ABD YÜKSEK KOMİSERİ AMİRAL BRİSTOL UN RAPOR VE SAVAŞ GÜNLÜKLERİNDE ERMENİ MESELESİ ( )

Transkript

1

2 ABD YÜKSEK KOMİSERİ AMİRAL BRİSTOL UN RAPOR VE SAVAŞ GÜNLÜKLERİNDE ERMENİ MESELESİ ( ) KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI

3 HİKMET ÖKSÜZ : 1965 yılında Çaykara da doğdu. İlk ve Ortaokulu Çaykara da, Liseyi Trabzon da tamamladı yılında KTÜ Fatih Eğitim Fakültesi Tarih Bölümü nden mezun olduktan sonra 1995 yılına kadar İstanbul Kartal Lisesi nde Tarih Öğretmeni olarak görev yaptı. İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü nde 1992 yılında Lozan da Batı Trakya Sorunu adlı teziyle Yüksek Lisans ını, 1996 da Atatürk Dönemi nde Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Balkan Politikası konulu teziyle de Doktorasını tamamladı yılında Araştırma Görevlisi olarak girmiş olduğu KTÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nde 1997 de Öğretim Görevlisi, 1999 da Yardımcı Doçent kadrolarına atandı yılında Doçent, 2008 de de Profesör oldu. Bilimsel çalışma alanı; 20. yüzyılda Balkanlar ve Cumhuriyet Dönemi nde Trabzon dur. Bu konularla ilgili 80 kadar bilimsel yayın (kitap, makale ve bildiri) üretti. Bilimsel çalışma alanı ile ilgili ulusal ve uluslararası dergilerde yayın kurulu üyesi ve hakem olarak görev yapmaktadır. Evli ve üç çocuk babasıdır. İSMAİL KÖSE : 1975 yılında Maçka da doğdu. İlk, Ortaokul ve Liseyi Maçka da tamamladı yılında KKTC Yakın Doğu Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü nden mezun olduktan sonra aynı yıl Karadeniz Teknik Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümü nde 2001 yılında Başladığı Günden Bugüne Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri ve Türkiye nin Avrupa Birliği Stratejisinin Dinamikleri adlı teziyle Yüksek Lisans ını, 2013 te Karadeniz Teknik Üniversitesi Tarih Bölümü nde Türk-Amerikan Diplomatik İlişkilerinin Yüksek Komiser Amiral Bristol un Günlük ve Raporlarına Yansıması ( ) konulu teziyle de Doktorasını tamamladı. Aynı yıl Erciyes Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Siyasi Tarih Anabilim Dalı nda Yrd. Doç. unvanıyla göreve başladı. Çalışma alanı; Trabzon Tarihi ve Cumhuriyet Dönemi Türk Dış Politikası dır. Alanıyla ilgili 35 yayın üretmiştir. Bilimsel çalışma alanı ile ilgili ulusal ve uluslararası dergilerde hakem olarak görev yapmaktadır. Evli ve üç çocuk babasıdır.

4 ABD YÜKSEK KOMİSERİ AMİRAL BRİSTOL UN RAPOR VE SAVAŞ GÜNLÜKLERİNDE ERMENİ MESELESİ ( ) Prof. Dr. Hikmet Öksüz Yrd. Doç. Dr. İsmail Köse KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI

5 ABD YÜKSEK KOMİSERİ AMİRAL BRİSTOL UN RAPOR VE SAVAŞ GÜNLÜKLERİNDE ERMENİ MESELESİ ( ) Yazarlar: Prof. Dr. Hikmet Öksüz Yrd. Doç. Dr. İsmail Köse Kapak Tasarımı: Aydın Topcu & Hacer Yavruoğlu Baskı: KTÜ Matbaası, TRABZON Tel.: Baskı: Kasım 2015 ISBN Adres: KTÜ Yayınları Satış Bürosu Tel: Bu eserin herhangi bir kısmının izinsiz ve kaynak gösterilmeden alıntılanması, internet sitelerinde yayınlanması, pdf ya da kitap şeklinde parayla satılması yasaktır. Aksi eylemde bulunanlar telif hakları yasasından doğan tüm yükümlülükleri peşinen kabullenmiş sayılırlar.

6 Anadolu, Kafkasya ve Dünya nın dört bir tarafında Ermeni çeteleriyle terör örgütlerinin mezalimine uğrayan masum insanlarımızın ve diplomatlarımızın aziz hatıralarına...

7

8 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR... 9 ÖN SÖZ GİRİŞ I. BÖLÜM MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ OLAYLARI ( ) 1.1.Amiral Bristol un İstanbul da Görevlendirilmesi Anadolu ve Kafkaslar da Açlık Tehlikesi ile Karşı Karşıya Olan Halklar İçinde Ermenilere Yardım Edilmesine Öncelik Verilmesi Amerikan Yardım Örgütleri ve Misyonerlerin Ermeni Yanlısı Çalışmaları Ermenistan Devleti Dışişleri Bakanı ve Başbakan Vekili Alexander Hatisyan ve Kafkaslar daki Gelişmeler Millî Mücadele Dönemi Kilikya Bölgesi ndeki Gelişmeler Taşnak ve Hınçak Mensubu Ermenilerin Amerika Birleşik Devletleri ndeki Propaganda Faaliyetleri Ermenistan Üzerine Kurulacak Amerikan Güdümü Tartışmaları Ermenilerin Mağlubiyeti ve Gümrü Antlaşması II. BÖLÜM LOZAN KONFERANSI VE ABD İLE İMZALANAN LOZAN ANTLAŞMASI ÇERÇEVESİNDE MEYDANA GELEN GELİŞMELER 2.1. İstanbul daki Ermeni Temsilcilerinin Lozan Müzakerelerine Gidecek Olan Amiral Bristol u Etkileme Girişimleri Lozan daki Ermeni Heyetlerinin Amiral Bristol ile Görüşmeleri

9 2.3. İlk Tur Lozan Müzakereleri Sonrasındaki Gelişmeler Lozan Barış Antlaşması nın İmzalanmasından Sonraki Gelişmeler Senatör King in 1925 Yılındaki Türkiye Ziyareti Amiral Bristol un Amerika Seyahati ve Burada Yapmış Olduğu Konuşmalar Amiral Bristol un Türkiye deki Son Yılı SONUÇ KAYNAKÇA EKLER İNDEKS

10 agb. age. agm. agr. agt. AAS ABCFM ABD ACIA ACOLT ACASR ACRNE BCA Bkz. BWCR KISALTMALAR : Adı Geçen Belge : Adı Geçen Eser : Adı Geçen Makale : Adı Geçen Rapor : Adı Geçen Tez : Armenia America Society Ermenistan Amerika Topluluğu : American Board of Commissioners for Foreign Missions - Amerika Yabancı Ülkelerdeki Misyoner Komiserleri Üst Kurulu : Amerika Birleşik Devletleri : American Committee for the Independence of Armenia - Amerika Ermenistan ın Bağımsızlığı Komitesi : American Committee Opposed to the Lausanne Treaty - Lozan Antlaşmasına Karşıt Amerikan Komitesi : American Committee for Armenian and Syrian Relief - Amerika Ermenistan ve Suriye ye Yardım Komitesi : American Committee for Relief to Near East Amerika Yakındoğu ya Yardım Komitesi : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi : Bakınız C. : Cilt D. : Devre LCDM NERC : British War Cabinet Records İngiliz Savaş Kabinesi Tutanakları : Library of Congress Manuscript Division Kongre Kütüphanesi Yazmalar/Orijinal Belgeler Bölümü : Near East Relief Committee Yakındoğu Yardım Komitesi

11 10 NER : Near East Relief - Yakındoğuya Yardım PRFRUS S. : Sayı TBMM YMCA YWCA : Papers Relating to the Foreign Relations of United States - ABD nin Dış İlişkileri ile İlgili Belgeler : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Young Men s Christian Association Genç Hristiyan Erkekler Birliği : Young Women s Christian Asssociation Genç Hristiyan Kadınlar Birliği Bağlaşıklar İtilaf Devletleri : İngiltere, Fransa, İtalya, : İngiltere, Fransa, İtalya, ABD İttifak Devletleri : Almanya, Avusturya Macaristan, Osmanlı Devleti, Bulgaristan * NER ile NERC, yardım örgütlerinin Kongre kararı ile birleştirilmesinden sonra tek çatı altında toplanmış aynı kuruluşlardır.

