Muhammet Geldiyev, (1925). Makal ve Matallar Yığındısı (Babalar Sözi), Paltaratski (Aşkabat): Türkmenistan Devlet Neşriyatı, 56 s.

Transkript

1 BAHAR SPRING 2017-SAYI NUMBER 14-SAYFA PAGE Muhammet Geldiyev, (1925). Makal ve Matallar Yığındısı (Babalar Sözi), Paltaratski (Aşkabat): Türkmenistan Devlet Neşriyatı, 56 s. Giriş Tahir AŞİROV 1 Makalemizde, Muhammet Geldiyev tarafından kaleme alınan ve 1925 yılında yayınlanan Makal ve Matallar Yığındısı (Babalar Sözi) adlı kitabının tanıtımı ve değerlendirilmesi yapılacaktır. Yazımızda ilk önce Muhammet Geldiyev in bu yapıtı derlemesinin nedeni açıklanacak ve daha sonra eserin içeriği hakkında bilgi verilecektir. Ek olarak eserin Türkmenlerin düşünce tarihi bakımdan önemi genel olarak değerlendirilecektir. Çünkü Türk boylarının düşünce tarihinde ve medeniyetlerinde olduğu gibi Türkmen düşünce tarihi ve kültüründe de atasözlerinin ve deyimlerin geniş yer tuttuğu görülmektedir. Atasözleri ve deyimler, oluştuğu toplumun normlarını, değerlerini, o toplumda yetişen insanların düşünce yapısını, duygusunu, dünya görüşünü, yaşam tarzını ve sosyal davranışlarını ve ilişkilerini yansıtan sözlü kültürdür. Bununla birlikte bu eser, ateist bir ideoloji olan komünizmi benimseyen Sovyetler Birliğinin ilk yıllarında hazırlanmış olması ise ayrı bir önem taşımaktadır. Sovyetler Birliğinin, ateizmi siyasi bir ideoloji olarak benimsemekle kalmayan, aynı zamanda toplumu bu yönde değiştirmek için sistematik baskı yapılan yönetim olduğu söylenebilir. Ancak bu eser sistematik baskının başladığı dönemin bir meyvesi olarak değerlendirilebilir. Nitekim eserin, Türkmen kültürünün önemli değerlerini yıkıcı bir tenkit ile değil, yapıcı bir eleştiri yöntemi ile değerlendirilmiş atasözlerini içermesinden de anlamak mümkündür. Bununla beraber eser, Sovyetler Birliği döneminin ilk yıllarında geleneksel Türkmen düşünce yapısını yansıtan bir yapıt olduğu ifade edilebilir Eserin bir başka özelliği, sözcüklerin yeni yazım kuralları ile yazılmış olmasıdır. Dikkat çeken hususlardan biri de, eserin atasözleri ve deyimleri bölümünün Makal kavramıyla isimlendirilmesidir. Genellikle atasözleri öğüt verici nitelikte söz, deme, 1 Yrd. Doç. Dr., Bülent Ecevit Üniversitesi, Felsefe ve Din Bilimleri ABD, tahirashirov@gmail.com 111

