Türkiye Türkçesinde Yap s nda sim-fiil Bulunan Birle ik Fiiller

Transkript

1 Dil Ara t rmalar Dergisi Cilt: 1 Say : 1 Güz 2007, ss. Türkiye Türkçesinde Yap s nda sim-fiil Bulunan Birle ik Fiiller Dilek ERGÖNENÇ AKBABA 1 Özet: Türkiye Türkçesinde birle ik iller 1. sim + yard mc ilden olu an birle ik iller 2. Fiilimsi + yard mc ilden olu an birle ik iller olmak üzere genel olarak ikiye ayr labilir. Fiilimsi + yard mc ilden olu an birle ik illerde, yard mc iller ya isim- il ya s fat- il veya zarf- il kurulu- undaki bir as l ile ba lan r. sim- il (mastar) kurulu undaki yap lara eklenen yard mc iller kendi anlamlar n kaybetmezler. sim- ile çe itli anlam özellikleri ekleyerek katk da bulunurlar. Bu çal mada, Türkiye Türkçesinde yap s nda isim- il bulunan birle ik iller tespit edilerek incelenmi tir. Anahtar Kelimeler: Birle ik il, isim- illi (mastarl ) birle ik il, Türkiye Türkçesi. Complex Verbs Which Contain In nitive In Its Structure In Turkey Turkish Abstract: Complex verbs in Turkey Turkish can generally be separated into two groups as 1. Complex verbs which are formed from noun + auxiliary verb. 2. Complex verbs which are formed from gerundial + auxiliary verb. The auxiliary verb in complex verbs which are formed from gerundial + auxiliary verb is attached to a base verb which is in in nitive form or in participle form or in gerund form. The auxiliary verbs which are attached to the structures in the forming of in nitive never lose their own meanings. They contribute by adding some meanings to in nitives. In this work the complex verbs which contain in nitive in its form in Turkey Turkish are xed and studied. Key Words: Complex verb, in nitive, Turkey Turkish. Giri : Türkçe, söz varl n zenginle tirmek, yeni ihtiyaç ve kavramlar kar lamak için türetme, birle tirme ve kal pla t rma gibi baz yöntemlerden faydalanmaktad r. Bunlardan birle tirme yöntemiyle ortaya ç kan birle ik iller Türkiye Türkçesi gramerlerinde; yap, anlam ve say itibariyle farkl ekillerde s n and r lmaktad r. Özellikle de iki ilden olu an birle ik illerin birle me ekilleri farkl l k arz etmektedir. Bu çal mada bir taraf genellikle yönelme hâli ile kullan lan isim- il, di er taraf ise ona eklenen bir yard mc ilden olu an yap lar incelenecektir. 1 Yrd.Doç.Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi E itim Fakültesi / ANKARA dileker@gazi.edu.tr 83

2 Dilek ERGÖNENÇ AKBABA ki ilden olu an yap lardan en çok incelenen, tasvir illeridir. Tasvir illeri (Alm. deskriptiv verb; Fr. verbe descriptif; ng. descriptive verb; Osm. tasvirî il, l-i tasviriyye); as l il + zarf- il eki + yard mc il kurulu undad r. Bir zarf- il ile ona eklenen yard mc ilden (Alm. hilsverbum; Fr. verbe auxiliaire; ng. auxiliary verb) olu an yap da, yard mc il, kendisinden önceki as l ilin gösterdi i durum veya hareketi resmeder, tasvir eder, çe itli bak mlardan onun yap lma eklini gösterir. Tasvir ilinde as l anlam zarf- ilin anlam d r. Çal mam za konu olan yap lar ise isim- il (yönelme hâli) + yard mc il kurulu undad r. Mevcut gramerlerde genellikle bu yap lara birle ik iller içinde ayr yap larm gibi az yer verilmi ve üzerlerinde fazla durulmam t r. Gramerlerdeki birle ik illerin farkl tan m ve s n and rmalar ndan baz lar öyledir: Muharrem Ergin, birle ik ili, Bir yard mc ille bir ismin veya bir il eklinin meydana getirdi i kelime grubudur eklinde tan mlad ktan sonra yard