12 ÖN SÖZ Bu çalışmanın amacı, bundan tam 100 yıl önce gerçekleşen Ermenilerin Zorunlu Göçü ve buna bağlı olarak gelişen, misyonerlerle dönemin küresel güçlerinin desteğiyle sürdürülen Ermenilere ulusal yurt kazandırma ya da Büyük Ermenistan projesinin uygulamaya konulma sürecinde, olayları yakından gözlemleyen bir Batılı nın günlüklerinde yazılanlarla okuyucuyu bilgilendirmektir. Bunu yaparken gösterilen en önemli hassasiyet, mümkün olduğu kadar yorumdan kaçınarak okuyucu ile yazar arasına girmemek olmuştur. Amiral Mark Lambert Bristol un yılları arasında Türkiye deki Yüksek Komiserlik görevi esnasında kaleme almış olduğu Rapor ve Savaş Günlükleri incelenmiş ve Ermeni olayları ile ilgili tüm metinler tarihî vesika olma özellikleri dolayısıyla birebir tercüme edilerek çalışmaya dâhil edilmiştir. İngilizce ile Türkçe arasındaki söz dizimi farklı olduğundan tercüme edilen metinlerin daha anlaşılabilir hâle gelmesi ve cümle yapılarının korunabilmesi için tercüme içerisine eklenmesine ihtiyaç duyulan açıklama ve düzeltmeler köşeli parantez [ ] ile gösterilmiştir. Yay parantez ile ( ) gösterilen kısımlar orijinal metnin içinde yer almaktadır. Yaklaşık on bin sayfa olan Bristol un günlüklerinde farklı konular ile ilgili bilgiler de bulunmaktadır. Bu bilgiler arasından sadece, Amiral Bristol un Ermeniler ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilgili olduğu tespit edilen notları ayıklanarak incelenmiştir. Günlük ve raporlarda kullanılan; ırk, din, yer, kişi ve topluluk adları olduğu gibi metne aktarılmış, isim ya da unvanların günümüzdeki karşılıkları [ ] köşeli parantez içinde belirtilmiştir. Bununla birlikte; sürekli aynı şekilde kullanılan, Costantinople, Smyrna, Greek gibi isimlendirmeler doğrudan günümüzdeki karşılıkları ile İstanbul, İzmir ve kullanım durumuna göre Rum ya da Yunan şeklinde yazılmıştır. Metinlerde Amiral Bristol tarafından yanlış ya da eksik yazılan isimler metne aynen alınmış, doğrusu köşeli [ ] parantez içinde gösterilmiştir. Bu çalışmanın ortaya çıkması Türk Tarih Kurumu nun (TTK) desteğiyle olmuştur yılında TTK Başkanı olan Prof. Dr. Ali Birinci ve TTK Ermeni Masası nda görev yapan Prof. Dr. Kemal Çiçek in destekleri ile bir proje kapsamında ABD ye gitme imkânı bulduk ve çalışmanın temel materyallerine ulaştık. Çalışmanın basılması ise Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Süleyman Baykal ın teşvik ve destekleriyle gerçekleştirilmiştir. Kendilerine teşekkürü bir borç biliyoruz. Trabzon, Kasım 2015 Prof. Dr. Hikmet Öksüz Yrd. Doç. Dr. İsmail Köse

13

14 GİRİŞ Osmanlı-Rus Harbi nden sonra Osmanlı Devleti nin başa çıkmak zorunda kaldığı sorunlara bir de Ermeni meselesi eklenmiştir. Bu tarihe kadar Ermeni meselesi, büyük devletler tarafından çok fazla dikkate alınmıyordu. Fakat Berlin Konferansı ndan başlayarak büyük devletler, Ermeni komite ve komitacılarının yıkıcı faaliyetlerini teşvik ederken ayaklanmaları da Osmanlı içişlerine karışabilmek için hazır bahaneler olarak değerlendirdiler. Bu dönemde şarkiyatçı, yazar, tarihçi, gazeteci ve devlet görevlilerinin yazmış olduğu günce, makale, kitap vb. her nevi basılı neşriyat, hadiseleri tek yönlü olarak ele aldı ve sürekli Ermenilerin mazlum, Türklerin zalim olduğu tezi işlendi. 1 I. Dünya Savaşı sonrası, Mondros Mütarekesi ile Osmanlı Devleti nin fiilen dağılması neticesinde başta Ermeniler olmak üzere eski Osmanlı azınlıkları bildik basmakalıp iddiaları tekrarlayarak propagandaya başladılar. Amaç dağılmakta olan Osmanlı mirasından mümkün olduğu kadar fazla pay almaktı. Tüm bu tartışmalar esnasında, Mondros Mütarekesinden hemen sonra Amiral Bristol İstanbul a atandı ve 1919 yılının Ağustos ayında Yüksek Komiser olarak görevlendirildi. Amiral Bristol bir donanma subayıydı ve Amerika daki Ermeni propagandasından etkilenmiş olarak Türkiye deki görevine başladı. Denizci olmasının kendisine kazandırdığı temel özellik, titiz bir gözlemci olması ve günlük tutma alışkanlığıdır. Bristol u kendisinden önceki temsilcilerden ayıran en önemli özellik buydu. Ayrıca, Amiral Bristol seleflerinin aksine mutaassıb bir Hristiyan değildi. 2 Türkiye de bulunduğu süre içerisinde Ermeni komitelerinin I. Dünya Savaş öncesinde ve savaş esnasındaki mezalimleri, tertipleri ve Çarlık Rusya ile işbirlikleri için bkz. Genelkurmay Başkanlığı, Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri , Genelkurmay ATASE ve Denetleme Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, C. I-II, 2005; C. III, IV, V, VI, 2006; C. VII, 2007; C. VIII, Amiral Bristol, İstanbul da bulunduğu süre içerisinde Amerikan Kolonisi nin organize ettiği Pazar ayinlerine ya hiç katılmıyor ya da çok nadiren katılıyordu. Bu durumu günlüklerinde, Genellikle Kiliseye gitmediğim için Gates [Misyoner Philip Calep Gates, Robert Koleji Müdürü] bana Pazar vaazının bir kopyasını verdi Gates e, kiliseye gitmediğimi çünkü bir kiliseye gittiğimde onların kurallarına uymaz, dua kitaplarındakileri okumazsam cennete gidemeyeceğimi söylüyorlar, diğer kiliselerdekiler de aynısını söylüyor. Böylece tüm mezheplerin orta yolunu bularak kendi Hıristiyanlığımı yaşamaya karar verdim ve kendi yaşayış şeklimi (kiliseye gitmeksizin) oluşturdum. dedim Gates de benim fikirlerime katıldı şeklinde anlatır. Bristol 1920 yılının Haziran ayında Ermeni Patriği nin nüfus rakamları için şöyle demişti; Patriğin Paris Barış Konferansı nda Ermenilerin Anadolu daki abartılı nüfus rakamları için söylediklerini; patrikhanenin doğumları kaydettiği ve vergi vermemek için bunu gizli tuttuğu doğrudur, fakat Patrik, patrikhanenin ölümleri mevcut nüfus rakamlarından düşmemiştir diyerek yalanlamıştır. Bu yaklaşım, Ermenilerin ve Rumların politik çıkarlarına hizmet etmediği ve propagandalarının aslını ortaya çıkardığı için Bristol den nefret etmekteydiler. Bristol, Ermeni ve Rumların kendisinin Türk Yanlısı pro-turk olduğu suçlamasını yaptıkları ve görevden alınmasına çalıştıklarını bilmesine rağmen doğruları söylemekten vazgeçmemiştir. Bristol un tarafsız raporları Ermeni lobilerinin kendisinin görevden alınması için harekete geçmesine yeter sebepti. Çünkü, Bristol un