2 Muhammet Geldiyev, (1925). Makal ve Matallar Yığındısı (Babalar Sözi), Paltaratski (Aşkabat): Türkmenistan Devlet Neşriyatı, 56 s. BAHAR SPRING 2017-SAYI NUMBER 14-SAYFA PAGE mesel, sav, darbımesel kavramlarıyla açıklanmaktadır. Ancak diğer Türk lehçelerinde atasözleri, makal (Rehim, 1979.) başta olmak üzere nakıl (Mammetyazov, Esenmıradov, 1983.) gibi terimlerle de ifade edilmektedir. Bununla beraber yazarın Türk dünyasında geleneksel bir biçimde kullanılagelen Atalar sözünün yerine eserin isminin sonunda parantezin içinde Babalar kelimesini tercih etmesi de farklı bir kullanıma işaret etmektedir. Geldiyev Türkmen atasözleri ve deyimleriyle ilgili olan bu kitabın toplanmasına bağlı nedenleri kısa da olsa açıklama sorumluluğunu duyduğunu Söz başı diye isimlendirdiği girişte söyle açıklamaktadır: Bu kitapça hakkında aşağıda yazılan bir iki kelam sözle açıklamayı kendimize borç bildik. (Geldiyev, 1925: 3.) Geldiyev kitabın önsözünde, Türkmen atasözlerini ve deyimlerini ihtiva eden bu kitabın derlenmesiyle ilgili iki temel nedeni açıklamaktadır: Halk Makalın (atasözlerin) yayınlandığında Münde bir Makal (Binde bir Atasözü) diye neşir etmek [istedik]. (Çünkü bu) diğer milletlere bir gelenek olarak girmiştir. Biz de bu atasözleri bu gelenek üzere Binde bir atasözü diye yayınlamak niyetinde olup, yayınevine vermeden bekliyorduk. Ancak yayınevi başkanları bu eserin hacminin çok büyük olmasından ziyade küçük olmasını uygun gördüler. Bundan dolayı biz de Binde bire tamamlanmasına beklemeden yayınladık (Geldiyev, 1925: 3.). Yazar kitapla ilgili ikinci nedeni ise şu sözler ile açıklamaktadır: İkinci olarak bu atasözlerini, gazete - dergilerde makale yazarlarına ve diğerlerine kolaylık ile her şey hakkında açıklanan (ata)sözü tercih ederek almak imkânı olsun diye, kendi anlayışımıza göre imkân ölçüsünde baplara (bölümlere) ayırdık. Her yeni şeyin hakkında olanları ise kendi bağlamında ayrı yazdık. (Geldiyev, 1925: 3-4.) Kısacası yazar Bilim ve Nadanlık, Terbiye, Sağlık gibi değişik konulara ilişkin Türkmen halk nakılları olarak bilinen atasözleri ve deyimlerini, bu konu öbekleri çerçevesinde sınıflandırılarak ilgili alanlardaki halk düşüncesini, karşıtı ya da bütünleyicisi ile birlikte toplamaya çalışmaktadır. Bununla birlikte Geldiyev, eserde atasözlerinin bazılarının tekrar edilmekte olduğunu ise şu sözleri ile açıklamaktadır: Bununla beraber bazı atasözlerinin yarısı bir şey hakkında, diğer yarısı başka bir şey hakkında olduğundan, bunun gibi atasözleri, 112

3 BAHAR SPRING 2017-SAYI NUMBER 14-SAYFA PAGE Tahir AŞİROV yerine göre tekrarlandı. Örnek: At arrıklıkda kız garıplıkta diyen atasözünün yarısı at hakkında yarısı hatun- kızlar hakkında olmasından dolayı, at hakkında söylenen yerde de kadınlar hakkında söylenen yerde de yazıldı. Diğerleri de bunun gibi (Geldiyev, 1925: 3-4.) Yazarın zikrettiği atasözü sadece Hatun - Kızlar bölümünde geçmektedir. (Geldiyev, 1925: 13.) Buna rağmen At alsan yorga bilen yöriş al, Ayal alsan akıl bilen huş al. diyen atasözü her ikisinde de yer almaktadır. (Geldiyev, 1925: 13, 21.) Kitap genel olarak iki büyük bölüme ayrılmaktadır. Onlardan birincisi Makal olarak isimlendirdiği bölüm, atasözlerini ve deyimleri içermektedir. Matallar (Bilmeceler) olarak adlandırdığı ikinci bölüm ise bilmeceleri içine almaktadır. Yazar kitabın neden iki bölüm olduğuna dair bilgiyi eserin girişinde şu sözleri ile açıklamaktadır: Yine de arası sayıda toplanan bilmeceler de bunun sonuna eklendi. Ancak bu bilmecelerin hem cevapları hem de kendileri, bazı yerlerdeki yaşlıların sözüne göre yazıldı. Buna göre bunların cevapları bazı yerlerde değişik olabilir. (Geldiyev, 1925: 4) Diğer Türk boylarında olduğu gibi Türkmen kültüründe ve edebiyatında bilmeceler büyük öneme haizdir. Nitekim bu konuya mahsus eserler görülebilir. (Seyidov, 2005.) Eserde 507 atasözü, 52 bilmece rakamla gösterilmiştir. Ancak bazı atasözlerine rakam verilmemesi veya tekrarlanması sayının değişmesine sebep olmaktadır. Örneğin, Ata Ene hakkında bölümünde Ata kesbi oğula helal diyen 36. atasözüne rakam verilmeden boş geçilmiştir. (Geldiyev, 1925: 10) Aynı şekilde Mecazi sözler (Makallar) bölümünde Yıkılsan yere yapış atasözüne ve Tohum alda, yere bar atasözüne aynı sayı (388) verilmiştir. (Geldiyev, 1925: 44) Bu eksiklikleri de tamamladığımızda 511 atasözü ihtiva ettiği görülebilir. Ancak burada başka bir konu da bulunmaktadır. Nitekim yazarın girişte ifade ettiği gibi, bazı atasözlerinin konuya göre tekrarlanması, ayrı bir başlık teşkil etmektedir. Geldiyev in Türkmen atasözlerini bir kitapta toplama gayesi, eserin girişi olarak nitelendirebileceğimiz veya eserin amacını ve içeriğini belirleme mahiyetindeki cümlelerinde açıklamış olduğu görülmektedir. Bununla beraber eserin içeriği dikkat çekicidir. Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere eser, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. 113