mc illeri iki gruba ay r r: 1. simle birle ik il yapan yard mc iller 2. Fiille birle- ik il yapan yard mc iller. Burada bizim ele ald m z yap lar ile ilgili örnek vermeyen Ergin, 1. grupta, isim unsurunun isim veya partisip oldu unu, il unsurunun ise et-, eyle-, ol-, bulun- ve yap- oldu unu ifade ederek u örnekleri verir: Rica et-, dost ol-, alm ol-, alacak ol-, gezer ol-, gürültü yap-, yapm bulun- vb. (Ergin 1983: ). Ergin gramerinde bir taraf isim- il olan birle ik illerden sadece istemeyi gör- birle ik ilini ele alm t r (Ergin 1983: 367). Tahsin Banguo lu iki ilden olu an birle ik illeri ay r rken tasvir illerini anlatt ktan sonra karma k iller diye isimlendirdi i bir grubu daha incelemektedir. Bu gruptakileri Banguo lu üç k s mda inceler: A. Öncelik illeri (görü mü ol-, bitmi ol-, ba lanm bulun-), B. Ba lama illeri (gelir ol-, utan r ol-, görmez olsayd m), C. Niyet illeri (gidecek ol-, verici ol-, kalkacak ol-) (Banguo lu 1940: ). Banguo lu örnekleri aras nda isim- ille kullan lan birle ik illeri göstermemi tir. M. Kaya Bilgegil, birle ik illeri a) Yard mc iller ve onlarla te kil olunan bile ik iller (temenni et-, memnun k l-), b) ki ilin birle mesiyle te kil olunan bile ik iller (yazabil-, bitiriver- vb.), c) Kayna ma yoluyla te kil edilen bile ik iller (mihnet çek-, yorgun dü -) eklinde üçe ay rm t r (Bilgegil 1984: ). Bilgegil de isim- ille kurulan birle ik illeri incelememi tir. Vecihe Hatibo lu tasvir illerini iki eylem kökünden kurulan ulaçl birle mi eylemler (tasvirî iller) eklinde tan mlayarak zarf- illi bu yap lar kendi içinde ay r r (Hatibo lu 1972: 45). Hatibo lu nun s n and rmas nda isim- ille kurulan birle ik iller bulunmamaktad r. 84 K. H. Menges, Türkçede il terkibini iki grupta inceler. 1. grup isim- il

3 Türkiye Tükçesinde Yap s nda sim-fiil Bulunan Birle ik Fiiller zaman (nomina-verbale tem-poris), ngilizcedeki to be anlam ta yan yard mc ille meydana getirilen terkiptir. 2. grup i levini bir gerundium ki bunlar sadece -a ve -p gerundiumudur- ve bir yard mc ille yerine getiren isim- il terkipleridir. Burada tasvir illeri kastedilmektedir. Tur- dur-, ikamet et-, ol-, yor - (Karakalpak > cür-) ko -, yürü-, ber- (Türkiye Türkçesi > ver-), yat-, qal-, qoy- koy-, yerle tir-, sal- b rak-, ket- git- ve bunlar gibi çok say da il bu grupta say labilir. Menges e göre bu kategorideki yard mc iller, bir ilin muhtelif ekillerini ifade ederler ve böylece aslî görünü niteli indedirler. Bu iki grup ele al nd nda ilk gruptaki yard mc iller 2, ikinci gruptakilere göre daha yayg nd r (Menges 2002: ). Menges de isim- ille kurulan birle ik illeri örnekleri aras nda göstermemi tir. A.von Gabain, genel olarak Eski Türkçe, Osmanl ca ve Türkiye Türkçesi sahalar nda as l il + yard mc il yap s n ele ald Türkçede Fiil Birle meleri adl makalesinde; bu yap y üçe ay rmaktad r. Buna göre I. grupta nominal veya verbum nitum eklinde bulunan logique esas il; bir yard mc il ile birlikte kullan l r ve modusu (kip), ara s ra da k l n ifade eder: yazar idim, yazmam ol-vb. II. grup; logique bir esas il ile ona eklenen bir deskriptif (tasvir) ilden olu ur. Deskriptif il tâbirinin P. Melijoranskiy (Syntax kirghize) taraf ndan kullan ld n belirten Gabain e göre; bu grubun en önemli özelli i esas ilin bir verbum nitum olmay p, -a, -, -u veya -p ile yap lm konverbal bir ekil olmas d r. Bu grupta yer alan il birle meleri, tasvir