15 tarihleri arasında gördüklerini ve elde ettiği bilgileri yaşandığı şekli ile günlüklerine aktardı. Bu nedenle Ermeni komite ve komitacılarının nefretini kazandı ama bunu umursamadı. Bristol un günlükleri incelendiğinde en önemli hususlardan bir tanesi tarafsızlığıdır. Bu sebeple misyonerler ve ABD deki Ermeni baskı grupları tarafından Türk yanlısı olduğu suçlamasıyla o kadar çok karşılaşmış ve propagandaya maruz kalmıştır ki raporlarında sürekli, Türklerin savaş öncesindeki ve esnasındaki davranışlarını hoş görmediğini, yapılanların bağışlanamayacağını, Türklere karşı özel bir sevgisi olmadığını ve Türklerin kendi kendilerini yönetmemeleri gerektiği kanaatinde olduğunu söylemek zorunda hissetmiştir. Bununla birlikte, sık sık Türklerin iyi askerler olduklarını da kaydetmiştir. Komitacı Ermeniler, Bristol un Türklere asker olarak saygı göstermesinden bile rahatsızdılar, çünkü Saygın Türk imajı yıllardır yapmakta oldukları propagandalarına zarar vermektedir. 3 Bristol a göre; Anadolu ve Kafkasya da yaşayan halkların hepsi birbirine benzemekteydi. Bu durumun Amerika da anlaşılması imkânsızdı. Bristol, Anadolu daki anlaşmazlıkların, Büyük Güçlerin Osmanlı Devleti nden daha fazla çıkar sağlamak için uyguladıkları politikaların doğal sonucu olarak ortaya çıktığını düşünmekteydi. 4 Bristol un raporları incelendiğinde dikkat çeken en önemli olgu, Taşnak, Hınçak ve Armenakan kalıntısı komitacıların iddia ettiği gibi; Turkophilia ile ilgisinin olmadığı ve Ermeni ulusundan nefret etmediği gerçeğidir. Bristol bir Türksever değildi. Aksine, İstanbul a ilk geldiğinde savaş dönemi propagandalarının etkisiyle Türklere karşı önyargılarla doluydu. Örneğin, göreve başladıktan yaklaşık sekiz ay sonra, 1919 yılı Ağustos ayında kendisini ziyaret eden gazeteci Sami Berkem in elini Ermeni olaylarının kanı bulaştığı vehmiyle sıkdile getirdiği gerçekler, kurgu Ermeni propagandasına zarar vermekteydi. Dinç Yaylalıer, Türk Amerikan İlişkilerinde Amiral Mark Bristol un Rolü , Türk Yurdu, C. 18, Sayı 125, Ocak s. 40; Mark Malkasian, The Disintegration of the Armenian Cause in the United States, , International Journal of Middle East Studies, Sayı 16, No. 3. Ağustos, 1984.s. 358; John M. Vander Lippe, The Other Treaty of Lausanne: The American Public and Official Debate on Turkish-American Relations, Turkish Yearbook, C. 23, Ankara s. 42. Bkz. LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-V, War Diary, Confidential, April 4, s. 3; LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-II, War Diary, Confidential, June 24, s.1-3. ( Library of Congress Manuscript Division LCMD şeklinde kısaltılmıştır). 3 LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, Report of Operations for Weeks Ending June 22, Constantinople, June 22, Part Four, General Summary, Con s. 2; Levon Marashlian, The Armenian Question from Sérves to Lausanne, Economics and Morality in American and British Policies , Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of California, Los Angeles, s LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-II, War Diary, Confidential, May 28, 1921.

16 15 mayı reddetmişti. 5 Bristol un Türklere yönelik değerlendirmelerinde, Türklerin kendi kendilerini yönetecek kapasitede olmadıklarını ve hükûmet etmeyi öğrenmeleri gerektiğini, Türklerle iki yolla; ya güç kullanarak ya da nezaket, tarafsızlık ve adalet yoluyla güvenleri kazanılarak anlaşma sağlanabileceği şeklinde ihtiyatlı cümlelere de rastlamak mümkündür. Güç kullanımı mevcut şartlar altında imkânsız olduğuna göre ikinci yol denenmeliydi. 6 Bristol, hadiseleri yerinde gözlemledikten sonra Amerika da yürütülen propaganda ile gerçeğin çok farklı olduğunu saptadı ve raporlamalarını buna göre düzenledi. Türklerin kendi kendilerini yönetemeyecekleri hususunda da büyük bir önyargıyla donatılmıştı. 7 İstanbul ve çevresindeki gözlemleri neticesinde gerçeklerin Amerika da bilinenden çok farklı olduğunu gören Bristol, 1919 yılı Ocak ayında başlayan Paris Barış Konferansı görüşmeleri devam ederken Taşnak ve Hınçak mensubu komitacıların yönlendirmesindeki Ermenilerin kurgu propagandalarının aksine ve ACIA nın (Amerika Ermenistan ın Bağımsızlığı Komitesi) iddialarını reddederek senatörlere mektuplar yazdı; Ermenistan daki olumsuz şartların tamamen İngiliz ve Fransız emperyalizminin sonucu olarak ortaya çıktığını söyledi. 22 Haziran 1919 tarihli bir yazışmada Amerika daki tüm gazetelerin ve basın organlarının Ermeniler 8 ve Rumlar lehinde, Türkler aleyhinde yayın yaptığını bildiğini, ancak gerçeğin bu şekilde olmadığını belirtme ihtiyacını hissetti. Ayrıca, Amerika da yayımlanan ve kendisine ulaşan pek çok makalenin büyük yanlışlarla dolu olduğunu, buralardaki iddiaların gerçeklerle alakasının bulun- 5 Yaylalıer, agm., s ; Suzanne Elizabeth Moranian, The American Missionaries and Armenian Question, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Madison: The University of Wisconsin, s ; 1920 yılında Amerika ya giden gazeteci Selma Ekrem Hanım anılarında, her tarafta Türklere karşı önyargılarla dolu insanlarla karşılaştığını ve Amerikan halkının zihninin, vahşi, kara gözlü, kalın kaşlı elinde kanlı kama tutan dehşetengiz korkunç Türk imajı ile dolu olduğunu gördüğünü, gerçek bir Türk olarak Amerikalıların karşısına çıktığında insanların şaşırdığını kaydetmektedir. Bkz. Şuhnaz Yılmaz, Challenging the Stereotypes: Turkish-American Relations in the Inter-War Era, Middle Eastern Studies, S. 42, No: 2, Mart s. 224; Çağrı Erhan, The American Perception of the Turks: An Historical Record, Turkish Year Book, C. 31, Ankara s LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-II, War Diary, Confidential, June 24, s. 2; Malkasian, age., s. 353; Richard G. Hovannisian, The Republic of Armenia, C.I: , Los Angeles: Printed by University of California, s. 298, 299, 325; LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-II, War Diary, Confidential, December 30, s. 3; LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-IV, War Diary, Confidential, July 18, s Ahmed Rustem Bey, Cihan Harbi ve Türk-Ermeni Meselesi, Çev. Cengiz Aydın, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, s Özellikle New York Times ve Washington merkezli diğer gazeteler zikredilen dönemde komitacı Ermenilerin kurgu iddialarını, doğru olup olmadığını kontrol etmeye gerek duymadan yayımlamaktaydı.

