağdaki bu çocuk nasıl bir günah işlemiş olabilir. Oysa yazarın da yerinde tesbit ettiği gibi, insanın doğuş-

6 442 Dr. Halis Demir tan günahkâr olduğu inancı Hıristiyanlara aittir. (sf. 56) Acaba varlığı her yönüyle tartışmalı bu olay insanların bilincini nasıl etkilemekte, efendimize karşı onlarda nasıl bir duygu oluşturmaktadır? Kitab da dikkate değer bir yöntem de Bilgilerin Kur an ve sünnetle tashih edilmesidir. Mesela rivayetlere göre Efendimiz Medine ye annesi ile birlikte çocukluğunda ziyaret ettikleri zaman güya onun peygamberliğini Yahudi âlimler tespit etmişler, hatta bizzat Rasulullah da bu durumdan haberdar olmuştur. Bunu bilen annesi Âmine onu Medine den Mekke ye kaçırmak için yola çıkmıştır. Hz. Muhammed in kendisinin peygamber olacağını daha çocukluğunda biliyor olması Kuran daki ayetlere ters düşmektedir. (sf. 59) Konuyla ilgili bir ayet meali şöyledir: Sen, bu kitabın sana vahyolunacağını ummuyordun. (Kasas, 86) Buna göre Rasulullah ve Mekkelilerin hiçbirisi Rasulullah ın nübüvvetinden haberdar değildir. Oysa kaynaklardaki bilgilere göre Hz. Peygamberin geleceğini müneccimler, kâhinler, rahipler ve Yahudi hahamları bilmekte ve ilan etmektedir. Hatta bu bilgilerin birçoğu inkâr edilemeyecek netlikte Kitabı mukaddeste yer almaktadır. Bu bilgilerin mevcut Kitab-ı mukaddes nüshalarında olmaması rivayetlerin tutarsızlığını bir başka açıdan ortaya koymaktadır. (sf. 69) Siyeri farklı okumak adına dikkat edilmesi gereken bir başka husus, bizim peygamberi övmek adına tahlile tabi tutmadan aldığımız kimi bilgiler Oryantalistlere adeta hazır malzeme sunmaktadır. Rahip Bahira olayı bir örneğidir. Oryantalistler bu konudaki rivayetlere sahip çıkmışlardır. Bu rivayetlerin muhtemel bir sonucu olarak, Peygamberimizin risalet bilgilerini Rahip Bahira dan aldığını, sonrada peygamberliğini ilan ettiği kanaatini yaymaya çalışmışlardır. Oysa bu bilgiler çürütülmektedir. Maalesef klasik âlimlerimizin mesnedsiz bu iddialarına, onları savunmak adına, sahip çıkılmaktadır. Konuyla ilgili tahliller kitapta yer almaktadır (sf. 63 vd) Efendimizin İnziva için seçtiği mekân olan Hira mağarası ile ilgili bilgiler arasında o dağda suyun olması farklı bir bilgidir. (sf. 90 vd)

7 Kitap Tanıtımı 443 Müellifin İslam tarihinin bu mekânları hakkında coğrafi bilgiler de vermesi rivayetleri tahlil makamında dikkate değer olacaktı. Bir daha düşünülmesi gereken konulardan birisi de Daru l- Erkam 2ın İslam ın Mekke dönemindeki konumudur. Kimi rivayetlere göre bu evi Rasulullah bir toplantı, bir ibadet yeri, adeta bir örgüt evi olarak kullanmıştır. İlk kaynaklarda bu evden detaylı bir şekilde bahsedilmemesi, Rasulullah ın zaman zaman buraya uğradığı fakat anlatıldığı kadar işlevsel olmadığı kanaatini uyandırmaktadır. (sf. 96 vd) İlk Müslüman bahsinde Hz. Ali ve Hz. Ebu Bekir isimleri geçerken Hz. Hatice den hiç bahsedilmemesi müellifin dikkatinden mi kaçmıştır? Acaba kaynaklarda ilk Müslüman bahsinde Hz. Hatice annemizin durumu nedir? Yoksa o bilgi de mi sıhhati tartışılır bir konumdadır? Azimli nin bu kitabında üzerinde tartışmaların yapılacağı konulardan birisi Hz. Ömer in nasıl müslüman olduğudur. Azimli, Hz. Ömer in bizim yaygın olarak bildiğimiz, heyecanla kız kardeşini ve eniştesini dövdükten sonra Müslüman olmaya karar verdiği şeklindeki rivayetleri başka rivayetler karşısında ile tenkide tabii tutmaktadır. (sf. 98 vd.) Bir konuda farklı rivayetlerin olması biraz da rivayet kültürümüzden kaynaklanmaktadır. Çünkü tarihçilerimiz konuyla ilgili bir biriyle çelişse bile birkaç rivayeti birlikte vermektedirler. Bu durumda sadece bir rivayet esas alındığımı zaman ciddi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Kitapta zaman zaman tekrarların yer aldığı, Hz. Ömer konusunda bunun bulmak mümkün, dikkatleri çekmektedir. Efendimizin Taif ziyareti de ibret alınacak bir durumdur. Mekke ye 90 km. mesafedeki Taif e Efendimiz yalnız mı gitmiştir? Bu konuda Zeyd bin Harise nin O na arkadaşlık ettiği bilgisi müellifin mi gözünden kaçmıştır? Taif dönüşü Cebrail in bir başka melekle gelerek Efendimiz isterse Taif lilerin helak edileceğine dair rivayetlerini yazar çeşitli delillerle reddetmektedir. (sf. 163) Hicret İslam tarihinin dönüm noktalarından birisi, bu kitabın da son konusudur. Bu bölümde yazar bizim sıklıkla kullandığımız bir