illeridir. III. grup da as l il + yard mc il birle mesi eklinde olmakla beraber, esas ilden sonra gelen iller, tasvir illerinin tersine birle me esnas nda kendi anlamlar n tamamen muhafaza ederler. J. Marouzeau taraf ndan verbe semi-auxilaire yani yar yard mc il denen; Almancada modales hilsverb yani modal yard mc il olarak isimlendirilen bu il grubu için, Gabain, her iki terimi de uygun bulmamakla birlikte, ba ka bir tabir bulunmad için modal yard mc il sözünü tercih etmektedir. Örnekler: Yuyunu ba lad, saklayu bil-, isteyü git-, al kör- vb. (Gabain 1988: 16-27). Gabain in iki farkl grup olarak de erlendirdi i II. ve III. grup bize göre tasvir illeridir ve ayn grupta yer almal d r. Baz iller leksik anlamlar n tamamen kaybetmese de, as l ile baz anlamlar eklemesi göz önünde bulundurulmal d r. Gabain isim- ille kurulan birle ik illerden maya ba la- yap s n ele alm t r (Gabain 1988: 24). A.N. Kononov, il tipleri kategorisi ba l alt nda ilin anili ini, tekrarlanmas n vb. bildiren yap lar n Türkiye Türkçesinde üç yolla yap ld n ifade eder. Bunlar 1. leksik, 2. morfolojik, 3. sentaktiktir. Bir taraf zarf- il diger taraf yard mc il olan yap lar sentaktik olarak yap lanlar ba l alt nda incelenmi tir (yaz ver-, dü eyaz-, dal p git- vb.). Kononov bu bölümde incelememizin konusu olan -maya ba la- yap s n da ele alm ve mak ve ma ekli isim- ile yönelme 2 Bunlar isim+ yard mc ilden olu an birle ik illerdir. 85

4 Dilek ERGÖNENÇ AKBABA hâli geldi ini, bu yap n n ba la- ilinden önce gelerek harekete ba lama anlam n bildirdi ini ifade etmi tir (Kononov 1956: ). J. Deny bir hareketi tasvir eden birle ik illeri 1. Karma k iller 2. Mürekkep iller eklinde iki bölümde inceler. Mürekkep iller bir isimle onun ard ndan gelen bir ilden te kil edilir. Karma k iller ise; ikincisi yard mc olarak kullan lan, bir küme suretindeki illerdir. Bu illere karma k complexe veya yerindelik périphrastique ad verilir. Deny bu grubu A) Ol-mak yard mc s yla yap lan karma k iller (yazm ol-, sevmi ol-, sevecek ol-, yer ol-, unutmu ol-, kalkamaz ol- vb.) B) -(y)e veya -(y)i li zarf- il üzerine kurulmu karma k iller (seve bil-, yaz ver-, dü e yaz-) eklinde ikiye ay r r. B grubundaki iller tasvir ili dedi imiz gruptur (Deny 1941: ). Deny isim- ille kurulan birle ik illerden bahsetmez. Leylâ Karahan, birle ik illeri A. Bir hareketi kar layan birle ik iller, B. Bir hareketi tasvir eden birle ik iller olmak üzere iki grupta incelemi tir. lk grupta ana yard mc illerle kurulan birle ik iller (isim+ et-, ol-, yap-, eyle-, k l-, bulun- yard mc illeri), di er illerle kurulan birle ik iller (yol al-, para ye-, bo ver- vb.) olmak üzere iki alt grup yer almaktad r. kinci grupta ise bir hareketi tasvir etmek üzere zarf- il eki ta yan bir il unsuru ile bir tasvir ilinden kurulan birle ik iller ele al nm t r (yazabil-, yap ver-, sürüp git-, ç ka gel-, a a kal-, dü e yaz- vb.). Karahan, bu çal mada ele ald m z bir taraf isim- il olan birle ik illeri de bu grupta de erlendirmi ve ba la-, çal -, iste- gibi asl nda yard mc il olmayan baz illerin -maya ba la-, -mak iste-, -maya çal - kal plar içinde, yard mc il oldu unu ve bu illerin birlikte kullan ld klar hareket isimlerini tasvir etti ini belirtmi tir (Karahan 2004: 73-79). Zeynep Korkmaz, birle ik illeri anlam ve yap özelliklerine göre dört ana gruba ay rmaktad r (Korkmaz 1998: 3-14). Korkmaz n s n and rmas na göre birle ik iller 