17 16 madığını raporlarına sürekli yansıttı. 9 Bu arada, Osmanlı Devleti ne savaş ilan edilmesi için yoğun çaba harcayan Utah Eyaleti Senatörü William H. King liderliğindeki senatörler yeniden sahne almışlardı. Bunlar, Kemalistlerin Anadolu da Hristiyanları katlettiği propagandasını yaymaktaydılar. 10 Bristol ve birkaç tarafsız gazetecinin göndermiş olduğu rapor ve yazılar az da olsa olayların tek taraflı değerlendirilmesinin engellenmesine katkı sağlamıştır. Amiral Bristol, kritik bir dönemde İstanbul da görevlendirilmiş, Osmanlı Devleti nin çöküşüne ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin doğuşuna tanıklık etmiştir. Bu nedenle, Bristol un ABD Dışişleri Bakanlığı na göndermiş olduğu raporlar, şahsi günlüğü, muhtıralar ve bilgi notları, dönemin hadiselerini bir yabancı diplomatın gözlem, algı ve bakış açısından inceleme imkânı sunduğu için temel kaynak niteliğindedir. 11 Zikredilen kaynaklardan yararlanarak yakın dönem Türk tarihinde önemli bir yere oturtulmak istenen Ermeni Meselesi nin gerçek zemininin bulunmasında bu yöndeki araştırmalara yeni ufuklar açmak bu araştırmanın öncelikli hedefidir. 9 LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, Two Weeks Operation Report Ending June 22, Con Dinç Yaylalıer, American Perceptions of Turkey, , Yayınlanmamış Doktora Tezi, Utah: The University of Utah, s. 12; Near East Relief (NER) İstanbul Müdürü Dr. W. W. Peet, Senatör King i Osmanlı Devleti ne savaş ilan edilmesini engellemek için ikna edenlerden bir tanesinin kendisi olduğunu iddia eder. Bir misyoner olan Peet, Osmanlı Devleti ne savaş ilan edilmesi durumunda misyonerlerin Osmanlı topraklarından kovulacağının, tüm misyoner mülklerinin kamulaştırılacağı ve tekrar kullanılabilmelerinin imkânsız hâle geleceğinin farkındaydı. ABD nin Batı cephesinden asker çekerek Osmanlı Devleti üzerine saldırtması imkânsız olduğu için bu yöntemin takibi misyonerler tarafından tercih edilmiştir. Bkz. LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-IV, War Diary, Confidential, June 26, s Amiral Bristol un Türkiye de bulunduğu yıllarını kapsayan sekiz yıllık dönemde kaleme almış olduğu ve dönemin hadiselerinin Amerikan bakış açısından içeriğini yansıtan şahsi günlükleri, muhtıralar ve bilgi notları ABD Kongre Kütüphanesi El Yazmaları Bölümü nde 7 klasör hâlinde bulunmaktadır.

18 I. BÖLÜM MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ OLAYLARI

19

20 MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ OLAYLARI ( ) 1.1. Amiral Bristol un İstanbul da Görevlendirilmesi İstanbul daki temsil eksikliği ve Akdeniz ile Karadeniz çevresindeki seyrüsefer ihtiyacının dikkate alınmasıyla Akdeniz Donanma Komutanlığı ndan gelen istek üzerine; 27 Aralık 1918 de ABD Dışişleri Bakanı Vekili Frank L. Polk, Amiral W. S. Benson un talebini onaylamış ve Donanma Bakanı Josephus Daniels ten İstanbul a rütbeli bir donanma subayı ve istasyon gemisi gönderilmesini istemişti. Bu amaçla, 30 Aralık ta görevlendirilen Tuğamiral Mark Lambert Bristol, ABD nin İngiltere deki Playmouth Donanma Üssü Komutanlığı görevinden ayrılarak İstanbul a gelmek üzere yola çıktı. Bristol, bir donanma subayı olduğu için kendisine gönderilen talimatlar Donanma Bakanlığı vasıtasıyla bildirilecekti. Görev olarak Dışişleri Bakanlığı emrinde olmasına rağmen, iki bakanlığın kendisine göndermiş olduğu talimatlar arasında uyumsuzluk olmaması için böyle bir yöntem takip edilmesi uygun görülmüştü. Ayrıca Bristol, Doğu Akdeniz Donanma Komutanlığı görevini de yürüteceği için Donanma Bakanlığı nın Bristol a verilen talimatlardan haberdar olması işleyiş açısından önemliydi. İstanbul daki Amerikan Komiseri Ravndal a da Bristol un emrinde görev yapacağı bildirildi. 12 Bristol, İstanbul a hareket etmeden önce Paris e giderek burada Başkan Wilson, Dışişleri Bakanı Lansing, Amerika Yiyecek Yönetimi ve Amerikan Yardım İdaresi Food Administration and the American Relief Administration yöneticisi Herbert Hoover ve Amiral Benson ile görüşerek gerekli talimatları aldı. 13 İstanbul da görev yapacak Amerikan diplomatik misyonundaki en yetkili kişi olan Bristol, henüz Yüksek Komiser unvanına sahip değildi. İstanbul da Kıdemli Donanma Subayı (Senior Naval Officer) unvanı ile bulunacak ve aynı zamanda ABD Doğu Akdeniz Filosu Komutanlığı görevini de yürütecekti. Yetki sahası, 21. boylamın doğusunda kalan alan, Korfu hariç tüm Yunanistan ve İstanbul un doğusundaki tüm sahaydı. 14 Bristol her iki görevini Türkiye den ayrıldığı 1927 yılına kadar devam ettirmiştir LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-VII, Enclosure, Adress Broadcasted Oct. 27, 1925, pm. From Gimbell Building NY, Confidential Diary, Confidential, From 1 August to 31 October, s. 13 (Ek s. 2); Papers Related to Foreign Relations of United States (PRFRUS) 1919, C. II, age., s. 812; Henry Beers, US Naval Detachmetn in Turkish Waters, Military Affairs, 7, (4), , s LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-VII, Enclosure, Adress Broadcasted Oct. 27, 1925, pm. From Gimbell Building NY, Confidential Diary, Confidential, From 1 August to 31 October, s. 13 (Ek s. 2); Thomas A. Bryson, Admiral Mark L. Bristol, an Open Door Diplomat in Turkey, International Journal of Middle East Studies, C. 5, No. 4, Eylül s Bryson, agm., s. 451; Beers, agm., Henry P. Beers, US Naval Detachment in Turkish Waters, Military Affairs, 7, (4),

21 20 Paris ten yola çıkan Bristol, 27 Ocak 1919 tarihinde İstanbul a ulaştığında tüm limanların, İngiltere, Fransa, İtalya ve Yunanistan a ait işgal araçları, kruvazör, destroyer, ikmal gemileri, savaş gemileri, savaş uçağı nakil gemileri, yakıt nakil gemileri, hastane gemileri, yolcu gemileri ve tankerler ile doldurulmuş olduğunu gördü yılında New York ta yaptığı radyo konuşmasında bu duruma özel vurgu yapmıştı. Bu sırada Amerikan Donanması na bağlı savaş gemisi Scorpion da Dolmabahçe önünde demirliydi. 16 Türk tarihinde Mütareke Dönemi olarak bilinen bu süreçte bir taraftan İstanbul da Halife Sultan a bağlı olarak kurulan hükûmetler görev yaparken diğer yandan millet iradesine dayalı olarak Ankara merkezli bir meclis ortaya çıkartıldı ve buna bağlı hükümetler oluşturuldu. Yüksek Komiserlik modeli ile sürece yön vermek isteyen irade sadece İstanbul hükûmetleri ile irtibat kurarken Bağlaşıklardan farklı olarak ABD temsilcisi gayriresmi düzeyde Ankara ile temas kurmaktan çekinmemiş, hatta Bağlaşıklarla Ankara Hükûmeti arasında arabuluculuk rolü üstlenerek esir değişimi konularına dahi girebilmiştir. Bristol un yürüttüğü bu diplomasi Refet [Bele] Paşa nın Ankara temsilcisi olarak 6 Ekim 1922 tarihinde İstanbul a gelişine kadar sürdü Ocak ta İstanbul a gelerek göreve başlayan Bristol un ilk raporu 1 Şubat 1919 tarihlidir. İlk rapor; yardım çalışmaları, yardım örgütleri, Rusya nın İtilaf Devletleri tarafından el konulan gemileri ve İngiltere Yüksek Komiseri Calthorpe ile görüşme kayıtları ile ilgiliydi. 18 Dört sayfa olan ikinci doküman ise yine 1 Şubat tarihinde Haftalık Rapor şeklinde kaleme alınmıştı. İkinci raporda, ABD Donanma gemisi Scorpion ile Ocak tarihlerinde İzmit ve çevresine yapılan inceleme gezisi hakkında bilgi verilmişti. Raporda, İstanbul da İngiliz, Fransız, İtalyan ve Yunan devriyeleri olduğu için, mevcut durum da dikkate alındığında Amerikan devriyesinin İstanbul a gönderilmesine şimdilik gerek olmadığı bildirilmekteydi s. 210; Yaylalıer, American Perceptions, s. 2; 1868 tarihinde doğmuş olan Amiral Bristol 71 yaşında 1939 tarihinde Washington da vefat etmiştir. New York Times, Admiral Bristol is Dead in Capital, May 14, s LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-VII, Enclosure, Address Broadcasted Oct. 27, 1925, pm. From Gimbell Building NY, Confidential Diary, Confidential, From 1 August to 31 October, s. 13 (Ek s. 3); LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, USS Scorpion, Constantinople, Turkey, February 2, s LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-III, War Diary, Confidential, September, LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, War Diary, Confidential, US Scorpion Constantinople, February 1, 1919; LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-VII, Enclosure, Adress Broadcasted Oct. 27, 1925, pm. From Gimbell Building NY, Confidential Diary, Confidential, From 1 August to 31 October, s. 13 (Ek s. 4). 19 LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, Weekly Report, US Scorpion, February 2, s. 1, 5.