4 Muhammet Geldiyev, (1925). Makal ve Matallar Yığındısı (Babalar Sözi), Paltaratski (Aşkabat): Türkmenistan Devlet Neşriyatı, 56 s. BAHAR SPRING 2017-SAYI NUMBER 14-SAYFA PAGE Müellif kitabın girişinde eserin toplama gayesini açıklamaktadır. İki bölümün içeriği ise şöyledir: I. Makal (Atasözleri) Kitabın birinci bölümü kendi içinde birkaç baba ayrılmıştır. Türkmen halk atasözleri ve deyimleri 48 başlıkta toplanmıştır. Yazarın, Türkmen halk atasözlerini ihtiva eden kitabının birinci bölümünün içeriğini 48 başlıkta topladığını görmekteyiz: 1. Bilim ve Nadan (Bilgisiz) hakkında: 8 atasözü (s.6.), 2. Terbiye hakkında: 2 atasözü (s.7.), 3. Sağlık hakkında: 6 atasözü (s.7.), 4. Ahlak (Gılık) hakkında: 10 atasözü (s.8.), 5. Tekebbirlik hakkında: 3 atasözü (s.9.), 6. İbret hem Göreldelik (Örnek) hakkında: 2 atasözü (s.9.), 7. Ata Ene hakkında: 6 atasözü (s.10.), 8. Vicdan hakkında: 2 atasözü (s.11.), 9. Nesil hakkında: 2 atasözü (s.11.), 10. Batırlık (Cesurluk) hakkında: 10 atasözü (s.12.), 11. At hakkında: 7 atasözü (s.13.), 12. Yagşılık (İyilik) ve Yamanlık (Kötülük) hakkında: 23 atasözü (s ), 13. Sahılık (Eli açık) ve Cömertlik hakkında: 8 atasözü (s.16.), 14. Bahıllık (Cimri) hakkında: 2 atasözü (s.17.), 15. Birleşip ve Kömekleşip (Yardımlaşıp) işlemek hakkında: 6 atasözü (s.17.), 6. İle (Millete) Faydasız adamlar hakkında: 1 atasözü (s.18.), 17. Azapsız (Zahmetsiz) bulunan mal hakkında: 1 atasözü (s.18.), 18. İş ve Yaltalık (Tembellik) hakkında: 18 atasözü (s ), 19. Hatun - Kızlar hakkında: 27 (s ), 20. İşanlık (Pirlik) hakkında: 6 atasözü (s.22.), 21. Molla hakkında: 10 atasözü (s.23.), 22. Din hakkında: 18 atasözü (s ), 23. Takdir hakkında: 5 atasözü (s.25.), 24. Akıl ve Ahmaklık hakkında: 9 atasözü (s.26.), 25. Yetimlik hakkında: 13 atasözü (s.27.), 26. Açlık hakkında: 9 atasözü (s.28.), 27. Garıplık (Fakirlik) hakkında: 10 atasözü (s.29.), 28. Baylık hakkında: 13 atasözü (s.30.), 29. Süythorlık (Faizcilik) hakkında: 1 atasözü (s.31.), 30. Düşman hakkında: 18 atasözü (s ), 31. Dostluk hakkında: 7 atasözü (s.32.), 32. Komşu hakkında: 7 atasözü (s.33.), 33. Guda (Dünür) hakkında: 2 atasözü (s.33.), 34. Söz (Vaat) hakkında: 16 atasözü (s.34.), 35. Ağzı birlik hakkında: 1 atasözü (s.35.), 36. Yalancılık hakkında: 7 atasözü (s.35.), 37. Namertlik hakkında: 9 (s.36.), 38. Milletçilik hakkında: 26 atasözü (s ), 39. Vatan hakkında: 3 atasözü (s.39.), 40. Siyaset hakkında: 10 atasözü (s.40.), 41. Hukuk hakkında:7 atasözü (s.41.), 42. İktisat hakkında: 14 atasözü (s ), 43. Fırsattan faydalanmak hakkında: 6 atasözü (s.42.), 44. Tecrübe hakkında: 6 114

5 BAHAR SPRING 2017-SAYI NUMBER 14-SAYFA PAGE Tahir AŞİROV atasözü (s.43.), 45. Şöhret hakkında: 3 atasözü (s.43.), 46. Köpçülik (Çoğunluk) içinde olmak hakkında: 9 atasözü (s.44.), 47. Mecazi sözler (Makallar): 118 atasözü (s ), 48. Ayraçılık (Ayrılık) hakkında: 4 atasözü içermektedir. (s. 51.). II. Matallar (Bilmeceler) Kitabın ikinci bölümü olan bilmeceler kısmında, 52 tane bilmece yer almaktadır. (Geldiyev, 1925: ) Bu bilmecelerin cevapları ise, hemen altında parantez içinde verilmiştir. Yazar, bilmecelerin cevaplarının değişik olabileceğine dair bilgi notu eserin girişinde düşmüştür. Bunun nedeni olarak ise, Türkmenistan topraklarında ilk defa toplanan ve yayınlanmaya çalışılan bir eylem olması görülebilir. Türk düşünce geleneğinde sözlü kültür önemli bir yer almaktadır. Sözlü kültürde önemli bir yeri olan atasözleri de Türk düşünce yapısını, olaylara yaklaşımını, değer verdiği fikirleri yansıtan önemli sözlerdir. Bu bakımdan Türkmen düşünce tarihi açısından da atasözleri değerlidir. Çünkü bu atasözlerinin, Türk düşünce yapısının değişime uğramasının da bir göstergesi olduğu söylenebilir. Nitekim Türkmenlerin tarih boyunca din algısının, daha doğrusu dine yaklaşımlarının değiştiğini gösteren önemli olgulardan biri de atasözleridir. Sonuç olarak Muhammet Geldiyev tarafından Makal ve Matallar Yığındısı (Babalar Sözi) adıyla Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti zamanında yayınlanan kitap, birkaç açıdan önemlidir. Bu kitabın en önemli yanlarından biri ise, geleneksel düşünce yapısını yansıtmasıdır. Bu bağlamda bu çalışma, cümle yapısı, içerisinde geçen sözcükler ve kavramlar yönünden de önemli bir değerdir. Çünkü kitabın cümle yapısı ve yazım kuralları, Türki lehçelerin yazı birliğinin farklılaşma yolunun başladığını göstermektedir. Bu ise, dönemin siyasî otoritesini gerçekleştirmeye çalıştığı bir eylemdir. Bundan dolayı, ortak bir kültürel ve siyasi hareket içinde bir araya gelme fikri, dönemin siyasi anlayışına karşı bir tutumdur. Gerçekten de baskı ideoloji döneminde derlenmiş olsa da, tarihten gelen geleneksel Türkmen düşünce yapısını yansıtan bir eserdir. Kaynakça Geldiyev, Muhammet (1925). Makal ve Matallar Yığındısı (Babalar Sözi), Paltaratski (Aşkabat): Türkmenistan Devlet Neşriyatı. 115

6 Muhammet Geldiyev, (1925). Makal ve Matallar Yığındısı (Babalar Sözi), Paltaratski (Aşkabat): Türkmenistan Devlet Neşriyatı, 56 s. BAHAR SPRING 2017-SAYI NUMBER 14-SAYFA PAGE Mammetyazov, B., Esenmıradov, N., (1983), Türkmen Nakılları ve Atalarsözi, Aşkabad. Rehim, Mehemmet (1979), Uygur Halḳ Maḳal-Temsilliri, Şincan Helk Neşriyat. Seyidov, Nurı (2005), Türkmen Halk Matalları, TMM Miras Merkezi, Aşgabat. 116