1. Bir yan ad, bir yan yard mc il olan birle ik iller, 2. Bir yan s fat- il, bir yan yard mc il olan birle ik iller (karma k iller, complex verb), 3. Bir yan zarf- il, bir yan il olan birle ik iller (tasvir illeri) [bu bölümün alt ba l olarak a. Belirleyici birle ik iller, b. kili birle ik iller], 4. Anlam kaymas na u ram ve deyimle mi olan birle ik iller eklindedir (Korkmaz 2003: ). Korkmaz n ele ald bu yap lardan Belirleyici birle ik iller (Banguo lu nun yar tasvir illeri terimi ile kar lad birle ikler) yap bak m ndan de il anlam bak m ndan de erlendirilmi ve hem zarf- ille hem de isim- ille birle mi olan yap lar belirleyici birle ik iller aras nda gösterilmi tir. Gabain in modal yard mc illeri (modales hilfsverb) dedi i bu iller; ç kagel- (ans z n gel-), al koy- (b rakma-), okumaya ba la-, yemeye çal -, dikmeye kalk- gibi örneklerde yer alan illerdir. Son örneklerde yer alan yap lar bizim çal mam za konu olan; 86

5 Türkiye Tükçesinde Yap s nda sim-fiil Bulunan Birle ik Fiiller birinci ilin bir zarf- il olmaktan ç k p adla t yap lard r. Korkmaz a göre bu birle iklerde zarf- il, ikinci ildeki anlam belirleyen bir zarf görevinde kullan lm t r (Korkmaz 2003: ). Korkmaz a göre kili birle ik iller ba l alt nda iki ayr ilin belirli biçim kal plar içinde bir araya gelip anlamca kayna mas ndan olu an bir birle ik il çe idi daha bulunmaktad r 3 (Örnekler: al p ver-, at p tut-, döküp saç-, dü üp kalk-, gidip gel-, say p dök-, silip süpür-, yat p uyu-). Bu birle melerde; illerden baz lar anlamca birbirine yak nd r, baz lar da z tt r. Anlam bak m ndan birle i i olu turan her iki il; hem az çok kendi anlamlar n sürdürmekte, hem de anlam kayna mas yoluyla her iki anlam birden içeren özel bir anlam vermektedir. Burada Korkmaz her iki esas ilin de birbirini tasvir etti ini belirtir (Korkmaz 2003: ). Korkmaz a göre yine de genel olarak incelendi inde hem belirleyici nitelikteki iller hem de ikili yap daki iller bir dereceye kadar tasvir illeri grubuna sokulabilir (Korkmaz 2003: 812). Korkmaz ayr ca, karma k il (Osm. mudil il) diye adland r lan ve bir s fat- il ile öncelik, al kanl k ve niyet gösterme i levlerindeki ol- yard mc ilinin birle mesinden olu an birle ik illeri (anlam ol-, utan r ol- vb.) ayr bir grup olarak de erlendirmi tir. Korkmaz n son (dördüncü) grubu anlamca kayna m ve deyimle mi birle ik illerdir (Korkmaz 1998: 4-5; Korkmaz 2003: ). Türkiye Türkçesinde incelememize konu olan yap lar n birle ik iller içindeki yerini göstermeden önce isim- il (yönelme hâli) + yard mc il kurulu unda tespit etti imiz birle ik illeri u ekilde s ralayabiliriz: 1. maya bak- Bu yap n n bir eyi elde etmeye çal mak, elinden geleni yapmak anlam vard r. A a daki örnekte bu birle ik il çekimli il olarak kullan lm t r: Tavlaya in, yarar ndan bir hayvan seç, hopla sür, Sö üt ü bir ayak önce tutmaya bak (DA, 461). 2. -maya ba la- Ba la- yard mc ilini Korkmaz belirleyici birle ik iller (Korkmaz 2003: 834) aras nda göstermi tir. Gabain de, bu ilin yard mc il de il, il birle melerinde as l anlam n muhafaza eden modal yard mc il (modales hilfsverb) oldu unu belirtmektedir (Gabain 1988: 24). Türkiye Türkçesinde ba la- yard mc 3 Banguo lu bu grubu yar tasvir illeri içinde incelemi tir. 87