22 21 Üçüncü rapor, Romanya daki yardım çalışmaları ve Köstence Bölgesi nin mevcut durumu ile alakalıydı. Bristol, yardım çalışmalarını yerinde görmek için Amerikan Donanmasına ait Nahma gemisi ile birlikte bölgeye gitmişti. 20 İstanbul a gelişinden 10 gün sonra, Bristol ve Lewis Heck 7 Şubat ta Sadrazam Tevfik Paşa nın isteği üzerine kendisi ile gayrıresmi bir görüşme yaptı. Bu görüşme, Babıali ile Bristol arasında yapılan ve raporlara yansıyan ilk üst düzey temastır. 21 Bristol un çalışmaları, Amerika nın İstanbul önlerinde demirli Scorpion savaş gemisinde yürütülmekteydi. 22 Bristol göreve geldiğinde kendisinden önceki Büyükelçi H. Morgenthau nun bırakmış olduğu diplomatik enkazı ve kötü izlenimi temizlemek, Osmanlı siyasetinin içine sızmış olan misyonerler ile yardım teşkilatlarını dizginlemek için büyük uğraş verdi. 23 Misyonerlerin siyasete müdahalesinden hoşnut olmayan Bristol, Dışişleri Bakanlığı Yakındoğu Şefi Allen Dulles a; Zamanımın üçte birini yardım örgütlerinin ve misyoner teşkilatlarının politika ile ilgilenip Amerikan çıkarlarına zarar vermelerini önlemek için harcıyorum 24 diyerek mevcut duruma işaret etmek ihtiyacını hissetmiştir. Yardım örgütü çalışanlarına, misyonerlere ve Amerikalı işadamlarına sürekli siyasete karışmamalarını, adil olmalarını ve tarafsız davranmalarını tavsiye ediyordu. Bu tavsiyeler sadece işadamları tarafından tutulmaktaydı. 25 Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Bristol sürekli olarak Amerika Birleşik Devletleri nin bağımsızlığını ilan ettikten 14 yıl sonra bir anayasa oluşturabildiğini ve hükûmet kurabildiğini söyleyerek Cumhuriyetin kurucularının iyi işler yapabilmeleri için Türk- 20 LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, Report of Trip to Constanta, US Nahma, February 5, LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, War Diary, February 7, Amerika nın Almanya ya resmen savaş ilan etmesinden sonra 10 Nisan 1917 de verilen nota ile Amerikan savaş gemilerinin 24 saat içinde Türk sularını terk etmesi istenmişti. Scorpion verilen sürede Türk sularından ayrılamadığı için alıkonulmuş, üç subay ve 56 gemiciden oluşan mürettebat İstanbul da kalmıştı. Amerikalılar Osmanlı Devleti nden kara yoluyla ayrılmıştır. Scorpion alıkonulduktan sonra, mürettebata diplomatik kurallar çerçevesinde, barış dönemindeki gibi muamele yapılmıştır. Scorpion Haliç önünde demirliydi ve bir keresinde İngiliz denizaltıların fırlattığı torpido Scorpion un birkaç metre uzağında infilak etmişti. Bkz. New York Times, Kind to Scorpion s Men, August 26, 1918; PRFRUS, 1917, Supplement 1, WWI, Washington: Government Printing Office, s ; Beers, agm., s. 209; LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-VII, Enclosure, Adress Broadcasted Oct. 27, 1925, pm. From Gimbell Building NY, Confidential Diary, Confidential, From 1 August to 31 October, s. 13 (Ek s. 2). 23 ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau nun faaliyetleri için bkz. İsmail Köse, Amerika nın İstanbul Büyükelçisi H. Morgenthau nun Türk Algısı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 56, 2012/2. s ; Ayrıca bkz. Heath Lowry, Büyükelçi Morgenthau nun Öyküsü nün Perde Arkası, Çev. Belkıs Torfilli, Isis Yayıncılık, İstanbul Bryson, agm., s Yaylalıer, Türk Amerikan İlişkilerinde., s. 39.

23 22 lere zaman tanınması gerektiğini vurgulamaktaydı. Bu yorumu yaparken Türkiye Cumhuriyeti ni kuran kadro ile ABD nin kurucularını kapasite yönünden kıyaslamaktan da geri durmuyordu. 26 Bristol, İstanbul da bulunduğu süre içerisinde Amerikan malî çıkarlarını da yakından takip etti Açık Kapı (Open Door) ilkesinin Türk topraklarında uygulamaya konulması için çalıştı. Görevinin ilk yıllarında bu teşebbüsünde başarılı olduğu söylenebilir. Çünkü ticaret ablukası kalktıktan hemen sonra yılları arasında Amerika nın Osmanlı Devleti ne ihracatı tüm İtilaf Bloku ülkelerinden fazla olarak 67 milyon dolar olarak gerçekleşmişti. 27 Bristol, bir asker olarak hadiseleri gördüğü ve doğru bildiği şekilde rapor etmiş, kendisinden önceki büyükelçiler gibi Ermeni lobisine yaranmak için diplomasinin karmaşık dehlizlerinde gerçekleri ters yüz etmekten ya da günün şartlarına göre raporlamaktan kaçınmıştır. Uzun yıllar şımartılan komite ve komitacılar, Bristol un tarzından baştan itibaren rahatsız oldular ve göreve başlamasından hemen sonra bu durumu açığa vurmaya başladılar. Bristol u istemeyenlerin başında Taşnak Sutyun üyeleri geliyordu. Bu zamana kadar körü körüne yürütülen Ermeni taraftarlığına (Armenophilia) karşı savaş açılmasından ve hadiselerin aslının Amerikan kamuoyuna açıklanmasından duyulan hoşnutsuzlukla Bristol un görevden alınması için yoğun bir çalışma ve lobi faaliyeti başlatıldı. Taşnakçı gruplar; karşı lobi faaliyetini 1927 yılı Temmuz ayına kadar sürdürmüş, lakin Yakındoğu daki Amerikan çıkarlarına zarar verebileceği endişesiyle Wilson dan sonra iktidarı devralan Harding de Taşnakların yönlendirmesindeki Ermeni baskılarına rağmen Bristol u görevinde tutmaya devam etmiştir. 28 Bazı tarihçiler Bristol u bir açık kapı diplomatı olarak değerlendirir. Özellikle Ermeni propagandası etkisinde kalan tarihçilerin bu eğilimde olduğu görülür. 29 Bristol un günlükleri ve raporları okunduğunda bu görüşün mesnetsiz olmadığı hemen fark edilir. Bristol, İstanbul da bulunduğu süre içerisinde Amerikan ticaretinin gelişmesi için büyük uğraş vererek Bolşevik Rusya yı bile çalışma alanına dâhil etti. Bu sayede Amerikan ticaretinin Akdeniz, Karadeniz ve Anadolu da etkinlik kazanmasını sağlamaya çalıştı. Amiral Bristol, Amerikan ticarî çıkarlarına büyük mesai harcarken I. Dünya Savaşı sonrasında oluşan kaotik ortamda görevini dürüstlük ve doğruluktan taviz vermeden yerine getirme- 26 LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-VI, War Diary. Confidential, March 10, s Bryson, agm., s Peterson, age., s. 426; Yaylalıer, Türk Amerikan İlişkilerinde., s. 39; Malkasian, age., s Bryson, agm., s. 451; Beers, agm., 210.

24 23 yi, yüksek komiserlerin etrafına kümelenen çıkar gruplarından etkilenmemeyi, tarihî olguları objektif bir şekilde değerlendirmeyi prensip edinmiştir. Görevinin ilk sekiz ayında, İstanbul da Kıdemli Donanma Subayı unvanını kullandı. Mütareke Dönemi nde İstanbul da görevlendirilen ABD li diplomatlardan Lewis Heck ve Ravndal komiser unvanına sahip olmalarına rağmen Bristol un emrine verildiler ve günlük konsolosluk işleri ile diplomatik yazışmalarla ilgilenmeye başladılar. Statü uyuşmazlığından dolayı zaman zaman Bristol ile Ravndal arasında sürtüşmeler meydana gelmekteydi. Ermeni sorununun çözümü için fikirlerinin uyuşmadığı da bir gerçektir. Bunlara ek olarak komiser unvanı taşımaması, askerî çalışmalar dışındaki hukukî statüsünün belirsizliği, İstanbul daki en yetkili Amerikan görevlisi iken statü olarak diğer İtilaf Devletleri yüksek komiserleri ile eşit olmaması uygulamada bazı sorunları da beraberinde getirmekteydi. Bu nedenle İstanbul a, bir Amerikan Yüksek Komiseri atanması artık kaçınılmaz hâle gelmişti. Ağustos ayında zikredilen sorunların çözülmesine ve İstanbul daki temsil düzeyini yükselterek İtilaf Devletleri ile aynı seviyeye getirilmesine karar verildi. Başkan Wilson, karşıt lobilerin uğraşlarına rağmen yeni bir atama yapmaya gerek görmeyerek 12 Ağustos 1919 tarihinde Amiral Bristol a Yüksek Komiser unvanının verilmesi kararını onayladı. 30 Yüksek komiserlik ataması yapıldığı esnada Paris Barış Konferansı görüşmeleri devam ediyordu ve Ermeniler ile Rumların toprak talepleri gündemdeki yerini korumaktaydı. Paris teki talepler ilgili propaganda faaliyetleri İstanbul da da mümkün olan her zeminde yürütülüyordu. Kilise örgütleri de propaganda içinde rol almak için yarış hâlindeydiler. Bu amaçla, 8 Ekim 1919 tarihinde Protestan Ermeni Komitesi Başkanı, Ermenistan Propaganda Komitesi ile birlikte Bristol u ziyaret ettiler. Görüşmede, Türkiye nin yeniden kurulması ve Ermenilerin unutulması korkusunu taşıdıklarını söylediklerinde Bristol, Amerika daki Ermeni propagandasının büyük kısmının doğru olmadığını ve bunun anlaşılması durumunda büyük zarar göreceklerini söyledi. 31 Morgenthau döneminden beri Amerikan elçi ve konsolosları tarafından her şartta korunmaya alışmış olan Ermeni toplumu liderleri Bristol dan almış oldukları cevaplardan hayal kırıklığına uğramışlardı. Bristol, Kafkasya daki gelişmeleri de yakından izliyor ve Ermeni propaganda merkezlerinin etkisi altında kalmadan kendi hükûmetini bilgilendiriyordu. 30 Beers, agm., s. 213; Dinç Yaylalıer Bristol un yüksek komiser atandığı tarihî 7 Ağustos olarak vermektedir. Yaylalıer, American Perceptions, s. IV. 31 LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, War Diary, Confidential, Con October 8, s. 1; LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-I, War Diary, Confidential, March 4, s. 1.

25 265 NER İdari Direktörü Jaquith in İzmir deki çalışmalarından herhangi bir sonuç elde edilemedi. Jaquith, Türk makamlarının NER çalışmalarını engellediğini iddia ediyordu. Oysa NER, fonlardan gelen tüm parasını Yunanistan da inşa etmeye çalıştığı yeni yetimhanelere harcamaktaydı ve Anadolu ya harcayacak parası ya kalmamıştı ya da buna gerek duyulmuyordu. Benzer eleştiriler Mart ayı başında Yüksek Komiserlikte yapılan toplantıda Bristol tarafından dile getirilmişti. Ona [Jaquith e] bu yardım işini üstlenmesini beklediğimi, aksi takdirde işi üstleneceğimi söyledim. Bu konuyla ilgili olarak ondan olumlu ya da olumsuz hiçbir cevap alamadım. Birkaç gün onun ne yapacağını bekleyecektim ve sonra kendim harekete geçecektim Bu esnada, Rum ve Ermenilerin Anadolu dan göçü devam ediyordu. Misyonerler tüm yardımların bu mültecilere aktarılmasına taraftardı ve daha kötü durumdaki Müslümanlara yardım etmeye hiç niyetleri yoktu yılının başından itibaren Amerikan kamuoyu, yıllardır Yunanlıları ve Ermenileri kahramanlaştıran tek yanlı propagandadan bıkmıştı ve artık Türklerin de söyleyebilecek bir şeyleri olduğunu düşünmeye başlayanların sayısı artmaya başlamıştı. 625 Bunda kahramanlıkları anlatılmakla bitmeyen Yunan Ordusunun, tüm şartların lehine olmasına rağmen Türk Ordusu karşısında aşağılayıcı bir yenilgi almasının etkisi büyüktü. Sivas ta görev yapmakta olan NER çalışanı C. C. Thurber, tarafsız davranan ve Türklere de yardım eden nadir NER çalışanlarından bir tanesiydi. Thurber, bir buçuk yıl boyunca görev yapmakta olduğu Sivas ta tarafsız yaklaşımları nedeniyle Ermeniler tarafından sürekli suçlanıyordu. Kendisine yöneltilen en büyük eleştiri, ABD de toplanan paraların büyük kısmının ABD de yaşamakta olan Ermeniler tarafından verildiği ve kendisinin bu paraları Türklere harcamaya hakkı olmadığı şeklindeydi. Sivas ta bulunan papazlar ve öğretmenler Ermenileri Thruber a karşı kışkırtmaktaydı. Bristol ile Thurber diyaloğunun ayrıntıları şu şekildedir: Öğleden sonra, bir buçuk yıldır Sivas ta Yakındoğu Yardım Komitesinin birim sorumlusu olarak görev yapan Bay C. C. Thurber geldi. Kendisi Sivas Valisi Ali Haydar Bey hakkında çok iyi şeyler söyledi ve bu arada Vali [Ali Haydar Bey] gelecekte İstanbul Valisi olacaktır. Thurber, onun her yerde bulunması gereken iyi bir vali olduğunu söyledi. Bay Thurber bana Vali tarafından Türkçe yazılan ve İngilizce tercümesi olan, Bay Thurber in Sivas ta yapmış olduğu çalışmalardan bahseden bir mektup gösterdi. Ermeni Komitesi nin de kendisine benzer mektubu gönderdiğini belirtti. Bay Thurber Vali nin, tüm farklı ırklara yönelik 624 LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-V, War Diary, March 8, 1923, s LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-V, War Diary, March 8, 1923, s. 2.

26 266 yetimhaneler ve hastaneler kurması için kendisine nasıl yardım ettiğini ve kendisinin tüm işlerini dürüstçe yaptığını ve bölgesindeki herkese karşı tarafsız ve önyargısız davrandığını söyledi. Tarafsız olduğu, Türk yetimhanelerine ve fakirlerine yardım ettiği için, kendisi özellikle Ermeniler ve belli oranda Rumlar tarafından sürekli eleştiriliyordu. Ermeni liderlerinden bir tanesi ona gelerek yardım için harcanacak tüm paranın Amerika daki Ermeniler tarafından bağışlandığını ve bu paranın Türkler için kullanılmasına hakkı olmadığını söylemiş. Bu bilgiyi nerden aldığı sorulduğunda Ermeni vatandaşın, öğretmenlerinin ve papazlarının onlara bu bilgiyi verdiğini söylemiş. Bay Thurber, Türkler elbette Hristiyan ırklara zülüm ettiler ve sıkıntı verdiler, fakat aynı zamanda Hristiyan ırklar da Türk Devletine sadık değillerdi ve aslında onlar birbirlerine de sadık değillerdi. Bazı Ermeni liderlerini bu yaklaşımlarından dolayı suçlamıştı ve onlar, birbirlerini eleştirdiklerini ve hatta kendi insanları ile ilgili bilgileri Türklere verdiklerini kabul etmişlerdi. Bay Thurber, bu ülkede bir süre kaldıktan sonra gerçek olayları öğrenen çok sayıdaki Yakındoğu Yardım Komitesi çalışanın güzel bir örneğiydi. O da tamamen tarafsız bir tutum takınan diğerleri gibi, çok iyi bir iş çıkartmış ve görevini başarıyla yürütmüştü. Kendisi Türklerin yanlışlarını görmezden gelmiyordu ve yaptıkları zulümleri tasvip de etmiyordu. Bununla birlikte, kendisi aynı zamanda, Hristiyan ırkların melek ya da Hristiyan şehitleri olmadığını da görebilmişti. Elbette, Bay Thurber in çalışmalarında Vali nin yüksek meziyetleri onun başarısına katkıda bulunmuştu, fakat kuşkum yok ki orada onun yerine bulunacak farklı kişilikteki herhangi bir Amerikalı, problem dışında hiçbir şey yapamayacaktı. Ona özellikle, ülkeyi terk etmekte olan Rumları ve ayrılma nedenlerini sordum. Bulunduğu bölgelerde Türklerin, Rumların ayrılmak için sadece bir aylarının olduğu ve gitmelerinin kendileri için iyi olacağı söylentilerini yaydıklarını ve Rumların da -özellikle fakir sınıftaki Rumların- büyük kasaba ve şehirlere gelerek ülkeden ayrılmak istediğini söyledi. Şayet bulundukları yerlerde kalsalardı daha iyi olur muydu o bilinmiyordu. Çünkü onlar küçük arazi parçalarına sahiptiler ve sadece hayatta kalabilecek kadar kazanıyorlardı. Onların Türkiye de ya da başka bir ülkede olması kendileri için çok fark etmeyecektir. Bununla birlikte Sivas ta belli sayıda, dükkânlar, tamirciler ve tüccarlardan oluşan zengin sınıftan bazı Rumlar bulunduğunu ve bunların kalmaya devam ettiklerini ve gitmeye niyetli olmadıklarını, gitmeleri için de herhangi bir zorlama bulunmadığını söyledi. Rum sürgünler Sivas tan geçerken kendisine onlara yardım etmesi için izin verilmiş ve o da yetimleri almış ve yaşlı insanlar için hastaneler kurarak diğer yardım imkânları sağlamış. Askerlik yaşındaki erkeklere yardım etmesine izin verilmemiş ve yardım çalışmalarını sessizce yürütmüş ve yerel idarecilerin tam bir anlayışı ile başarılı olmuş. Bu da şayet nezaket ve hoşgörü ile hareket edilirse işlerin nasıl iyi bir şekilde yapılabileceğini gösteren güzel bir örnektir LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-V, War Diary, April 4, 1923, s. 1-2.

27 İNDEKS A A. Emin Bey 84, 85 A. Hower Lybyer 215 A. K. Jennings 282, 311, 315 A. Peterson 280 AAS, Ermenistan Amerika Topluluğu 241, 242, 248 ABCFM, Amerika Yabancı Ülkelerdeki Misyoner Komiserleri Üst Kurulu 88, 153, 264 ABD, Amerika Birleşik Devletleri 21, 39, 40, 41, 43, 56, 58, 60, 61, 63, 66, 69, 75, 78, 87, 90, 93, 106, 107, 109, 129, 130, 131, 140, 145, 147, 148, 154, 185, 193, 198, 200, 204, 207, 215, 216, 217, 222, 231, 235, 241, 244, 245, 280, 283, 301, 302, 303, 306, 307, 309, 310, 312, 319, 321, 322, 324, 327, 328, 329 Abdülkadir Efendi 100, 200, 201 Abdülkadri Efendi 200 ACASR, Amerika Ermenistan ve Suriye ye Yardım Komitesi 25, 28, 199 ACIA, Ermenistan ın Bağımsızlığı için Amerikan Komitesi 15, 25, 92, 129, 210, 211, 215, 284, 285 ACOLT, Lozan Antlaşmasına Karşıt Amerikan Komitesi 284, 285, 303, 310, 314, 318 ACRN, Amerika Yakındoğu ya Yardım 31, 42, 99, 161, 165, 212 ACRNE, Amerika Yakındoğu ya Yardım Komitesi 31, 42, 101, 102, 104, 108, 109, 198, 199, 211 Açık Kapı 22 Açlık 25, 26, 27, 29, 31, 41, 45, 57, 59, 65, 71, 97, 99, 105, 122, 132, 175, 179, 254, 317 Açlık Tehlikesi 25, 26, 27, 29, 31 Adana 45, 48, 50, 57, 72, 76, 92, 130, 140, 160, 168, 170, 175, 176, 177, 179, 180, 181, 183, 184, 185, 186, 188, 189, 192, 196, 286 Adapazarı 132, 156, 275 Adnan Bey 55, 277, 279, 287 A. Emin Bey 84, 85 Afganistan 136 Ağrı Dağı 122, Ahmet Anzavur 45 Ahmet Emin 84, 212 Ahmet İzzet Paşa 54 Ahmet Muhtar Bey 178, 210, 325 Ahmet Reşit Paşa 177 Ahmet Rüstem Bey 100, 142, 280, Akdeniz 19, 22, 101, 196, 210, 213, 260, 261 Alaca Köyü 236 Albay Bredrero 224 Albay Bremond 177 Albay Coombs 38, 39, 59, 60, 134, 168, Albay Goodrich 177 Albay Haskell 40, 87, 90, 92, 110, 118 Albay William N. Haskell 118, 128 Alexander Hatisyan 68, 96, 98, 99, 123, 137, 232, 233, 234, 252 Alfred G. Telefeyan 224 Alice Clark 172 Ali Cenani Bey 162, 247 Ali Galip 201 Ali Haydar Bey 265 Allen Dulles 21, 137, 302 Almanlar 32, 104, 196, 218 Almanya 21, 129, 293, 310 Alt Komite 263 Amasya 34 Amasya Rum Piskoposu 34 Amerika 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41,

