İbni Rüşd (Averroes) ( )

Transkript

1 İbni Rüşd (Averroes) ( ) Kimine göre Batı yı aydınlatan bir düşünür 1, kimine göre yolunu şaşırmış bir sapkın. Aradan yüzyıllar geçtikten sonra bile fikirleriyle bilim dünyasını meşgul etmiş bir erken aydının hayatı İbni Rüşd, 1126 yılında bugünkü İspanya da yer alan Cordoba (Kurtuba) şehrinde dünyaya gelmiştir. Künyesi Ebu l Velîd Muhammed ibni Ahmed ibni Muhammed ibni Rüşd tür. Kurtuba da hukuk, siyaset ve idari alanlarda görevler üstlenmiş ünlü ve entelektüel bir aileye mensup olan İbni Rüşd, babası Ebu l Kâsım Ahmed ve dedesi Ebu l Velîd Muhammed gibi Kurtuba da kadılık yapmıştır. Bu büyük düşünüre adını veren ve Endülüs te Mâlikî mezhebinin önde gelen ünlü fakihlerinden 2 olan dedesinden ayırt edilmek üzere ona, torun anlamında el- Hafîd denmiştir. Ayrıca Aristoteles in eserlerine yazdığı şerhlerden 3 dolayı İslam dünyasında kendisine Şârih 4, Batı da ise The Commentator ismi verilmiştir. Dedesinin vefatından bir ay önce dünyaya gelen İbni Rüşd, babasının ve dedesinin yolundan giderek ilim tahsil etmiştir. Devrinin entelektüel modeline uygun olarak Kelâm 5, Fıkıh ve Arap edebiyatı alanında eğitim görmüştür. Önce babasından dinî ilimleri öğrendi. Hâfız Ebu Muhammed ibni Rızk tan Fıkıh dersleri aldı. Daha sonra Endülüs te âdet olduğu üzere İmam Mâlik in el-muvatta isimli eserini ezberledi. Ebu l Kâsım ibni Beşküvâl den Hadis ve Usûl ü Fıkıh okudu. Daha sonra tıp ve matematik eğitimi aldı. 6 İbni Ebî Useybia, onun, İbni Bâcce den ders aldığını söyler. Tarihi kayıtlar bunun tam böyle olmadığını, fakat İbni Bâcce ile İbni Rüşd ün 1135 te Sevilla da bulunduğunu, bu yüzden kısa süreliğine de olsa İbni Rüşd ün İbni Bâcce den ders aldığını doğrular. 7 İbni Rüşd ün 1153 te Merrakeş 8 te bulunduğunu, 1160 yılında ise İbni Tufeyl tarafından Sultan Ebu Ya kûb Yusuf ibni Abdulmü min e takdim edildiğini biliyoruz. 9 İbni Rüşd ün halife ile karşılaşmasını günümüze kadar ulaşan bir yazıdan okuyabiliyoruz. 1 Bu ifade Ernest Renan ın 1852 de tamamladığı Averroes et l Averroisme (İbni Rüşd ve İbni Rüşdçülük) isimli doktora tezinde yer almıştır. Ayrıca geniş kapsamlı bilgi için bkz. P.Van Tieghem, Renan, 71, Paris Fakih, İslam hukuku denilen Fıkıh ilminin uzmanı olan kişilere verilen bir ünvan. 3 Şerh, bir kavramı veya kitabı açıklama, yorumlama amacıyla yazılan eserlere verilen isim. 4 Şârih, şerheden kimse anlamına gelir. 5 İslam dininin inanç/akaid konularını irdeleyen ve tarihsel olarak bu çerçevede gelişen dini-felsefi kuram ve teorilerle ilgilenen ilim dalı. 6 İbni Ebî Useybia, Uyûnü l-enbâ fi Tabakâti l-etibbâ, A.Bedevî, Histoire de la Philosophie en İslam, II, 738 ve İbni Bâcce, Resâilu,180, 8 Fas ta bir yerleşim yeri. 9 Geniş bilgi için bkz.: A.Bedevî, Histoire de la Philosophie en İslam, II, 739 ve Renan Averroes et l Averroisme 18;Léon Gauthier, İbn Thofail, Sa Vie, Ses Oeuvres,17. 1

