TÜRK HAMAMI SABİHA TANSUĞ. «Fotoğraflar: HALÛK TANSUĞ

Transkript

1 TÜRK HAMAMI SABİHA TANSUĞ «Fotoğraflar: HALÛK TANSUĞ Türk hamamının hususi kıyafetini giyinmiş bir kadın manken. - Costume worn by women in the Turkish hamam. 5

2 Anadolu da, çok eski zamanlardanberi, bir su kültürü (hamam geleneği) olduğu bilinir. Ama bu kültüre hem güncellik katan hem de onu ölümsüzleştiren, Türk hamam geleneğidir. Türklerin, Asya'da yaşarlarken de hamam gelenekleri vardı, örneğin, Uygurlarda hamam çok önemliydi. işte, Türklerin Anadolu'ya getirdikleri hamam kültürüyle Anadolu'da buldukları hamam kültürü birleşti. Böylece, kendisine özgü bir Anadolu Türk Hamamı kültürü doğdu. Bu, giderek müesseseleşti. Ve tüm dünyaya ün saldı. O kadar ki, Avrupalı ressamlar bile, «Türk Hamamı»nı gravürlerine konu aldılar. Dünyanın pek çok yerinde «Türk Hamamları» kuruldu. Bugün bile bir çok ülkede, hamamlar, «Türk Hamamı» adı altında çalışmaktadır. Yine bugün, halkımızın yaşantısında, hamamların önemli bir yeri hâlâ vardır. Kentimizde, kasabamızda, köyümüzde tarihî hamamlar hâlâ halka (eksik aksak bile olsa) hizmet eder. Hattâ kimi yerlerde, hamama, ücret vermeden girilir. Bu eskiden kalma güzel bir gelenektir. Çünkü geçmişte, hamamlar, tıpkı çeşmeler gibi devletin halka sunduğu hizmetlerdendi. Su, sebil sayılırdı. Hayır işlemek isteyenler çeşme, hamam yaptırırlardı. Çeşmelerden ve hamamlardan, bütün halk yararlanırdı. Böylece, «Türk Hamamı», müesseseleşmiştir. Türk halkının güncel yaşamına girmiştir. Ha mam kültürünün gelişmesi sonucu da, Türkler, pek çok özel günlerini hamamda kutlar olmuşlardır. Bugün dahi, hamamda yapılant örenlere rastlıyoruz. Örneğin «gelin hamamı», «lohusa hamamı», «bebenin kırk hamamı», «adak hamamı», «yas alma hamamı» gibi. Erkekler arası yapılan hamam toplantıları da vardır; «damat hamamı», «sünnet hamamı», «asker hamamı», «bayram hamamı» gibi. Bütün bu törenler, davetfilerle beraber kutlanır. Erkek hamamına, yalnız erkekler çağrılır. Kadın hamamı, yalnız kadınlar içindir. EV HAMAMLARI Halka açık (umumî) hamamlardan başka, kasaba ve kentlerdeki konakların (İstanbul yalılarının) özel hamamları da vardı. Bahçeye kurulmuş hamamla konak arasında, bir çiçek serası bulunurdu. Evden hamama, hamamdan eve gidip gelmeler seradan olurdu. Serada, binbir çiçek yetiştirilirdi; ayrıca, kuş kafesleri asılıydı. Kuşların sesleri, nadide çiçeklerin güzelliği ve kokusu insanları dinlendirirdi. Böylece bir tür cennet âleminden geçilirdi, hamama giderken. Hamama girince de, şadırvanların su sesleri karşılardı insanları. Bir gün bir gece sıcak kalan hamamda, tüm ev halkı yıkanırdı grup grup, önce evin ninesi, dedesi, torunları... Sonra, oğullar ve gelinler; kızlar ve damatlar... Daha sonra, hizmetkârlar... Böylece ev halkı sırayla hamama girip yıkanır, eğlenir, dinlenirdi. Hamamda zeytinyağlı dolmalar, börekler yemek; serin şerbetler içmek; çeşitli taze meyvelerden tatmak ayrı bir zevk sayılırdı. Hamama girmeden önce soyunulur. Çıplak bedene, ipek peştemal dolanır; hamama öyle girilir. Yıkandıktan sonra, kadınlar üç parça havluya bürünürler. Bunlardan en büyüğü bele, orta boydaki omuza, en küçüğü başa sarılır. (Erkeklerse eskiden kukuletalı, Japon kimonosu gibi, bir havlu giysi giyerlerdi) Havluların kenarlarına (gümüş veya altın simle) çiçek, kuş şekilleri veya üzüm salkımları işlenmiştir. (Hamamda üzüm yemek, üzüm şırası içmek de gelenektendir). Peştemala ve havluya sarınmak, bir tür sarma giyimdir; Hint Tayland sarma giyimi gibi. Ancak Türkler, sarma giyimi yalnızca hamamda kullanmışlardır. (Anadolu'da dokunmuş peştemallar, aynen Tayland da dokunan sarma giyimin kumaşlarına benzer ikiz kardeş gibi; rengiyle, kareli desenleriyle, ipeğinin kalitesiyle, dokunmasıyla.) HAMAM TASLARI Her ailenin, kendi beğenisine ve varlığına uyan hamam tasları vardı. Bunlar çift olurdu ve aralarında küçük farklar bulunurdu. Genellikle tasların büyüğü erkeğin, küçüğü kadınındı.. 6