6 Dilek ERGÖNENÇ AKBABA ili maya yap s yla birle en as l ile gelerek olu veya k l n gerçekle meye ba lad n, yani hareketin ba lang ç safhas nda oldu unu bildirir. Bu il birle mesinde her iki il de yani as l il ve yard mc il, tasvir illerinde oldu u gibi as l anlam n kaybetmez. u örneklerde bu birle ik il s fat- il olarak kullan lm t r: Ocaklar n yanmaya ba lad vakittir (OC, 98). Kar m belirme e ba layan pencerenin önünde oturuyordu (O, 42). Daktilo makinesinde savc l a hitaben yaz lmaya ba lanm istidada u yar m sat r vard r (N, 39): 88 Bu birle ik ilin zarf- il olarak kullan ld örnekler unlard r: Bunlar tart maya ba lay nca küçük susun diye ba r yor, televizyonu seyrediyor (KE, 122). hale i lerine girmeye ba layal çok olmam t (E, 22). Emeti Han m, birdenbire hayk rmaya ba layarak (KYAE, 17): Bu yap n n çekimli il olarak kullan ld örnekler unlard r: E ekçiler daha s k görünmeye ba lam t r sokak aralar nda, bir e ek yükü oduna dünyan n paras n isterler (OC, 98). Onlar odalar m za kadar getiriyor, ask lar na as yor, bah i ini ald ktan sonra keyi e bir sigara yak p konu maya ba l yordu (M, 49). As l ilin olumsuz ekliyle kullan ld da görülmü tür: Kulübe yap ld ktan sonra, Muharrem art k v r z v r i lere pek bakmama a ba lad (MK, 126). Baz cümlelerde as l il ile yard mc il yer de i tirilerek kullan labilmektedir: K zlar münavebe ile ba lad lar çal maya (MK, 90) maya çabala- Bu yap yla olu veya hareketi yapmaya gayret etmek anlam verilir. A a daki örnekte bu yap çekimli bir il olarak kullan lm t r: Çocuk bütün gücüyle bahçenin duvar na yeti meye çabal yordu.

7 Türkiye Tükçesinde Yap s nda sim-fiil Bulunan Birle ik Fiiller 4. -maya çal - Türkiye Türkçesinde bu yap yla, hareketin tam anlam yla yap lamad, ancak hareketi gerçekle tirme gayreti içinde olundu u ifade edilir. A a daki örnekte bu yap cümlede isim- il olarak kullan lm t r: Tuhaf buldu öyle durmaya çal n, ona ra men c v l c v l ötü ünü (A, 130). u örnekte bu yap s fat- il görevindedir:...ne eli k lmaya çal t heyecanl ad mlar ile yürüyor... (E, 19) Bu yap n n zarf- il olarak kullan ld örnekler öyledir: Derken, onu gördüm; kaymamaya çal arak, dikkatle yürüyordu (GKFN, 93). övalye, batakl a abanan kur un renkli kal n bulutlar n neler gizledi ini seçmeye çal arak, meydan sava yöneten bunalm bir komutan gibi, h rsl, dalg n homurdand (DA, 9). Çok i lek olan bu yap çekimli il olarak da kullan lmaktad r: E e in semeri önünde, öfkeyle oras n buras n çeki tiriyor, sökülmü yerlerinden d ar f rlam kam lar t kmaya, semeri onarmaya çal yordu (OC, 101). Güzelim duygular na, pis leke gibi yap an bu çirkin hayali atmaya çal t zihninden (AK, 89). Bana kal rsa, birbirlerinin s rlar n ustaca çalmaya çal yorlar (Z, 69). 5. -maya de - Bu yap genellikle olumsuz geni zaman kipiyle kullan l r. Bunu okumaya de mez örne inde bu önemsizdir, okumaya gerek yok anlam vard r. Ayr ca de - ilinin Sana de mez, ona de mez örne inde oldu u gibi datif eki alm zamirler ile de birle ebildi i görülmektedir. Örneklerde zamirle belirtilen ahs n önceden çok önem verilirken asl nda önemli olmad n n anla ld ifade edilmektedir. Bu yap n n s fat- il olarak kullan ld örnek öyledir:... rfan n kad nl k ad na o güne kadar tap nmaya de er bir ey olarak o zamana kadar zihninde tasarlad bir ideal de il miydi? (KYAE, 66) 89

8 Dilek ERGÖNENÇ AKBABA 90 Bu yap çekimli il olarak da kullan l r: Onunla konu maya de mez. 6. -maya dur- Türkiye Türkçesinde bu yap -maya ba la- anlam ndad r. Bu yap n n çekimli il olarak kullan ld örnekler öyledir: Babam, avluda kan ter içinde e e in semerini onarmaya durmu tu (OC, 101). A evindeki kad nlar, içerinin lo lu undan yararlanarak Osman Bey i gözetleme e durmu lard (DA, 168). 7. -maya giri - Bu birle ik ilde hareketin belli bir gayretle yap lmaya ba land ifade edilmektedir. A a daki örnekte bu yap zarf- il olarak kullan lmaktad r: Hayriye, i ittiklerini bütün önemiyle anlatmaya giri erek (KYAE, 22). u örnekte bu yap çekimli il olarak kullan lm t r: Gazetenin arkas n okumaya giri tim (KYAE, 59). 8. -maya gör- Ergin, Türkçede di er bütün birle ik illerin tersine, gör- yard mc ilinde olumsuzlu un birinci unsurla da yap labildi ini belirtmektedir: steyi gör-, istemeyi gör- (Ergin 1983: 367). Ergin, istemeyi gör- örne inde olumsuzlu un 1. unsurda oldu unu ifade eder. Türkiye Türkçesi metinlerinde gör- yard mc ilinin bu yap daki kullan l na, kal pla m bir biçimde, genellikle emir kipi üçüncü ah slarda rastlanm t r. Gücenmeye görsünler birle ik ili gücenirlerse bundan sonra onlardan beklenecek hareketler olumsuz olacak anlam ta maktad r. Bu yap çekimli il olarak kullan labilmektedir: Hele hele a zlar aç lmaya görsün; sesleri, her tonda öfkeyi, bazen sab r, bazen küfürle fakat daima yeknesak bir kini s çratarak ç kmakta (GKFN, 92).

9 Türkiye Tükçesinde Yap s nda sim-fiil Bulunan Birle ik Fiiller 9. -mak iste- Bu yap yla hareketi gerçekle tirme iste i ifade edilmektedir. Di er kullan l lardan farkl olarak -mak iste- eklinde isim- ilden sonra yönelme hâli kullan lmamaktad r. Bu yap n n çekimli il olarak kullan ld örnekler u ekildedir: Ona, l l, kâinat gibi mânâl bir kelime bulmak istiyordum (O, 43). Sanki varl na evden ba ka bir ortak kabul etmek istemiyordu (O, 44) maya kalk- Bu yap as l ille anlat lan bir hareketi gereksiz, lüzumsuz yere yapma gayreti içinde olmak, onu yapmaya kalk mak anlam na gelmektedir. A a daki örnekte bu yap s fat- il olarak kullan lm t r: Aman bu imdiki tazeler...ne i itirlerse hemen görmeye kalkan bu deli k zlar (KYAE, 13)... Bu yap n n çekimli il olarak kullan ld örnekler unlard r: Benim kim oldu umu ara t rmaya kalkmay n z (KYAE, 65). Pazar baç n artt rmaya kalkt, Frenk zagonuna imrenip bizim tekfurumuzun karde i (DA, 26) Metinlerde kullan lan kalk - yard mc ili kalk- ilinin ( ) ile türemi eklidir ve maya kalk- ile ayn i levdedir. Gene bu güzellerden birine rastlad bir gün kararla t rd denemesini yapmaya kalk t (KYAE, 30). 11. maya koyul- Bu birle ik il, bir olu veya hareketin sürecini gerçekle tirmeye ba lamak anlam n verir. A a daki örnekte bu yap çekimli bir il olarak kullan lm t r: Polis soygundan sonra kaçan h rs zlar aramaya koyuldu maya sevket- Bu birle ik il, bir eyi yapmaya yönelmek anlam ta maktad r. Bu yap n n s fat- il olarak kullan ld örnek u ekildedir: Bu, beni dü ünmeye sevk eden konular aras nda yer al yor. 91

10 Dilek ERGÖNENÇ AKBABA maya u ra - Bu kullan l maya çal - ekliyle ayn anlamdad r. A a daki örnekte yap s fat- il olarak kullan lm t r:...en usta ressamlar n Bakire Meryem resimlerinde göstermeye u ra t klar zambak beyazl ndaki yumu ak, ince eli hemen gö süne çekerek ate li ate li öpmek istiyordu (KYAE, 67). Yap n n zarf- il olarak kullan lmas u ekildedir: Emeti Han m, sa na soluna k vran p ç kmaya u ra arak (KYAE, 15) u örneklerde de yap çekimli bir il olarak kullan lm t r: Niçin uyan p bu sefalet tozundan, topra ndan silkinmeye u ra m yorsunuz (KYAE, 26)? Belindeki önlü ü ç karma a u ra yor, cevap ar yor gibi, dü ünüyordu (MK, 8) 14. -maya yelten- Bu yap da da hareketi yapmaya giri mek, heves etmek, meyletmek anlam vard r. Hasta yürümeye yeltendi, ancak ba aramad. Sonuç: Türkiye Türkçesinde ilimsi ve yard mc ilden olu an birle ik iller, yap özellikleri dikkate al narak üç grupta toplanabilir: 1. Zarf- illerle kurulan birle ik iller 2. S fat- illerle kurulan birle ik iller 3. sim- illerle kurulan birle ik iller Birinci grup tasvir illeridir. Bilindi i gibi tasvir illerinde as l il zarf- il kurulu undad r ve yard mc ilin anlam kendi anlam n n tamamen d ndad r. Yap esas al narak yap lan s n and rmalarda zarf- illi yap lar n belirleyici birle ik iller aras nda gösterilmesi do ru de ildir. Korkmaz, s n and rmas nda ç kagel- ve al koy- birle ik illerini belirleyici birle ik iller aras nda göstermi tir. Bu iki birle ik ilin zarf- il ve yard mc il kurulu unda olan okuyabil-, dü eyaz-, geliver- vb. yap lardan fark yoktur. Yap olarak zarf- il kurulu unda

11 Türkiye Tükçesinde Yap s nda sim-fiil Bulunan Birle ik Fiiller olmalar sebebiyle bu birle ik iller de (ç kagel-, al koy-) tasvir illeri içinde de- erlendirilmelidir. Ancak anlam özellikleri dikkate al nd nda, ikinci ilin anlam n tamamen yitirmemesi dolay s yla, verilen örneklerin tasvir illeri içinde ayr bir ba l k alt nda de erlendirilmesi uygun olur. kinci grup olan bir taraf s fat- il, di er taraf yard mc il eklindeki yap lar Korkmaz, Deny ve Banguo lu taraf ndan karma k iller olarak de erlendirilmektedir (Korkmaz 2003: 801, Deny 1941: 465 ve 811, Banguo lu 1995: 404 ve 482). Konumuz olan isim- il ve yard mc ilden olu mu yap lar da Korkmaz n belirleyici birle ik iller olarak de erlendirdi i gruptur. Bunlar, yap s na göre zarf- il kurulu unda olmamalar sebebiyle tasvir illeri aras nda de erlendirilemez. Bu yap larda yard mc il, as l ilin anlam na çe itli anlam özellikleri katar. Ancak tasvir illerinde oldu u gibi yard mc il kendi anlam n yitirmez. Her iki il de anlam n korumaktad r. Korkmaz n okumaya ba la-, yemeye çal -, dikmeye kalk- örnekleri bu birle ik illerdendir. Buna göre Türkiye Türkçesinde as l ile getirilen maya (-ma mastar eki + yard mc ünsüz + datif eki) yap s yla olu- an isim ile bak-, ba la-, çabala-, çal -, de -, dur-, giri -, gör-, kalk-, koyul-, sevket-, u ra -, yelten- yard mc illeri eklenebilir. ste- ili ise yönelme hâli eki almadan, do rudan isim ile eklenmektedir. Bu incelemede genel olarak -mak için anlam veren kullan l lar al nmasa da, -maya çabala-, -maya çal -, -maya u ra - gibi kal pla m yap larda bu anlam mevcuttur. Bu yap lardan baz lar anlamca kayna m birle ik iller ile kar makta, bir k sm tamamen bu grupta yer almaktad r. Birle ik iller üzerine yap lan bir çal mada Türkiye Türkçesinde anlamca kayna m (deyimle mi ) birle ik ller tespit edilmi tir (Öztürk 1997). Bu birle ik iller aras nda, as l il + maya + yard mc il kal b ndaki yap lardan baz lar n n anlamca kayna m birle ik iller aras nda gösterilmesi zorunlu olsa da (konu maya dal- vb.) 4 bizim burada de erlendirdi- imiz ve ayr bir kategori olarak inceledi imiz baz birle ik iller her iki grupta da ele al nabilir. Örnek: -maya getir-. Bilindi i gibi anlamca kayna m birle ik illerin kal pla m yap lar olmas gerekmektedir. Baz yazarlar n bu yap y maya de il, ma A eklinde kulland klar görülmü tür. maya; -ma ilden isim yapma eki + y yard mc ünsüz + -A yönelme hâli ekinden olu an bir yap d r. Ancak -ma A; -mak ilden isim yapma eki (mastar eki) + -A yönelme hâli ekinden olu maktad r: Belirme e ba la-, bakmama a ba la- vb. Taranan eserlerde -maya ekli di erine göre daha yayg nd r: Aç lmaya gör-, ara t rmaya kalk- vb. 4 Konuyla ilgili yap lan yüksek lisans tezinde yer alan baz örnekler unlard r: Ak l yatmaya ba la- (Öztürk 1997: 106), arkalamaya çal - (167), yalvarmaya dök- (269), çat maya dü - (292), demeye getir- (374), bakmaya k yama- (546) vb. 93

12 Dilek ERGÖNENÇ AKBABA KISALTMALAR: Taranan Eserler: A DA E GKFN KE KYAE M N O OC OÇ Z MK : Ana. : Devlet Ana. : E ik. : Geç Kalma!...Fakat Nereye. : Kaybolan Ev. : Kuyruklu Y ld z Alt nda Bir Evlenme. : Mathieü nün ntikam. : Nokta. : O lumuz. : Ocak. : O Çocuk. : Ziyaret. : Mahalle Kahvesi, Tüneldeki Çocuk. 94 KAYNAKÇA: Taranan Eserler: BU RA, Tar k (1987) O lumuz, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. ÇOKUM, Sevinç (1987) O Çocuk, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. FA K, Sait (1965) Mahalle Kahvesi, Tüneldeki Çocuk, Varl k Yay nlar, stanbul. GÜNTEK N, Re at Nuri (1972) Kuyruklu Y ld z Alt nda Bir Evlenme, stanbul, KARAKOÇ, Sezai (1987) Ziyaret, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. KILLIO LU, smail (1987) Ana, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. KISAKÜREK, Necip Faz l (1987) Nokta, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO - KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. KUTLU, Mustafa (1987) E ik, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. M YASO LU, Mustafa (1987) Kaybolan Ev, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. ÖKSÜZ, Emine I nsu (1987) Geç Kalma!...Fakat Nereye, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. ÖZDENÖREN, Rasim (1987) Ocak, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul. TAH R, Kemal (2003) Devlet Ana, 17. Bas m, Tekin Yay nevi, stanbul. TEVF KO LU, Muhtar (1987) Mathieü nün ntikam, Seçme Hikâyeler (Haz. Bilal CO KUN, S rr ER, R fk KAYMAZ), stanbul.

13 Yararlan lan Eserler: Türkiye Tükçesinde Yap s nda sim-fiil Bulunan Birle ik Fiiller BANGUO LU, Tahsin (1940) Ana Hatlar yla Türk Grameri, stanbul, s (1995) Türkçenin Grameri, 4.bask, Ankara. B LGEG L, M. Kaya (1984) Türkçe Dilbilgisi, Ankara, Dergâh Yay nlar, s DENY, Jean (1941) Türk Dili Grameri (Osmanl Lehçesi), (çev. Ali Ulvi Elöve), stanbul. ERG N, Muharrem (1983) Türk Dil Bilgisi, stanbul. GABA N, A.von 1988 Verbalkompositionen im Türkischen (Türkçede Fiil Birle meleri), TDAY Belleten 1953, TDK Yay nlar, Ankara, s (1988) Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akal n), stanbul. HACIEM NO LU, Necmettin (1968) Kutb un Husrev ü irin i ve Dil Hususiyetleri, stanbul. HAT BO LU, Vecihe (1972) Türkçenin Sözdizimi, Ankara, s. 45. KARAHAN, Leylâ (2004) Türkçenin Söz Dizimi, 7. Bask, Akça Yay nlar, Ankara, s KONONOV, A. N. (1956) Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yaz ka, Akademiya Nauk SSSR, Moskva-Leningrad. KORKMAZ, Zeynep (2003) Türkiye Türkçesi Grameri ( ekil Bilgisi), TDK Yay nlar, Ankara. (1998) Türkçede Birle ik Fiiller ve Anlam Kaymalar, Türk Dili, Temmuz, s MENGES, K.H. (2002) (Çev. Eyüp Bacanl ), Türk Dillerinde Fiil Terkibi, Türk Kültürü, Say : 474, s ÖZTÜRK, Deniz (1997) Türkiye Türkçesinde Anlamca Kayna m - Deyimle mi Birle ik Fiiller, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi) 2 Cilt, Ankara. 95