8 444 Dr. Halis Demir yaklaşımı tekrar düşünmeye davet etmektedir: Esasen bu ilahi yardım konusu tamamen sünnetullah dediğimiz evrensel yasalar çerçevesinde işlemektedir. Allah ın yeryüzünde koyduğu yasalar vardır. Ve Allah bu yasaların kesinlikle değişmeyeceğini belirtmektedir. Bu tür yardımlar konusunda konuya: İlahi kudret isterse bütün bu yardımları yapamaz mı? İsterse yapar. düşüncesi ile yaklaşmak da, meseleyi anlamaya çalışmaktan öte kolaycılığa kaçış türüdür. Bu düşünce ile yola çıkılması sonucunda, yapılmamış şeyleri, yapılmış göstermeye kalkınca bunların sonu gelmeyecektir. (sf ) Üstelik olayın akıl, çevre, ortam kısaca akla yatkın bir şekilde izahının mümkün olduğu konularda böylesi bir anlayış sorunu çözmekten öte yeni sorular ortaya çıkaracaktır. Çünkü Hz. Peygamber, mücadelesini mucizeler üzerine değil, hayatın gerçekleriyle uyumlu, makul ve mantıklı tedbirler alarak gerçekleştirmiştir. (sf. 171) Hicret bahsinde bildiğimiz, Rasulullah ın evini her kabileden seçilen gençler kuşatmışlardır. Siyer farklı bir şekilde okunduğunda rivayetler bize şöyle bir tablo çıkarmaktadırlar: Evi kuşatanların listesinin verildiği rivayetlere baktığımızda; bu listede verilen on iki kişinin bırakınız genç olmayı, o günlerde 53 yaşlarında olan Hz. Peygamber den daha yaşlı insanlar olduğunu görüyoruz. Bunlar o günlerde Mekke deki lider tabakasından olan Ebu Cehil, Ukbe n. Ebi Muayt, Nadr b. Haris, Ümeyye b. Halef, Ebu Leheb, Zema b. Esved, Ubey b. Halef. (sf. 173) dir. Hicret konusunda bu olayı etkileyici bir üslupla anlatmak adına oldukça yoğun bir rivayet bulunmaktadır. Bunardan birisi şöyledir: Ayak izleri mağaraya kadar ulaşmakta, iz sürücüleri mağaraya kadar bu ayak izlerini takip etmişlerdir. Oysa bu mümkün değildir. Zira İz takipçilerinin izleri takip ederek mağaraya ulaştıklarını farz etsek bile, bu takip olsa olsa Sevr Dağı nın eteklerine kadar yapılabilir. Çünkü herkesin rahatlıkla bilebileceği gibi ve tarafımızca da ziyaretimiz sırasında görülmüştür ki; Sevr Dağı diğer Mekke Dağları gibi Taşlıktır. İz takibi yapılabilecek şekilde bir kum veya toprak zemin bulunmamaktadır. (sf. 176) Bu tür bilgilerin ısrarla verilmesinin sebeplerinden birisi İslam tarihinin coğrafi boyutunun ihmal edilmesi olabilir. Diğer sebebi de iz takibinde belki de müelliflerin atladıkları bir farklı bilgi vardır. Aslında burada Sevr Ma-

9 Kitap Tanıtımı 445 ğarası hakkında yükseklik vs coğrafi bilgilerin verilmesi mekânı biraz daha göz önüne getirebilirdi. Yine Hicret konusuyla alakalı dikkate değer bir bilgi de Şu paragrafta vardır: Konuyla ilgili kaynaklarda geçen, Mağaranın ağzında ağacın oluşması, örümceğin ağ kurması, güvercinin yuva yapması meselesi, birçok ayrıntıyı bize aktarmalarına rağmen, hicreti anlatan ilk siyer kaynaklarından Taberi ve İbn Hişam da geçmemektedir. Belazuri de ise sadece örümcek olayından bahsedilmektedir. (sf. 177) Kaynaklardaki bilgileri tahlil etmek gerekecektir. Hicret bahsinde şunu da ilave edelim: Hicrette yazar tarafından atlanılan fakat önemli bazı bilgiler bulunmaktadır: Hicret kaç gün sürmüştür? Mağaradaki mecburi ikamet sırasında Mekke ile irtibat nasıl sağlanmıştır? Yolculuk kaç gün sürmüştür? Sonuç bölümündeki, İslam tarihi ile ilgili şu yorum siyer okumalarımıza dair ipucu vermektedir: İslam tarihi araştırmacısı bir kişi için önünde, birbirine karışmış, gerçekle hurafesi net olarak belli olmayan yığınla rivayet kültürü bulunmaktadır. (sf. 90) Siyer okuyucusu burada hem dikkatli olacak, hem de mukayeseli okuyacaktır. Aksi halde okuduğu her hangi bir malumata tutunduğu takdirde hakikati öğrenemeyecektir. Kitapta tespit ettiğimiz bazı tashih hataları şunlardır: erdişesiyle (sf. 63) endişesiyle olmalı; beşihci (sf. 95) / beşinci olmalı; enfazla (sf. 191) en fazla olmalıdır. 130 Dipnotta yapılan alıntıda dergisi kaydına rağmen derginin ismi atlanmış ( sf. 117) Bilgi verilmiş kaynak verilmemiş. (sf. 144) Mekke dönemi olaylarından bazılarını ele alan bu kitap kaynak tespiti, olayların tahlili ve yaklaşımı bakımından farklı siyer okumaları sunmaktadır.