3 Kadınla erkeğin peştemalı, havluları, nalinleri de farklıydı. Zaten halk arasında şöyle bir inanç izliyoruz. «Aynı takımı kullanan karı koca, geçimsiz olur» derler. Belki bu nedenle, erkeğin takımı, ayrı, kadınınki ayrıdır. Bebelerin, çocukların takımları da ayrıdır. Böylece de ailenin hamam takımları, ayrı ayrı bohçalara konur. Bohçalar, her zaman temizdir; hazır bekler. Hamam taslarınınsa bir çok çeşidine rastlıyoruz. Bunlara (yapılışlarına göre) şu adlar veriliyor: kabartmalı, kakmalı, göbekli. Kabartmalılar ve kakmalılar, genellikle çiçek desenleriyle bezenmiştir. Göbeklilerin ortası yuvarlak ve kabarıktır. Ve süslemesi, nisbeten sadedir. Tasların madeni gümüşten, bakırdan, sarıdan, tombaktan olabiliyor. (Hitit devri taslarının biçimleri, günümüze dek gelmiştir. Hatta aynı şekil, günümüzün plâstik hamam taslarında bile izlenebilir.) NALİNLER Hamamda, ayağa nalin giyilir. Nalinler, ağaçtan oyulur. Burada, ağaç işçiliğinin çok güzel örneklerini izleyebiliriz. Ama, bu sanat dalımız da, bugün unutulmaya yüz tutuyor. Oysa, eski nalinlerin her biri birer sanat eseriydi. Nalinci, keseriyle ağaca şekil verirdi. Nalin ağacı daha çok selviden, duttan, meşeden, cevizden seçilirdi. Sonra, üzeri, arzuya göre süslenirdi. «Olma nalinci keseri gibi hep bana, hep bana. «Ol testere gibi bir sana, bir bana.» Bazen ağaç, çıplak bırakılırdı. Bazen gümüşle kaplanır, sedefle işlenir, veya buğday saplarıyla sarılırdı. Bazense renkli çuha parçaları konur, onun üzerine (pirinçten, gümüşten) madeni parçalar oturtulurdu bir uyum içinde. Bazı nalinlerin üzeri, oyma işiyle süslüydü. Süslemede çiçekler, güller, kuşlar, selviler, geo metrik desenler hakim olurdu. Nalin tasmalarıysa, genellikle deridendi. Üzerleri kadifeyle, çuhayla, sırmayla, gümüşle kaplanırdı. Tasmaların üzerinde titreyen kuşlar, çiçekler de görülürdü. Bu tür tasma, eskiden Ege ve Marmara yörelerinde makbul sayılırmış. Gümüş kaplı nalinler, hemen hemen her yerde kullanılmıştır. Anadolu'nun bazı bölgelerinde de, şıngırdaklı nalinler görülüyor. Varlıklı aileler, bu tür nalinleri, altın paralar dizerek süslüyorlar. Bazen de gümüş paraları, gümüş topları nalin çevresine sırayla diziyorlar. Zilli nalinle yürüyen kadın, hamamda hoş bir şada bırakıyor. Nalinlerin yüksekliği, her yöreye ve kişiye göre değişir. Çok yüksek olanın yanında, basık olanı da vardır. (Nalin kullanma geleneğini, örneğin bugün Japonya'da da görüyoruz. Onlar nalini hamamda, ayak yolunda giydikleri gibi sokakta da kullanıyorlar. Çünkü böyle, büyük yağmurlarda yürümek kolaylaşıyor; nalin giyen insanın ayağı, suda ıslanmıyor.) AYGITLAR Şimdi, kadınların hamamda kullandıkları aygıtları, şöyle bir hatırlayalım: Havlu takımı, peştemal, hamam tası, nalin Sık ve seyrek tarakar, sabunluk, keseler, sabunlama bezi, sabun, hamam yaygısı, hamam tülbenti, mücevher kutusu, ayna, sürmedanlık, kına ve rastık tasları, hamam yaygısı, iç ve dış bohçalar... Eskiden (bundan yıl önceleri) evlenen her kız, çeyizinde bir çok hamam eşyası götürürdü. Bunların bir kısmı, erkeğe (damada) aitti. Gelinin ve damadın hamam bohçaları, büyük bir özenle hazırlanırdı. Bohçadaki hamam eşyası, birer sanat eseriydi. Hamam için, özel kokulu sabunlar da yapılırmış. Çiçek desenli sabunlara çiçek kokusu verilirmiş, örneğin bazı sabunlar gül şeklinde, gül renginde, gül kokulu olurmuş. Baş yıkamada kullanılan kil de, güle kokarmış. Çünkü kll i, gül yaprakları üzerine yatırırlarmış bir süre. Nemli kil, gül yapraklarının kokusunu böylece alırmış. Kile sormuşlar: «Sen bir kil parçasısın, nasıl olur da böyle güle kokarsın?» O da yanıt vermiş: «Ben güllerle yattım, kalktım. Onlarla dostluk ettim. Onların kokusunu aldım. Elbette güle kokarım.» 7