2 Buna göre hayatı boyunca Endülüs te yaşamış olan halife Ebu Ya kûb Yusuf, buradaki geniş ve zengin kültür muhitinden etkilenmiş, İbni Tufeyl gibi büyük âlimlerin sohbetlerinde bulunarak felsefe ve bilime merak sarmıştır. Bu amaçla devlet işlerinden kalan zamanda, gerekli gördüğü kitapları temin edip okumaya çalışmıştı. Felsefeden sonra tıp ilmiyle uğraşmış ve Ali ibn Abbâs el-mecûsî nin Kitâbu l-melikî adlı eseri başta olmak üzere, tüm tıp kitaplarını tetkik etmişti. Metafizikle de ilgilenen hükümdar, bu konularla ilgili tüm kitapların sarayda bir kütüphanede toplanmasını istemiştir. Bu bilim ve felsefe meraklısı hükümdar, Aristoteles in eserlerini de incelemiştir. Ancak filozofun çok ağır olan üslubunu anlamakta zorluk çektiği için, İbni Tufeyl den bu konuda yardım istemiştir. O zamanlar 68 yaşında olan İbni Tufeyl, bu isteğe olumlu cevap veremeyeceğini ama bunu yapacak birini tanıdığını söyleyerek İbni Rüşd ü halife ile tanıştırmıştır. İşte İbni Rüşd ile halifenin karşılaşması bu şekilde olmuştur. Daha sonraları sırasıyla halifeler; Ebu Ya kûb Yusuf el-muvahhidûn un ve oğlu Ebu Yusuf Ya kûb el-mansur zamanında da hükümdarın hekimi olan ve kadılık görevine devam eden İbni Rüşd, himaye görmesi sayesinde uzun süre sultanların gözdesi olmuştur ve saraya yakın kalmıştır e kadar, hükümdarların takdirine mazhar olan İbni Rüşd, 1169 yılında Sevilla kadısı olmuştur. Bu görevi esnasında bir yandan da Aristoteles in eserlerini şerh eden İbni Rüşd, burada yazdığı eserlerden birinde 10 kadılık işinden ve Kurtuba dan uzak olmaktan ötürü kitap yazmaya zaman bulamadığından şikâyet etmiştir. Çok geçmeden 1171 yılında Kurtuba baş kadısı (Kadı l-kudât) olan İbni Rüşd, telif hayatının en yoğun dönemini yaşayacaktır. Kaynaklara göre İbni Rüşd tüm ömrü boyunca sadece 2 defa kitap okumaktan ve yazmaktan uzak kalmıştır: Babasının vefat ettiği gece ile evlendiği gece. İbni Rüşd, zamanındaki dini görüşleri yüzünden ve daha çok felsefe ile ilgilenmesi sebebiyle, zamanın din adamları tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Bu bağlamda İbni Rüşd ün zamanın fukahası tarafından çok tenkit edildiğini, hatta düşmanlık derecesinde muameleye tabi tutulduğunu görüyoruz. Nitekim bu hasımları, İbni Rüşd ün gözden düşmesi ve sürülmesi için ellerinden geleni yapmışlardır. Nihayetinde İbni Rüşd, Ebu Ya kûb Yusuf el-muvahhidûn den sonra yerine geçen hükümdar Ebu Yusuf Ya kûb el-mansur tarafından devrin başka bilgin ve entelektüelleriyle birlikte, Kurtuba ya 73 km. mesafedeki Lucena yerleşim birimine sürülür. Bu sürgün işine dair çok farklı savlar ortaya atılmıştır. Bunlar; İbni Rüşd ün Hristiyan ahaliye olan yakınlığından, halife Ebu Ya kûb Yusuf un kardeşine taraftar olmasına kadar geniş bir yelpaze arz etmektedir. Hayatının sonlarına doğru, Sevilla halkının ısrarı sonucu halife el-mansur tarafından affedilip Merrakeş e davet edilen İbni Rüşd, bu iade-i itibarın tadını çıkaramadan 1198 yılının Aralık ayında vefat eder. 10 Eczâu l-hayavân adlı kitabının şerhinin 4.bölümünde İbni Rüşd ün yakınması yer almaktadır. 2

3 Cenazesi önce Merrakeş te Tagezut kapısı yanındaki mezarlığa gömülmüş, üç ay sonra Kurtuba ya götürülerek İbni Abbas aile kabristanlığına defnedilmiştir. İbni Rüşd ün cenazesinin Merrakeş ten Kurtuba ya taşınması ve defnedilmesi işlemini izleyenler arasında İslam dünyasında oldukça meşhur olan Muhyiddin İbnü'l-Arabî de vardır. O zamanlar genç olan Muhyiddin İbnü'l-Arabî bu anı izlerken, İbni Rüşd ile kendi çocukluğu döneminde karşılaştığı kısa süreyi hatırlayacak ve bunu eseri olan el- Futûhâtu l-mekkiye (I, ) de anlatacaktır. İbni Rüşd ün kaç çocuğu olduğu bilinmemektedir. Ancak İbni Ebî Useybia, onun kendisi gibi fakih ve Endülüs ün muhtelif yerlerinde kadılık yapan çocukları bulunduğunu ve bunlardan Ebu Muhammed Abdullah ibni Ebu l-velid ibni Rüşd ün çok değerli bir tabip olduğunu, zamanın hükümdarını tedavi ettiğini ve Hîletu l-bur isimli bir tıp kitabı yazdığını bildirir. 11 Batı dünyası bu büyük düşünürün ismini tahrif etmiş ve Averroes ismiyle tanımıştır. Ki çoğu Batılı yazar, İbni Rüşd den bahsederken Averroes ismini tercih etmektedir. İbni Rüşd ün öğrencilerinin çoğu kadılık ve müderrislik görevlerinde bulunmuşlardır. Orta Çağ'ın Avrupalı skolastiklerinin kendisine gösterdikleri saygıdan ötürü Dante, İbn Rüşd'ü İlahi Komedya'da diğer büyük pagan filozoflarla beraber "iltifatın üne borçlu olunduğu" Limbo'da 12 göstermiştir. Victor Hugo'nun, Quasimodo ile Esmeralda'nın talihsiz öyküsünün anlattığı, Notre Dame'ın Kamburu adlı eserinde, bilimle hukukun kaynaklarına değinildiği bir bölümde, İbn Rüşd referans verilir. Avrupa'da bilinen adıyla Averroes ismiyle anılır. 13 James Joyce'un Ulysess adlı eserinde 14 ve Jorge Luis Borges'un La Busca de Averroes (Averroes'in Arayışı) eserinde 15 de, İbn Rüşd anılır. İspanya da İslam felsefesi, İbni Rüşd ile sona erdi. Hristiyan felsefesi için oldukça önemli olan İbni Rüşd, İslam felsefesinde son nokta iken, Hristiyan felsefesi için bir başlangıçtı İbni Ebî Useybia, Uyûnü l-enbâ fi Tabakâti l-etibbâ, Limbo (Latince: Limbus, kelime anlamı kenar veya sınır, manâsı cehennemin "sınırı"), Roma Katolik Kilisesi teolojisine göre ölüm sonrası ölenin işlediği günahlardan dolayı ruhunun lanetlenip cehenneme atılmadığı durum hakkında bir hipotez. Bilgi için bkz "Notre Damme'ın Kamburu, s.193 (ing.)". 9 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi Bertrand Russell, Batı Felsefesi Tarihi, 2.Cilt. İslam Kültürü ve Felsefesi, s

4 İbni Rüşd Kronolojisi 1126 Dede İbni Rüşd ün vefatı 1126 Torun İbni Rüşd (Averroes) ün doğumu 1147 Merrakeş te el-muvahhidûn iktidarının başlangıcı 1148 el-muvahhidûn un Endülüs e geçip Kurtuba yı zaptı 1153 İbni Rüşd ün ilk Merrakeş ziyareti, 1156 el-muvahhidûn prensi Ebu Ya kûb Yusuf ibni Abdülmü min in Sevilla valisi oluşu 1157 İbni Rüşd ün hocası İbni Meserra nın vefatı 1158 İbni Rüşd ün ilk kitabı Muhtasaru l-mustasfa yı kaleme alışı 1159 İbni Rüşd ün ilk kitabı Muhtasaru l-macesti yi kaleme alışı 1159 İbni Rüşd ün Meteoroloji Şerhi ni kaleme alışı 1160 İbni Rüşd ün İbni Tufeyl tarafından halife Ebu Ya kûb Yusuf ibni Abdülmü min e takdimi 1161 İbni Rüşd ün el-külliyatü fi t-tıbb ın ilk versiyonunu tamamlayışı 1161 İbni Rüşd ün hocası büyük tıp âlimi İbni Zühr ün vefatı 1163 Halife Abdül mü min in vefatı 1163 Ebu Ya kûb Yusuf el-muvahhidûn un halife oluşu 1168 Baba İbni Rüşd ün vefatı 1168 İbni Rüşd ün Bidayetü l-müctehid i kaleme alışı 1169 İbni Rüşd ün Kitabü l-hayavan ı tamamlayışı 1170 İbni Rüşd ün Tabiiyat ve Küçük Tabiiyat Şerhi ni kaleme alışı 1171 Kurtuba depremi ve İbni Rüşd ün Kurtuba kadılığına atanması 1171 İbni Rüşd ün es-semaü ve l-alem in Orta Şerhi ni kaleme alışı 1172 İbni Rüşd ün es-kevnü ve l-fesad ın Orta Şerhi ni kaleme alışı 1175 İbni Rüşd ün Kitabü l-hitabe Şerhi ni kaleme alışı 1175 İbni Rüşd ün Ma Ba de t-tabia Şerhi ni kaleme alışı 4

5 1177 İbni Rüşd ün Nicomahos a Etik Şerhi ni kaleme alışı 1178 İbni Rüşd ün Merrakeş ziyareti 1179 İbni Rüşd ün Fi Tecevhüri l-felek i kaleme alışı 1180 İbni Rüşd ün Tehafütü t-tehafüt ü kaleme alışı 1180 İbni Rüşd ün Sevilla kadılığı 1180 İbni Rüşd ün Kurtuba baş kadısı oluşu 1182 İbni Rüşd ün, İbni Tufeyl in yerine Halife nin özel doktoru oluşu 1184 Ebu Ya kûb Yusuf el-muvahhidûn un vefatı 1184 Ebu Yusuf Ya kûb el-mansur un halife oluşu 1185 İbni Tufeyl in vefatı 1186 İbni Rüşd ün, es-simaü t-tabii nin Büyük Şerhi ni kaleme alışı 1194 İbni Rüşd ün, Galen in Tıp Kitaplarının Şerhi ni kaleme alışı 1195 İbni Rüşd ün, Birinci Analitiklerin Şerhi ni kaleme alışı 1195 Alarcos Meydan Muharebesi ve Halife el-mansur un yenilgisi 1197 İbni Rüşd ün, Lucena ya sürgünü 1198 Halife Ebu Yusuf Ya kûb el-mansur un vefatı 1198 İbni Rüşd ün vefatı Tarihlerden sadece kesin olanlar bu kronoloji içine alınmıştır. 5

6 Matematik mantığın uygulama alanıdır 17 Buraya kadar hayatından kabaca bahsettiğimiz İbni Rüşd ün çok çeşitli alanlarda eserler verdiğini görüyoruz: Mantık, tıp, fıkıh, metafizik, astronomi, felsefe Burada İbni Rüşd ün dünyaya etkisinden veya felsefesinden bahsetmeyeceğiz. Fakat onun özellikle Aristoteles in Organon adlı kitabının bölümleri üzerine yazdığı şerhlerden mantıkla ilgili olanları önemlidir. Matematik-mantık ilişkisi düşünüldüğünde, mantık alanında yapılan bu çalışmaların neden önemli olduğu hemen fark edilir. İbni Rüşd, özellikle Aristoteles in mantık alanındaki görüşleri üzerinde çalıştı. O zamana kadar Aristoteles mantığı üzerine pekçok çalışma yapılmıştı ve onun takipçileri, mantık konusunda bazı yanlışların içine düşmüşlerdi. İbni Rüşd, bu yanlışları düzeltmekle uğraştı. Ayrıca Aristoteles ile Kur an ı bir yerde buluşturmayı hedeflemekteydi. Bu bağlamda İbn Rüşd ün Aristoteles in çizgisini takip ettiğini, fakat ondan farklı ve özgün olarak ortaya koyduğu, tümevarım ve tümdengelimin birlikte yer aldığı bilimsel yöntemi bizce önemlidir. Çünkü bu yöntem, sadece aklı ön plana alan rasyonalistin ulaştığı doğa neden aklı izlesin sorunuyla, empiristin gözlemlere özgü güvenilirliğin öndeyilere nasıl transfer edileceği sorununu çözümleme noktasında dikkate değer bir açılım sağlamaktadır. Rasyonalist bakışta aklî ilke ile olgu çatıştığı zaman aklî ilke lehine olgulardan vazgeçme olanağı vardır. Mesela matematik alanında bu böyle olabilir. Çünkü Matematikçiler eşyayı değil eşya arasındaki bağıntıları incelerler; bağıntılar değişmemek şartıyla, bu eşya yerine başkalarını koymak onlar için ilgisizdir. Onlara göre maddenin önemi yoktur, onları ilgilendiren yalnızca şekildir. 18 Oysa İbn Rüşd de öncüller 19 dış dünyadaki gerçekliğe tekabül etmelidir ve bunlardan kurulu bir kanıtlama da, biçimsel açıdan doğru olmakla birlikte, olgusal-nedensel gerçekliği yansıtmak durumundadır. Salt aklî tutarlılık lehine olgusallık asla saf dışı bırakılamaz. Örneğin; Şurada ateş yanmaktadır, çünkü orada duman yükseliyor kanıtlaması olgudaki nedensel ilişkiye uygunluk arz etmediğinden nedensel kesin bilgi veren bir tümdengelimsel kanıtlama değildir. Çünkü olgusal olarak/varlık bakımından ateşin varlığının nedeni dumanın çıkması değil, ateşin varlığı dumanın çıkmasının nedenidir. 20 İbn Rüşd ün yöntemi bize hipotetik tümdengelim yöntemini 21 hatırlatmaktadır. Çünkü bu yöntemde evet ya da hayır diyen olgulardır. Hipotetik tümdengelim yöntemi gözlemle işe başlar, fakat bununla yetinmez, gözlem betimlemeyi aşan matematik bir açıklama ile tamamlanır. 17 Friedrich Ludwig Gottlob Frege Henri Poincare, Bilim ve Hipotez, çev. Fethi Yücel, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998, s. 37. Ayrıca bkz. Hilmi Ziya Ülken, Bilim Felsefesi, İstanbul: Ülken Yayınları, 1983, s Öncül: Bir bilimsel çalışmada işe koyulurken, araştırmaya konu edilmeksizin doğru sayılan önerme. 20 İbn Rüşd, Telhîsu l-burhân, s. 183, Bazı kaynaklarda hipotetik-dedüktif yöntem diye de geçer. Tümevarım ve tümdengelimin beraber kullanıldığı akıl yürütme yoludur. 6

7 Daha sonra da bu açıklamadan matematik gözlemlerle birtakım sonuçlar çıkarılır ve olgularla karşılaştırılır. Evet ya da hayır cevabını vermek olgulara bırakılmıştır. Bu oldukça önemlidir. Örneğin Kepler, evrenin armonik düzende olduğu düşüncesini karmaşık bir matematik planla ispat etmeye koyulmuştu. Ancak gezegenlere ilişkin gözlemlerin, kendi beklentisine uymadığını, gezegenlerin başka yasalara bağlı olarak hareket ettiklerini saptadıktan sonra ispatlamaya çalıştığı düşüncesinden vazgeçmişti. Gezegenlerin yörüngelerinin çembersel değil, eliptik olduğu ortaya çıkmıştı. Yine Newton, Gravitasyon Yasası henüz hipotez aşamasındayken hipotezden mantıksal olarak çıkardığı dedüktif diferansiyel hesap sonuçları, Ay üzerine yaptığı gözlemlerle çelişince, teorinin yazılı olduğu kâğıtları çekmecesine kilitleyip kaldırmış, yirmi yıl kadar sonra Fransızlar yerkürenin çevresini yeniden ölçünce, Newton daha önce kullandığı ölçümlerin yanlış olduğuna tanık olmuştu. Newton, yeni ölçümlerin hipotezinin sonuçlarına tümüyle uyduğunu gördükten sonra ancak teorisini yayımlamaya karar vermişti. 22 Bu yüzden İbni Rüşd ün bilimsel yöntemi, matematik-aksiyomatik yöntemi de akla getirmektedir. İbni Rüşd ün üzerinde durduğu ve ilkelerini koyduğu burhân (ispat, delil, kanıt) teorisi oldukça önemlidir. İbni Rüşd, çok açık bir biçimde burhânın iki tür öncülden meydana geldiğini ve bunlar üzerine inşa edildiğini belirtir: Burhânın ilkesi, ki bu orta terimsiz öncüldür, öncelikle iki kısma ayrılır: Birisi belli bir bilimde kanıtlanamayan öncüldür. Bu hipotez (asl mevzû ) diye isimlendirilir. İkincisi ise kendiliğinden bilinir olan öncüldür. Bu da kendiliğinden bilinen bilgiler/aksiyom (el- ulûmu l- müte ârefe) diye adlandırılır. 23 Ancak İbni Rüşd de aksiyomatik öncüllerin şartlarından biri de, bu öncüllerin zorunlu olmakla birlikte doğru olması yani olgusal içerikli olması ve olguya tam olarak tekabül etmesidir. 24 Burhânın öncüllerinin doğru olması gerekir, der İbni Rüşd, çünkü yanlış öncüller, bu öncülleri kullanan kişiyi var olmayan bir şeyin var olduğuna inanmaya sevk eder. Örneğin, Karenin çapının kenarına eşit olduğuna inanmak gibi. 25 İbni Rüşd ün tümdengelimini oluşturan öncüller gerçekle ilgisiz, sadece matematik bir doğruluk kriterine sahip değildir. Ülken in ifadesiyle; Matematik dil bir ifade tarzıdır. Tabiat olaylarından bağımsız ele alındığı zaman satranç oyunu gibi yalnız şematik bazı münasebetlerin zaruretini inceler Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, s İbn Rüşd, Telhîsu l-burhân, s İbn Rüşd, Telhîsu l-burhân, s İbn Rüşd, Telhîsu l-burhân, s Ülken, Hilmi Ziya, Bilim Felsefesi, İstanbul: Ülken Yayınları, 1983, s

8 Menon Paradoksu ve İbni Rüşd 27 İbni Rüşd mantık alanında yaptığı çalışmalar esnasında sadece ispat konusuna eğilmemiş, ünlü Menon paradoksuyla da ilgilenmiştir. Bu paradoksu kısaca özetlemek gerekirse: Kendisinden erdemin tanımının yapılması istenen Menon, yaptığı bütün tanımlar Sokrates tarafından çürütülünce sofistik 28 bir iddia ortaya atar: Hakkında hiçbir şey bilinmeyen bir şey, asla bilinemez ve dolayısıyla hakkında konuşulamaz. Çünkü hiçbir bakımdan bilinmeyen, yani bilginin nesnesi olmayan bir şeyin, bilinmeyen bir şey olduğunu ileri sürmek de o şeye ilişkin bir tür bilgi sahibi olmak anlamına gelmektedir. Bu, bir çelişkidir. Bilinmeyen bir olguyu elde edebiliyorsak, aradığımız olguyu kavradığımızı nasıl bilebiliriz? Bu durumda insan sadece bildiklerini bilebilir; doğal olarak da öğrenim ve öğretim söz konusu olamaz. 29 Aristoteles, I. ve II. Analitiklerde isim vererek bu problemi kısaca tartışmaktadır; Metafizika da ise isim vermeksizin 30 Menon paradoksuna temas etmekte, söz konusu pasajın tefsirinde İbn Rüşd, Aristoteles in kapalı metnini açarak Menon ismini zikretmektedir. İbn Rüşd ün, paradoksa özel bir ilgi gösterdiğini ve Aristoteles in izinden giderek çözüm üretme konusunda oldukça titiz davrandığını vurgulamalıyız. Esasen bu durumun da iki nedeni bulunmaktadır: Menon paradoksu, özellikle bilgi edinme ve edinilen bilginin aktarımı yani öğretim konusunda, mutlaka yanıtlanması gereken önemli bir problem ortaya atmaktadır. Burada asıl sorun, bilginin, başlangıçta nasıl meydana geldiği yani orijinidir. Söz konusu paradoksa cevap vermek için Platon, hatırlama (anamnêsis) teorisini ileri sürmektedir. Oysa ideaların bağımsız varlığını reddeden Aristotelyen felsefenin, bu çözümlemeyi kabul etmesi imkânsızdır. Dolayısıyla Aristoteles ve büyük şârih İbn Rüşd için yeni bir problematik alan ortaya çıkmaktadır. Bu iki nedenle Menon paradoksu, sofistik bir itiraz olmaktan öteye gitmekte, bilginin nasıl elde edildiğine ilişkin bir anlam kazanmaktadır. Bunula birlikte, İbn Rüşd ün, Menon açmazı hakkında fikir üretirken, Farabi nin son derece ilginç ve yaratıcı açıklamalarından etkilendiği de görülüyor. Bu durum, anlaşılabilir bir şeydir. 27 İbn Rüşd ve Menon Açmazı, Mehmet Fatih Birgül. Metnin tamamına buradan ulaşabilirsiniz. 28 Sofistik: Safsatalı, yanıltmalı (Bkz. Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük). 29 Bu açmaz hakkında kapsamlı bir eser: Platon, Menon, çev. ve yorumu, Ahmet Cevizci, Sentez Yay., İst İbn Rüşd, Tefsîru Mâ-ba de t-tabî a, thk. Maurice Bouyges, Dâru l-maşrık, Beyrut 1991, II/

9 Zira Farabi, kendisine kadar gelen felsefî geleneğin basit bir tekrarcısı olmadığını, Menon paradoksunu analiz ederken de kanıtlamış ve İbn Rüşd ün de ayrıntılı biçimde tartıştığı, daha önce ortaya konmamış bir takım meseleleri göstererek yeni kavramlar üretmiştir. Ayrıca İbni Rüşd İbni Sina ve Aristoteles in çözümlerini temel alarak özgün bir çözüm ortaya koymuştur. İbni Rüşd e kulak verelim 31 : [11] Duyu yoluyla bilmeden önce bütün tekillerin bilinir durumdaki tümellerle ilişkisi böyledir; yani onlar bir yönden bilinmezken diğer yönden bilinir şeylerdir. Kısaca öğrenim yoluyla elde edilen şey, tikel 32 olmak bakımından bilinmezken hepsini kapsayan tümel bakımından bilinir. Eğer bilmediğimiz şey, bütün yönlerden bilinmeseydi onu öğrenmemize olanak kalmaz ve meşhur Menon paradoksu bizim için bağlayıcı olurdu. [12 Kaçak Köle] Nitekim [Menon] şöyle der: İnsan ya bildiği şeyi ya da hakkında bilgi sahibi olmadığı şeyi bilir. Eğer bildiği şeyi bilirse henüz bilmediği şeyi bilmiş sayılmaz. Eğer bilmediği şeyi öğrenirse bilmediği şeyin bildiği şey olduğunu nereden bilecektir. Örneğin, bilmediği kayıp bir köleyi araştıran birisi ona rastladığında daha önce tanımıyorsa onun, araştırdığı köle olduğunu bilemez. Dolayısıyla burada ne bir öğrenim ne de bir öğretimden söz edilebilir. Biz araştırılan şeyin tümellik bakımından bilindiğini, fakat kendine özgü tikellik bakımından bilinmediğini ileri sürdüğümüzden dolayı, bu paradoks bizim için bağlayıcı değildir. [13 Tikel Üçgen] Söz konusu tikel şeyler hakkında kullanımı âdet olmuş bu sofistik paradoksu şöyle de çözebiliriz. Buna göre, Sofistler Üçgenin iç açılarının toplamının iki dik açıya eşit olduğunu biliyor musun? sorusuna Biliyorum diye cevap veren kişiye bir levha üzerine çizilen üçgeni gösterirler ve şöyle derler: Sana göstermeden önce bu üçgenin de iç açılarının toplamının iki dik açıya eşit olduğunu biliyor muydun? Cevap veren Bilmiyordum derse şöyle cevap derler: Üçgenin iç açılarının toplamının iki dik açıya eşit olduğunu biliyorsun fakat bu levha üzerindeki üçgenin iç açılarının toplamının iki dik açı ettiğini bilmiyorsun, çünkü bu üçgenin durumunu daha önce bilmiyordun. Biz bu paradoksu şöyle çözeriz: Levha üzerine çizilen üçgeni bir açıdan bilip başka bir açıdan bilmememiz imkânsız değildir. İmkânsız olan, bir şeyi bilmediğimiz yönden bilmemizdir. [14] [Aristoteles] şöyle der: Bu paradoksa karşı bazılarının iddia ettiği gibişöyle bir çözüm getirilemez: Her üçgenin iç açıları toplamının iki dik açıya eşit olduğunu bilmeyiz. Aksine sadece üçgen olarak var olduğunu bildiğimiz her bir şeyin iç açıları toplamının iki dik açıya eşit olduğunu biliriz. Zira bir üçgeni gördüğümüzde bizde oluşan bilgi, yani sonuç, zikredilen şarta bağlı olarak ortaya çıkmaz. 31 Buradaki 11, 12, 13 ve 14 numaralı pasajlar İbni Rüşd ün İkinci Analitiklerin Orta Şerhi adlı eserinden alınmıştır. Sayfa (Tanım 1) Bir tümün bir parçası ile ilgili. (Tanım 2) Tek tek nesnelerin sayısız çeşitlilik gösteren ya da türsel olmayan bireysel özelliklerinden her biri. (Tanım 3) