Sahacadaki {+A}/{+O} Ekinin I nda {-DI} Ekinin Kökeni Üzerine

Transkript

1 ... Dil Ara t rmalar Dergisi Cilt: 1 Say : 1 Güz 2007, ss. Sahacadaki {+A}/{+O} Ekinin I nda {-DI} Ekinin Kökeni Üzerine Dr. Yavuz KARTALLIO LU* {-DI} ekinin kökeni pekçok ara t r c taraf ndan ele al nm, ve ekin kökeni hakk nda farkl görü ler ileri sürülmü tür. Bunlar n içinde iki görü ön plana ç kmaktad r: 1. Fiilden isim yapan {-D} ile iyelik eklerinden gelir., 2. {-DIK} s fat- il ekinden meydana gelir. Bu makalede görülen geçmi zaman kipinin kökeni hakk nda farkl bir görü ileri sürülmeyecek, bu ekin asl nda ilden isim yapan {-D} ile iyelik eklerinden meydana geldi i kri Sahacadaki geni ünlülü iyelik eki arac l ile desteklenecektir. Sahacada ete (eti), aata (ad ) eklinde olan teklik 3. ah s iyelik eki görülen geçmi zaman n teklik 3. ahs nda da aynen korunmu tur: kelle (geldi), ahaata (yedi), barda (yedi). Sahacadaki bu geni leme ve baz lehçelerdeki düzle meler görülen geçmi zaman n yap s nda iyelik ekinin bulundu unu göstermektedir. Anahtar Kelimeler: {-DI} Görülen Geçmi Zaman Eki, {-D} Fiilden sim Yapma Eki, yelik Ekleri, {-DUK} S fat- il eki On the origin of {-DI} suf x in the light of Sakha {+A}/{+O} The origin {-DI} suf x has been investigated by many scholars and different ideas have been put forward. Two of these ideas stand out: 1. It comes from nominal suf x {-D} and possessive suf xes., 2. It bases on {-DIK} participle suf x. In this article a different idea will not be put forward as to the origin of the de nite past suf x. It will be supported with the help of Sakha possessive suf x with wide vowel that this suf x is constituted with nominal suf x {-D} and possessive suf xes. Sakha third singular person possessive suf x ete (eti), aata (ad ) is preserved in the de nite past suf x third singular person: kelle (geldi), ahaata (yedi), barda (yedi). The wide vovel in Sakha and unrounding in some dialects show that possessive suf xes is found in the structure of the de nite past suf x. Key words: {-DI} the de nite past suf x, {-D} nominal suf x, possessive suf xes, {-DUK} participle suf x Türkçe esas itibar yla isim temelli bir dildir. Bu dü ünce hem Bat l hem Rus hem de Türkiyeli Türkologlar taraf ndan kabul edilmi tir. Türkçenin bu yap s, hem etimolojik hem de morfo-etimolojik çal malarda kendisini hissettirir (Kuznetsov 1995: ). Türkçede görülen geçmi zaman çekiminde iyelik men eli ah s ekleri kul- 31

2 Dr. Yavuz Kartall o lu lan lmaktad r. Görülen geçmi zaman olu turan -D ünsüzü Ba kurt 1, Saha 2 ve Çuva 3 lehçelerindeki benze meler sonucu ortaya ç kan baz de i meler d nda bütün lehçelerde korunmu tur (KTLG 2006: 29). Ekin ünlüsü tarihî ve ça da Türk lehçelerinin genelinde -I eklinde iken Saha Türkçesinde geni leyerek -A, -O ekillerini alm t r (KTLG 2006: 34). Görülen geçmi zaman ekinin yap s hakk nda çe itli görü ler vard r. Ekin iyelik kökenli ah s ekleri ile çekime girmesi, kökende, ilden isim yapan bir ekten meydana geldi i dü üncesini akla getirmektedir (Korkmaz 2003: 584). Bu ek hakk ndaki bir di er yayg n dü ünce ise s fat- il kökenli oldu udur. Ekin kökenine dair tespit edilebilen görü ler unlard r: Görülen geçmi zaman ekinin kökenine dair ilk görü O. Böhtlingk e aittir ve o, bu ekin bir ilimsi eki olan {-dik} tan geldi ini belirtmi tir. 4 Brockelmann önce bu ekin {-(X)t} ilden isim yapma ekinden olu tu unu ileri sürmü tür. Brockelmann daha sonra bu kip ekinin {-duk} 5 s fat- il ekinden geldi ini belirterek Böhtlingk in dü üncesini desteklemi tir (Kuznetsov 1995: 194). Bu kri J. Deny ve Potseluyevskiy de desteklemektedir (Çar yarov 1969: 175). Bu dü ünceye ilk itiraz Melioranski den gelir. Melioranski, görülen geçmi zaman n çokluk 1. ahs nda {-dik} ekinin olamayaca n söyler. Melioranski, Shott taraf ndan öne sürülen, ekin ilden isim yapan {-(I)t} ekinden geldi i krini destekler (Çar yarov 1969: 175). Dmitriyev görülen geçmi zaman ekinin ilden isim yapan {-(I)t} ekinden geldi ini belirttikten sonra ekin d eklini nas l ald n aç klamaya çal r (Çar yarov 1969: 176, Kuznetsov 1995: 200). Kotwicz, Melioranskiy ve Dmitriyev in dü üncelerini kabul etmeyip, ekin {-d k} s fat- ilinin k salmas sonucunda meydana geldi ini belirtir (Kuznetsov 1995: 200). Nasilov, görülen geçmi zaman ekinin dur- ilinden geldi ini öne sürer. Daha sonra Nasilov da Melioranski ve Dmitriyev in krine kat l r (Çar yarov 1969: 176). Bang, ekin {-At} ilden isim yapma ekinden geldi ini belirtmektedir (Çar yarov 1969: 176). Melioranski, ekin bir yandan {-(I)t} ekinden geldi ini kabul ederken bir yandan da Osmanl Türkçesindeki ak nd, s z nd, geçindi gibi kelimelerde geçen {-di} eki ile ba lant s olabilece ini söyler (Çar yarov 1969: 176; Kuznetsov 1995: 200). Kononov bu konuda çok farkl bir kir ortaya atm t r. Kononov, görülen geçmi zaman ekinin Saha Türkçesindeki itin i te kelimesinden geldi ini savunur. Allanazarov da bu dü ünceyi destekler (Çar yarov 1969: 177). Mirza Kaz m Bek, görülen geçmi zaman ekinin e-di eklinden geldi ini öne 1 Ba kurt Türkçesinde görülen geçmi zaman ekinin ünsüzü -n, -d, -z, -t dir (Ercilasun 1991: 1041). 2 Saha Türkçesinde görülen geçmi zaman n ünsüzü -d, -t, -n, -l dir (Kiri çio lu 1994: 76). 3 Çuva Türkçesinde görülen geçmi zaman n ünsüzü -r, -t, -ç dir (Ersoy 2003: 180). 4 Böhtlingk e göre bu ek öyle bir geli im göstermi tir: al-d k- m > al-d (k)- m > al-d (g)-m > al-d - m > al-d -m (Çar yarov 1969: ). 5 Brockelmann -duk/-dük, -tuk/-tük ekinin -t ilden isim yapma eki ile -uk edat ndan geldi ini savunur (Eraslan 1980: 37). 32

3 Sahacadaki {+A}/{+O} Ekinin I nda {-DI} Ekinin Kökeni Üzerine sürer; bu kri Terentiyev de destekler (Çar yarov 1969: 177). Malov, görülen geçmi zaman ekinin Orhun yaz tlar ndaki {-t } zarf- il ekinden geldi ini savunur (Çar yarov 1969: 178). Baskakov, görülen geçmi zaman ekinin {-dik} s fat- il ekinden 6 geldi ini öne sürer. Baskakov a göre bu s fat- il eki, {-(I)t} ilden isim yapma ekinin de köküdür: -d k/-dik, -t k/-tik > -d /-di, -t /-ti > - t/-it/-t (Çar yarov 1969: 178). Oruzbayeva görülen geçmi zaman ekinin isim kökenli olamayaca n, ekin dik- gibi bir ilden gelmesi gerekti ini savunur (Çar yarov 1969: 179). Kuznetsov, görülen geçmi zaman ekinin {-DUK} ekinden geldi ini öne sürer. Ekin ünlü ile bitmesinin dü üncesine bir engel olmad n ispatlamaya çal r. Bunun için ekin bünyesinde bir sesin dü mü olabilece ini di er eklerden örnekler vererek aç klamaya çal r. 7 Kuznetsov, görülen geçmi zaman ekinin kökü olan {-DUK} ekinin de bitmek, tükenmek, sona ermek anlamlar ndaki tüke kelimesinden geldi ini savunur. 8 Serebrenikov, görülen geçmi zaman ekinin {-(I)t} ilden isim yapma ekinden geldi inin kesin oldu unu; ama çokluk 1. ah staki -k ekinin iyelik eki olmamas n n dü ündürücü oldu unu belirtir (Çar yarov 1969: 188). Kitab nda görülen geçmi zaman ekinin kökeni hakk ndaki dü ünceleri de- erlendiren Çar yarov, görülen geçmi zaman ekinin {-dik} ekinden geldi ini belirtir. Çar yarov bu dü üncesini ispatlamak için Dîvânu Lûgati t-türk te geçen u örnekleri verir: Men ya kurduk. Ol süt sagdik. Olar tagka agd k. Ol an urduk, men munda turduk. Ol geldi. Olar evge girdik. Çar yarov, Dîvân da di er ah slar için de {-dik} ekinin kullan lmas n n ekin kökenine k tuttu unu belirtir. Bu kullan mlar n daha önceki veya ba ka eserlerde görülmemesi, bunlar n yayg n kullan mlar oldu unu göstermez fakat bunlar ekin kökenine dair ipucu say labilir. Çar yarov a göre {-dik} ekinin Türk dilinde 1. i isimleri, 2. s fat- il, 3. geçmi zaman olmak üzere üç fonksiyonu vard r ve üçüncü fonksiyon görülen geçmi zaman n kökünü olu turmaktad r. Çar yarov, sondaki -k sesinin Türk dilinde dü mesinin mümkün oldu unu belirtmektedir. Yine Çar yarov, çokluk 1. ah s ekinin -k oldu unu ve bunun iyelik eki olamayaca n öne sürmektedir (Çar yarov 1969: ). Teni ev, ekin ilden isim yapan {-ut} ekinden geldi ini belirtir (Teni ev 1988: 383). Gabain, görülen geçmi zaman ekinin ilden isim yapan {-t} eki 9 ile, iyelik eklerinden meydana geldi ini belirtmi tir. Gabain e göre kelime taban {-D} eki ile isim yap l r, ah slar da iyelik ekleri ile ifade edilir: -t + o m; -t + o ; -t + ; -t + o m o z; -t + o o z; -t + ve t + lar (Gabain 1995: 80). Tahsin Banguo lu ise ekin eski bir {-it} s fat- ili üzerine iyelik ekleri- 6 Baskakov, {-dik} ekinin ilimsi olmad n, asl nda s fat- il eki oldu unu belirtir (Çar yarov 1969: 179; Kuznetsov 1995: 200). 7 Kuznetsov a göre yi-yor-um ekli yi-yo-m; al-acak-s n ekli al-aca-n eklini alabilir. 8 Kuznetsov, bu görü ünü ispatlamak amac yla u cümleleri örnek verir: -Kel! Kel!, -Kel yur/mu/? -Yok, kel tük(e) (Kuznetsov 1995: 209). 9 Eski Türkçede i lek olan bu ek, Türkiye Türkçesinde fazla i lek de ildir (Korkmaz 2003: 107). 33

4 Dr. Yavuz Kartall o lu nin gelmesi sonucunda meydana geldi ini belirtir: bil-it-üm, bil-it-ü, bil-it-i. Banguo lu na göre {-DI} ekli -it-i eklinden olu mu tur (Banguo lu 1995: 445). Muharrem Ergin görülen geçmi zaman çekiminde kullan lan ah s eklerinin iyelik men eli oldu undan yola ç karak bu çekimin isim as ll oldu unu belirtir. Ergin bu kip ekinin ilden isim yapan {-t} eki ile iyelik eklerinden meydana geldi ini belirtmektedir (Ergin 1993: 283). Tekin, Eski Türkçede görülen geçmi zaman ekinin iyelik ekleri alm -D eki oldu unu belirtir. Ona göre ekler teklik 1. ah sta -DXm, çokluk 1. ah sta -DXmXz, teklik 2. ah sta -DX, çokluk 2. ah sta -DX Xz, teklik ve çokluk 3. ah sta -DI eklindedir (Tekin 2000: 107). Tekin, görülen geçmi zaman çekiminde kip eki ile ah s ekini ay rmam t r. Marcel Erdal da Old Turkish Grammar adl eserinde görülen geçmi zaman ekinin ilden isim yapan {-t} ile iyelik eklerinden meydana geldi ini belirtir (Erdal 2004: 237). Ahmet Bican Ercilasun da bu ekin ilden isim yapan {-t} ile iyelik eklerinden meydana geldi ini belirtir (Ercilasun 2000: 192). Ercilasun Göktürkçede r, l, n seslerinden sonra ekin t ile (körti, alt, k l nt m); di er seslerden sonra d ile (keçdi, a d m z) gelmesinin dü üncesini destekledi ini belirtir. Ona göre r, l, n den sonra t sesi Türkçede do rudan do ruya gelebilmekte (art, alt, ant); iyelik eklerinin gelmesi halinde t, iki ünlü aras nda kalmad için tonsuzlu unu koruyabilmektedir. Di er seslerde ek, ünlüsü ile -ut biçiminde (keçüt, a ut) oldu u için iyelik eklerinin ilavesi halinde t, iki ünlü aras nda kalmakta ve tonlula maktad r: *keçüti > *keçüdi > keçdi (KTLG 2006: 29). Görülen geçmi zaman n kökeni hakk ndaki görü ler on maddede toplanmaktad r: 1. Fiilden isim yapan {-D} ekinden gelir ( Melioranski, Shott, Dmitriyev, Bang, Serebrenikov, Gabain, Teni ev, Tekin, Muharrem Ergin, Erdal, Ahmet Bican Ercilasun). 2. {-DIK} ekinden gelir ( Böhtlingk, Brockelmann, Deny, Potseluyevskiy, Baskakov, Çar yarov). 3. dur- ilinden gelir (Nasilov). 4. Fiilden isim yapan {-DI} ekinden gelir (Melioranski). 5. itin kelimesinden gelir (Kononov, Allanazarov). 6. e-di eklinden gelir (Mirza Kaz m Bek, Terentiyev). 7. {-t } zarf- il ekinden gelir (Malov). 8. d k-/dik- ilinden gelir (Oruzbayeva). 9. tük- ilinden gelir. (Kuznetsov). 10. {-it} s fat- il ekinden gelir (Tahsin Banguo lu). 34 Yukar daki dü ünceler de erlendirildi inde bu ekin ya ba ka eklerin birle -

5 Sahacadaki {+A}/{+O} Ekinin I nda {-DI} Ekinin Kökeni Üzerine mesinden (kayna ma) veya baz kelimelerin k salmas ndan (biti im) 10 meydana geldi i görülmektedir. Burada, görülen geçmi zaman ekinin, yine ek kökenli oldu u dü üncesi daha a r basmaktad r. Ekin kökenine dair, yukar daki 10. görü ile 1. görü birle tirilebilir. Bana göre 1., 2. ve 10. maddelerin d ndaki ekin dur-, d k-, tük-, itin, edi yap lar ndan ve {-t } zarf- il ekinden geldi i yolundaki görü ler, ekin kökenine k tutmaz. Bu sebeple, görülen geçmi zaman ekinin ilden isim yapma eki {-(X)D} ile iyelik eklerinin birle mesinden veya {-DIK} ilimsi/s fat- il ekinden geldi i görü leri ön plana ç kmaktad r. Görülen geçmi zaman çekiminde kullan lan ekler, iyelik ekleri ile ayn ekler oldu u için, bu ekin ilden isim yapan {-t} ile iyelik eklerinden meydana geldi i dü üncesi a rl k kazan r. Bu görü ü kuvvetlendirmek ve ona taraf olabilmek için Eski Türkçede ile ve isme getirilen iyelik eklerini kar la t ral m: I. ad r - t + + m ay rd m ad r - t + + ay rd n ad r - t + ay rd ad r - t + + m z ay rd k ad r - t + + z ay rd n z II. sab + + m sözüm sab + + sözün sab + sözü sab + + m z sözümüz sab + + z sözünüz Yukar daki örneklere bakarak unlar söylenebilir: 1. I. ve II. örnekte kullan lan ekler iyelik ekleridir. 2. I. örnekte sona gelen ekler II. örnekteki eklerle paralellik arz etti ine göre, {-t} eki de ilden isim yapma ekidir. 3. I. örnekte, ilden isim yapma eki {-t} ile iyelik ekleri görülen geçmi zaman ekini olu turmaktad r. Re id Rahmeti Arat, Sahacan n Türk dilinin Ana Türkçe döneminde ayr lan kolu oldu unu belirtir (Arat 1987: ). Bu sebeple, Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesindeki baz karma k yap lar Saha, Çuva ve Halaç gibi lehçeler sayesinde çözülebilir. Görülen geçmi zaman ekinin ilden isim yapan {-t} ile iyelik eklerinden geldi i yolundaki dü ünceyi sa lamla t rmak için Fatih Kiri çio lu nun Saha Türkçesi Grameri adl eserinden al nan u örneklere bakal m: I. Sahacada Görülen Geçmi Zaman Çekimi ahaa - t + + m yedim haa - t + + yedin bar - d + + m vard m ar - d + + vard n ahaa - t + a yedi bar - d + a vard haa - t + + b t yedik ahaa - t + + g t yediniz haa - t + + lar yediler ar - d + + b t vard k bar - d + + g t vard n z ar - d + + lar vard lar 10 Eklerin kökenine dair dü ünceler için bak n z; Kuznetsov,

6 Dr. Yavuz Kartall o lu kel - l + i + m geldim kel - l + i + geldin kel - l + e geldi kel - l + i + bit geldik kel - l + i + git geldiniz kel - l + i + ler geldiler suun - n + u + m y kand m suun - n + u + y kand n suun - n + a y kand suun - n + u + but y kand k suun - n + u + gut y kand n z suun - n + u + lar y kand lar et + i + m etim et + i + etin et + e eti et + pit etimiz et + kit etiniz et + tere etleri II. Sahacada sme yelik Eklerinin Getirilmesi töbö + tö tepesi o o + to çocu u aat + + m ad m aat + + ad n aat + a ad aat + p t ad m z aat + k t ad n z aat + tara adlar (Kiri çio lu 1999: 73, 95) Yukar daki çekimli kelimelere bak ld nda Sahacada hem görülen geçmi zaman hem de isim çekiminde kullan lan eklerin iyelik ekleri oldu u anla lmaktad r. Sahacada teklik 3. ah s iyelik eki {+A}/{+O} dur ve bu ek, görülen geçmi zaman n teklik 3. ahs nda da vard r. Yani Sahacadaki görülen geçmi zaman çekiminde teklik 1. ah sta kellim, teklik 2. ah sta kelli eklinde olan kelimeler teklik 3. ah sta kelli de il, t pk iyelikli isim çekimindeki ete kelimesindeki gibi kelle olmaktad r. Bu yüzden ben de görülen geçmi zaman ekinin ilden isim yapan {-D} ile iyelik eklerinden geldi ini dü ünenlerin saf na kat lmaktay m ve bunda da en büyük delilim Sahacadaki {+A}/{+O} iyelik ekidir. Sahacada teklik 3. ah s iyelik eki ve görülen geçmi zaman n teklik 3. ahs ndaki ünlü geni ünlü iken, tarihî 11 ve ça da lehçelerin ço unda düzdür. 12 Bu da ekin yap s ndaki iyeli in günümüzde devam etti ini göstermektedir. Di er bask n görü ten de yani ekin kökeninin s fat- il oldu u dü üncesinden hareket ederek Sahacaya bak ld nda {-DXK} s fat- il ekinin Sahacada -lax, -lex, -lox, -löx; -tax, -tex, -tox, -töx; -dax, -dex, -dox, döx; -nax, -nex, -nox, -nöx (Kiri çio lu 1999: 128) eklinde oldu u görülür. E er görülen geçmi zaman eki s fat- il kökenli olsayd, Sahacada görülen geçmi zaman çekiminde bu s fat- il eklerinin veya de i mi ekillerinin izlerinin görülmesi gerekirdi. Görülen geçmi zaman eki, s fat- il ekinden gelseydi {-DXK} ekinin sonunda yer alan -K ünsü- 11 Göktürk, Uygur, Karahanl, Eski Türkiye Türkçesi ve Osmanl Türkçesi gibi tarihî lehçelerde görülen geçmi zaman n teklik 3. ahs ndaki ek ünlüsü düzdür (KTLG 2006: 31). 12 Görülen geçmi zaman n teklik 3. ahs günümüzdeki u lehçelerde düzdür: Özbek, K r m, Tatar, Nogay, Karakalpak, Kazak, Altay, Hakas, Çuva (KTLG 2006: 33). 36

7 Sahacadaki {+A}/{+O} Ekinin I nda {-DI} Ekinin Kökeni Üzerine zünün Türkçenin bir döneminde ahs gösteren ekten önce çekimde görülmesi beklenirdi. Görülen geçmi zaman n çokluk 1. ah s çekiminde kullan lan {-k} eki ekin kökenine dair bir sorunmu gibi görünmektedir. Görülen geçmi zaman n çokluk 1. ahs, {-DUK} s fat- il ekini and rd için baz ara t r c lar ekin kökenini s fat- il ekine dayand rm lard r. Halbuki Köktürk 13, Uygur 14 ve Karahanl 15 dönemlerinde {-DXmXz} eklinde olan çokluk 1. ah s Harezm Türkçesi, Ça atay Türkçesi, Eski Türkiye Türkçesi ve Osmanl Türkçesinde {-DUK} eklini alm t r. Ekin bu ekli almas nda yine daima yuvarlak olan {-DUK} s fat- il ekinin etkisi vard r (Eraslan 1980: 26); yani burada bir bula ma söz konusudur. Bunun yan nda çokluk 1. ah staki {-DXmXz} ekli bugün Altay ( ald b s/ald s ), Hakas ( ald b s ), Tuva ( ald v s ), Saha ( ll b t ) ve Çuva ( iltimir ) lehçelerinde kullan lmaktad r (KTLG 2006: 33). Eski Türkçe ve baz ça da lehçelerde görülen {-DXmXz} ekli çokluk 1. ahs n as l eklidir ve bu morfemde de iyelik eki aç kça bellidir. Acaba Türkçede ilden isim yapma ekleri ile iyelik ekleri kal pla arak zamanla kip eki olu turur mu? Bu sorunun cevab Harezm Türkçesinde vard r. Harezm Türkçesindeki gelecek zaman ifade eden -gu+iyelik ekleri+turur yap s Türkçede ilden isim yapma ekleri ile iyelik eklerinin kip eki olu turdu unu göstermektedir: Algum turur (alaca m), algu turur, algus turur, algumuz turur, algu uz turur, algular turur (Ercilasun 2004: 403) örneklerinde ilden isim yapma eki ve iyelik ekleri gelecek zaman kar lamaktad r. Ça da yaz dillerinden Özbek, Uygur, K r m, Tatar, Ba kurt, K rg z, Karakalpak, Altay Türkçelerinde görülen algan m yok, algan yok gibi ekiller de ayn sentaktik yap dad r (KTLG 2006: 29). Sonuç olarak görülen geçmi zaman eki s fat- il ekinden de il, ilden isim yapma eki -D ile iyelik eklerinden meydana gelmi tir. Çünkü bu zaman n hiçbir çekiminde {-DUK} ekinin sonundaki /-K/ ünsüzünün izi görülmemektedir. Çokluk 1. ah sta görülen /-K/, s fat- il ekinin yap s ndaki ünsüz de il, aslî ekil olan {+mxz} iyelik ekinin yerini alan bir nevi ikincil ekildir. Görülen geçmi zaman ekinin, ilden isim yapma eki -D ile iyelik eklerinden meydana geldi ini Sahacada görülen geni ünlülü iyelik ekleri aç kça ortaya koymaktad r ve Sahacadaki geni ünlülü iyelik ekleri görülen geçmi zaman n 3. ahs nda da yer almaktad r. Görülen geçmi zaman ekinin semantik yap s n aç klamak kökenini aç klamaktan çok daha zordur. Ahmet Bican Ercilasun, ekin semantik yap s hakk nda unlar söylemektedir: Ekin en eski örnekleri geçit, a t, yüklet gibi kelimelerde eskiden beri devaml geçilen, a lan, yüklenilen yer, nesne anlam vard r. Hareket eskiden beri yap ld için geçmi lik ; herkesçe devaml yap ld için de kesinlik anlam bulunmaktad r ve isimler, iyelik eklerini al p ille ince bu anlamlar I. tip geçmi 13 Köktürkçede çokluk 1. ah s u ekildedir: a d m z, intimiz, sü ü dümüz, korkmad m z (Ercilasun 2004: 187). 14 Uygur Tükçesinde çokluk 1. ah s öyledir: tü ä täginmägäy ertimiz (Hamilton 1998: 146). 15 Karahanl Türkçesinde çokluk 1. ah s öyledir: açt m z, akt m z, keçtimiz, keldimiz, ögdümüz (Hac emino lu 1996: 185). 37

8 Dr. Yavuz Kartall o lu zaman kipine de ta nm t r. Fonetik bak mdan rahatça i lek olabilecek böyle bir isim yapma ekinin erken dönemde donup birkaç örnekle s n rl kalmas n n ard ndaki sebep de onun il çekimine kaym olmas d r (KTLG 2006: 29-30). Ekin semantik yap s nda ilden isim yapma eki {-t} nin geçmi veya al kanl k bildirme gibi eski bir fonksiyonu iyelik ekleri ile kiple mi tir. KAYNAKÇA ARAT, Re id Rahmeti (1987), Makaleler (Haz. Osman Fikri Sertkaya), Cilt 1, Ankara. BANGUO LU, Tahsin (1995), Türkçenin Grameri, Ankara. ÇARIYAROV, B. (1969), Günorta, Günbatar Türkî Dillerde lek Zamanlar, Türkmenistan SSR limler Akademiyas, A gabat. ERASLAN, Kemal (1980), Eski Türkçede sim Fiiller, stanbul. ERC LASUN, Ahmet Bican vd. (1991), Kar la t rmal Türk Lehçeleri Sözlü ü-i, Kültür Bakanl, Ankara. ERC LASUN, Ahmet Bican (2000), l, n, r den Sonra Niçin t?, TDAY Belleten, Türk Dil Kurumu, Ankara, s ERC LASUN, Ahmet Bican (2004), Ba lang çtan Yirminci Yüzy la Türk Dili Tarihi, Akça, Ankara. ERDAL, Marcel (2004), A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston. ERG N, Muharrem (1993), Türk Dil Bilgisi, Bayrak, stanbul. ERSOY, Fevzi (2003), Çuva Türkleri, Muzaffer Özda Arma an, III. Cilt, Asam, Ankara, s GABAIN, A., von (1995). Eski Türkçenin Grameri (Çev. M. AKALIN), Türk Dil Kurumu, Ankara. HACIEM NO LU, Necmeddin (1996), Karahanl Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu, Ankara. HAM LTON, J., R. (1998), yi ve Kötü Prens Öyküsü, Türk Dil Kurumu, Ankara. Kar la t rmal Türk Lehçeleri Grameri-I Fiil (KTLG 2006), Basit Çekim, Türk Dil Kurumu, Ankara. K R Ç O LU, M. Fatih (1999), Saha (Yakut) Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu, Ankara. KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri ( ekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu, Ankara. KUZNETSOV, Petro. (1995), Türkiye Türkçesi Morfoetimolojisine Dair, TDAY Belleten, Türk Dil Kurumu, Ankara, s TEK N, Talat, (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Sanat Kitabevi, Türk Dilleri Ara t rmalar Dizisi: 9, Ankara. TEN EV, E. R. (1988), Sravnitel no-istoriçeskaya grammatika tjurkskix jazykov: Morfologiya. 38