4 Yüzyıl öncesinin Edirne sabunu. - Edirne soap of a century ago. Sabun olmayınca, kil, saç yıkamak için kullanılır. Ve, köy kadınlarının sandıklarında, bir topak kil hâlâ vardır. VÜCUT BAKIMI Türk hamamı, yalnız bir temizlenme yeri değildir. Bir tür güzellik enstitüsüdür de. Orada vücut bakımı yapılır. Vücut keselenir uğulur. El, ayak bakımı uygulanır. Nasırlar alınır. Saçlar kesilir; çeşitli otlarla beslenir; rastıkla boyanır! başa kına yakılır; saç uzun uzun taranır, örülür. Kirpikler boyanır. Kaşlar alınır, boyanır. Vücudun bazı yerlerine ve yüze, ağda yapılır; tüyler temizlenir. Ağda istemeyenler, özel otlar sürerek vücutlarını tüylerden arındırırlar. Cilt bakımı, saç bakımı hamamda uygulanır... İşte, eskiden, bütün bu işleri yapabilmek için bir gün boyu hamamda kalınırdı. O ara, yenilip içilirdi. Sohbetler edilirdi. Ve, kadınların, böyle çıplak olarak toplum içinde sereserpe kalabildikleri yer hamamdı. 8

5 Gündelik dertlerinden, işlerinden uzaklaşma yerleri de hamamdı. Kadınlar için hamam günü, bir tür özgürlük günüydü. (Nitekim İngiliz araştırmacı Lady Patricia Jellicoe, şöyle demiştir: «Kadının hamamda topluca bakım gördüğü sadece iki ülke vardır; biri Türkiye, biri Çin.») GELİN HAMAMI Bütün bu anlattıklarımızın ötesinde, Türk Hamamı nın bir de sosyal yönü bulunuyor. Zaten Türk Hamamını «müesseseleştiren», asıl bu yönüdür. Yazımızın başında da değindiğimiz gibi, bir çok önemli gün, hamamda toplu olarak kutlanır. Böylesi törenlerin en ilginciyse, «gelin hamamı töreni»dir. «Gelin Hamamı»m bugün de Anadolu nun her yöresinde görebiliriz. Hamamı bulunmayan köylerde bile, «gelin hamamı töreni» uygulanır (örneğin Bergama nın Yerli Tahtacı Türkmen köyünde). Kadın çalgıcılar def ve ziili maşa çalarlarken, köy kızları gelip gelini baba evinden alıyorlar Başka bir kızın evine götürüyorlar. Gelin kız, misafir gittiği evde yıkanıp taranıyor. Ve o ara, büyük eğlence yapılıyor. Bu da, hamam kültürümüzün geleneklerimize ne kadar yerleşmiş olduğunu, köklerinin ne kadar eskilere ve derinlere gittiğini gösteriyor. «Gelin hamamı», hamamsız bir köyde bile gelenekten sayılıyor. BOHÇALAR KOLTUKTA Şimdi, gelin hamamı törenine bir değinelim. Günlerce'sürecek düğün, ilk, «gelin hamamı» yla başlar. Törene, kadınlar ve kızlar katılırlar. Herkes, hamam bohçalarını özenle hazırlar. Düğün evinde toplanılır. Hamam bohçaları iki tanedir ve üzerleri ağır işlemelerle (altın simle, gümüş simle, pullarla, boncuklarla) süslüdür. Bu süslü bohçalar, törenlerde kullanılır. Gündelik bohçalarsa, tabii daha sadedir ve yazmadandır. (Bohça, Avrupa ülkelerinde bilinmez. Buna karşın Asya ülkelerinde, örneğin Japonya da halk hep bohça kullanır.) Hamam nalını. - Hamam clogs. Yazma hamam bohçası. İstanbul işi havlu takımı. Damgalı, gümüş hamam tası. - Hamam bundle. Set of İstanbul made towels and stamped silver hamam bowl. Kakma çiçek bezemeli kalaylı sabunluk. Hamamdan sonra ıslak sabun, tarak, kese bunun içine konur. Altı deliklidir, suyu süzer ve hava alır. - Tinned soap container decorated with flower inlay. This was used for the wet soap, comb and hamam glove. It has six holes to allow the water to escape and air to circulate. toft 9

6

7 Gelin hamamı alayında, kadınlar, bohçalarını başları üzerinde veya ellerinde ya da koltukta taşırlar. Gelin hamamı günü, kız evi, kadın çalgıcılar tutar. Çalgı aletleri tef, dümbelek, zilli maşadır. Yalnız tef de olabilir. Herkes hazırlanınca, bohçalar elde topluca yola çıkılır. Bir tür kadın alayı oluşturulur. Önde çalgıcı kadınlar. Sonra natır, (gelinin süslü bohçalarını özenle taşıyarak) onun arkasında gelin ve kızlar. Gelinin sağında, solunda genç yengeler. Onların da arkasında, kadınlar. Bu tam bir gösteri yürüyüşüdür. Seyrek dişli, tarak, İstanbul markalı. Boncuk işi oyalı hamam tülbendi. - Wide toothed comb, made in Istanbul. Muslin hamam cloth decorated with beads. İpek kadın peştemalı. woist-cloth. 1 Woman s silk 11