28 356 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97,98, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 136, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 157, 158, 159, 161, 162, 163, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 190, 191, 193, 194, 195, 196, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 215, 216, 217, 218, 219, 211, 222, 224, 226, 228, 229, 231, 232, 233, 235, 241, 242, 244, 245, 248, 251, 254, 255, 256, 261, 262, 263, 264, 266, 268, 273, 274, 277, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 287, 289, 293, 294, 295, 296, 298, 300, 301, 302, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 316, 317, 318, 319, 321, 322, 323, 324, 327, 328, 329 Amerikalı İşadamları 21, 142, 298 Amerikan Halkı 15, 38, 41, 60, 74, 82, 91, 151, 199, 200, 215, 224 Amerikan Hastanesi 39, 52, 65, 109, 154, 314 Amerikan İncil Topluluğu 72, 75 Amerikan Kız Koleji 87, 318 Amerikan Koleji 46, 52, 87, 88, 139, 166, 170 Amerikan Okulları 39, 41, 65, 139, 183, 254, 302, 323, 324, 328, Amerikan Protestan Kilisesi 34 Amerikan Yüksek Komiserliği 157, 195, 242, 297, 311, 317, Anadolu 13, 14, 16, 22, 25, 27, 29, 30, 31, 33, 34, 37, 41, 42, 45, 47, 48, 50, 52, 55, 59, 60, 61, 65, 67, 70, 71, 72, 75, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 86, 87, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 99, 101, 104, 105, 106, 109, 111, 112, 121, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 136, 141, 142, 144, 145, 147, 149, 150, 157, 159, 160, 161, 163, 171, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 192, 193, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 203, 205, 206, 207, 208, 211, 212, 214, 215, 216, 218, 222, 223, 231, 237, 238, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 252, 253, 254, 255, 261, 263, 264, 265, 267, 269, 277, 287, 288, 289, 293, 294, 295, 296, 298, 300, 305, 306, 315, 317, 319, 320, 322, 327, 328, 329 Ankara 13, 14, 15, 20, 26, 46, 47, 52, 55, 71, 72, 76, 80, 81, 82, 84, 85, 95, 96, 114, 116, 124, 129, 130, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 147, 149, 151, 153, 154, 157, 158, 163, 177, 178, 182, 184, 186, 189, 191, 192, 197, 201, 224, 230, 232, 241, 247, 251, 253, 261, 269, 273, 279, 287, 289, 293, 296, 298, 301, 302, 316, 324, 325 Ankara Hükümeti 20, 47, 52, 76, 80, 95, 134, 149, 158, 184, 191, 224, 241 Annie T. Allen 47, 95, 178, Antep 38, 39, 40, 45, 54, 85, 157, 159, 161, 162, 166, 171, 178, 180, 182, 183, 247, 271 A. Peterson 280 Araplar 196, 197 Armenakan 14, 258, 273 Armenophilia 22 Arnold Tonybee 142, 280

29 357 Arpa 28 Arshag K. Schmavoniyan 74 Arsin 34 Arşavir Şıracıyan 156, 244 Arthur C. Ryan 75 Asia Minor 27, 107, 143, 211 Associated Press 81, 82, 86 Astrahan 125 Asya 60, 84, 101, 103, 106, 126, 127, 128, 141, 178, 212, 213, 214, 215, 269 Ateşkes 25, 59, 67, 79, 83, 88, 108, 109, 111, 116, 118, 132, 170, 183, 193, 194, 197, 198, 213, 218, 223, 244, 252, 260, 269, 294, 295, 300, 306, 328 Avetis Aharoniyan 137, 197, 252 Avrupa 25, 32, 40, 50, 76, 78, 80, 81, 82, 84, 87, 88, 90, 91, 92, 94, 100, 106, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 115, 116, 120, 121, 123, 128, 129, 137, 142, 143, 165, 169, 171, 172, 193, 203, 205, 210, 211, 216, 222, 224, 225, 230, 243, 244, 245, 246, 248, 253, 262, 269, 271, 272, 273, 274, 277, 280, 290, 291, 293, 294, 295, 308 Avrupa Devletleri 106, 253, 273, 294 Aydın 129, 130 Ayıntap 39, 166, 171 Aynaroz 246, 262 Azerbaycan 30, 31, 56, 97, 98, 108, 116, 117, 121, 202, 218, 219, 223, 227, 313 Azeri Köyleri 24 Azeriler 28, 29, 57, 97, 98, 110, 116, 120, 121, 202, 232, 233, 236, 253, Azeri Sultanov 125 Azınlıklar 13, 47, 75, 81, 82, 83, 141, 148, 171, 191, 234, 242, 243, 245, 247, 251, 254, 256, 257, 258, 262, 278, 285, 287, 293, 294, 296, 298, 305, 319, 321, 327 B Bafra 73 Bağdat 62, 101, 117, 183, 196, 200, 244, 273, 306 Bağdat Demiryolu 101, 117, 183, 196, 306 Bağış 56, 60, 61 Bağlaşıklar 20, 27, 33, 45, 54, 74, 103, 104, 105, 109, 114, 115, 116, 119, 126, 128, 132, 136, 154, 163, 166, 167, 171, 179, 198, 213, 216, 218, 219, 224, 227, 228, 230, 231, 232, 241, 252, 253, 254, 255, 262, 263, 264, 268, 270, 274, 286, 290, 293, 294, 304, 320, 321, 322, 327, 328 Bahçecik 206, 209 Bahriye Nazırlığı 126 Bakü 27, 40, 98, 108, 117, 120, 121, 210, 221, 223, 273 Bandırma 176, Barclay Acheson 274 Barton 47, 92, 93, 112, 113, 148, 208, 211, 241, 242, 245, 248, 249, 250, 251, 257, 258, 260, 262, 285 Başıbozuk 166, 175, 188, 306 Başkan Harding 234, 238, 241, 256 Batı Anadolu 94, 95, 111, 126, 223 Batum 26, 28, 30, 31, 47, 103, 107, 108, 109, 111, 112, 116, 117, 118, 119, 121, 122, 128, 136, 137, 189, 223, 225, 228, 233, 235 Batum Limanı 26, 107 Bayan Bigley 40 Bayan Cold 50, 161, 173, 174, 175 Bayan Cushman 35, 45 Bayan Dorian 167 Bayan Florris 40 Bayan Graffam 36, 45, 46, 91, 146, 147 Bayan Henry 45, 180 Bayan Hewitt 35, 37 Bayan Holt 99, 170, 171, 202, 229, 392

30 358 Bayan Riggs 134, 135 Bayan Webb 188 Bay Fossom 122 Bay Jackson 78 Bay Jaquith 45, 46, 48, 56, 63, 78, 138, 148, 156, 190, 206, 207 Bay Waldo 122 Bekir Sami Bey 136, 221 Belkıs Asım Hanım 283 Bern 245 Beyaz Ordu 30, 33, 98, 109, 125, 128, 180, 184, 224 Beyrut 39, 62, 77, 78, 80, 136, 171, 177, 179, 181, 204 Bilecik 141, 144 Binbaşı Blackett 109 Binbaşı Kallock 24, 110 Birecik 183 B. M. Noone 185 Bogos Nubar Paşa 99, 100, 137, 194, 196, 197, 210 Boğazlar 74, 256, 293 Bolşevikler 30, 33, 40, 47, 52, 98, 101, 113, 114, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 129, 137, 170, 180, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 231, 232, 252, 291, 313 Bolşevik Rusya 22, 45, 196, 291, 313 Bolşevizm 68, 113, 115, 128, 129, 136, 138, 227, 228, 234, 235 Boston 27, 45, 49 Brest Litovsk Antlaşması 193 Buğday 27, 28, 29 Bulak Bey 54, 66 Bulgarlar 263 Bursa 45, 130, 132, 208 Büyük Britanya 204 Büyükelçi 21, 22, 25, 28, 31, 75, 100, 129, 148, 178, 196, 200, 210, 218, 245, 282, 283, 285, 303, 308, 310, 312, 316, 325 Büyük Güçler 14, 101, 114, 141, 243, 252, 287 Büyük Taarruz 86, 93, 96, 284, 328 C Carahad H. Papazyan 231 Carrie Chapman Cat 148 C. C. Skinner 150 C. C. Thurber 265 Celal Münir Bey 324 Cemal Azmi Bey 244 Cemal Paşa 155, 288 Cemil Çeto Ayaklanması 45 Cenevre 42, 43, 44, 45, 320 Cerablus 136 Ceyhan 178, 181 Charles Fowle 274 Charles MacDowell 144 Charles R. Aldrich 59, 61, 63, 66 Charles V. Vickrey 40, 55 Charlotte Willard 54 Chester Projesi 291, 297, Chicago Daily Tribune 82, 84, 107, 149, 150, 151, 219, Chicago Tribune 59, 60, 61, 63, 66 Cizvit Papazları 130 Clarence K. Streit 135 Clauidue Chanter 130 Covbertin Noel 201 C. Philip Gates 27 Culfa 57 C. V. Vickrey 56, 63, 71, 273 Cyrus Hamlin 27 Çıldır Gölü 110 Çiçerin 256, 293 Çin 303 D Damat Ferit 109, 121, 201, 224 De Facto 24, 218, 241, 287