8 HAMAM CÜPPESİ Zaten çalgı sesini duyan çevre halkı, kapılara pencerelere koşar. «Gelin hamamı alayı geçiyor» derler. Bu geçidi, herkes zevkle seyreder. Alay, yavaş yavaş ve bir düzen içinde ilerler. Böylece hamama varılır. İçeri girilir. (Soğuk yörelerde, gelinin hamama gidiş giyimi çuhadandır. Çuha şalvar ve çuha cepken, simle işlenmiştir. Kütahya ve Eskişehir de böyle takımlara hâlâ rastlanabiliyor.) Hamama girildikten sonra, bir kaç basamakla, soyunma yerine geçilir. Burada, uzun sedirler vardır. Ayrıca, perdelerle örtülü küçük ahşap odacıklar (kabinler) de bulunur. Herkes yerleşir. Bohçalardan ilk, hamam yaygıları çıkarılır; serilir. Onların üzerine oturulup soyunulur. Bohçalar da oraya konur. Sonra hamam tasları, taraklar, keseler, sabunlar çıkarılır. Ayağa, nalinler giyilir. Peştemallara sarınılır. Saçlar çözülür, açılır. Hamam, bir anda sergi yerine dönüşüverir. Çünkü herkes hamam takımlarını çıkarıp ortaya koymuştur. Gelinse, soyunma yerinde taht gibi yüksek bir yere oturtulmuştur. Etrafına mumlar yakılmıştır. Orada, gelinin «kızlık giysileri»ni çıkarırlar. Tenine, ipekden yapılmış özel bir «hamam cüppesi» giydirilir; cüppe kimono gibidir (cüppeyi oğlan evi hazırlamıştır). Bu ara, türküler söylenir. AL DUVAK Soyunma yeri ortasında, mermer bir alan vardır. Bu alanın orta yerinde de (kubbenin altında), fıskiyeli bir havuz bulunur. Kubbenin yuvarlak, kalın camları yıldız gibi parıldar. Havuzun şırıltıyla akan suyu, hamamın bu kısmında çok hoş bir ses yaratır. İşte bu havuzun başında, çalgıcılarla tören başlar. Gelin, soyunma yerinden alınır. Yüzüne al duvak atılır. Çalgıcılar önde gelin arkada, havuz çevresinde dönülür. Gelinin arkasında da kızlar, türküler söyleyerek yürürler. Bu ara, isteyen, havuza para atar; dilekte bulunur. Su sesine zilli tef, zilli maşa, dümbelek sesleri katılmaktadır. Kubbenin altında, çok hoş bir şada oluşmaktadır. Başka türlü bir musikidir bu. Böylece havuz çevresinde dönülür, dönülür. Türküler biter. Tören sona erer. Yıkanması için gelin, bu kez hamamın içine, kurna başı na götürülür. Kızlar yine türküler söyleyerek, gelini yıkarlar. Kendileri yıkanırlar. Saçlar yapılır. Oyunlar oynanır. Natır, oradan oraya koşuşur; herkese can-ü gönülden hizmet eder. Çünkü düğün bahşişi ve hediyeleri yüklü olacaktır. Kızlar, gelinin çevresinde güzelliklerini sergilerler özenle. Çünkü oğlan anaları ve kız kardeşleri, kalabalık arasında kız beğenirler. Güzel, çirkin hamamda belli olur. «Hakiki güzele hamamdan sonra bak.» «İyi kocanın karısı, kurna başında belli olur.» «Gurbette öğünmek, hamamda şarkı söylemeye benzer.» «ki çıplak bir hamama yaraşır.» «Hamama giren terler.» HAVLULAR Yıkanması bitince gelini, işlemelerle süslü üç parça havluya sararlar. Havluların işlemeleri, geline çok güzel bir görünüm kazandırır. Gelinin hamam tasını, tarağını natır toplar. Dışarı çıkar. «Gelinin yıkanması bitti» diye haber verir. Kızlar, gelini, hamamın soğukluk kapısına getirirler. Yıkanıp hazırlanmış olan oğlan evi yengeleri gelip, gelini burada teslim alırlar. Yengelerden biri, gelinin bir koluna girer; öbürü, diğer koluna. İşte o anda gelin, erkek tarafına geçmiş sayılır. Gelin, yerine oturtulur. Ona oğlan evi yengeleri, şakalar yaparak gelinlik giysilerini giydirirler. Ve bu ara, kıza, şakayla karışık öğütler verirler. Bu kez, diğer genç kadınlar ve yeni gelinler, hamam cüppeleri üzerlerinde olarak oynamaya başlarlar. Bu, hamam töreninin sona erdiğini gösterir. (Ege yöresinde şimdi, ipek hamam cüppesi yerine, askılı kombinezona benzeyen ipekten bir tür tualet giyiliyor.) Hamam süresince konuklara çeşitli yiyecekler, içecekler, meyveler sunulur. Gülabdan'la gül suları serpilir. Sonra herkes giyinir, tara- 12

9 BATH Text: Sabiha TANSUĞ Photographs : Halûk TANSUĞ food was served in the bath - stuffed vegetables in olive oil and various kinds of pastriestogether with cool sherbets and all kinds of fruit. In the bath a peshtemal was worn wrapped around one s waist. This was sometimes made of silk, with flowers, birds or clusters of grapes embroidered in silk or gold thread. After washing one was wrapped in three towels, one around the waist, another over the shoulders and the upper part of the body, and a small one over the head. Every family had a collection of hamam bowls used for pouring water over the bather. These were always kept In pairs, the larger one for the man and the smaller for the woman. It was throught unlucky for husband and wife to use the same bowl. These bowls were made of wilver, copper, brass or an alloy of copper and zinc, and were often beautifully inlaid or engraved. Naims, or wooden shoes, were worn in the both, and these often displayed very fine workmanship and decoration. The peshtemals, bowls and nalins were kept in separate bundles, and great care was taken to keep the bundle and its contents scrupulously clean. Gümüş kabartmalı hamam tası ve naiini. - Silver hamam bowl with relief decoration and hamam clogs. 39 Taha Toros Arşivi * *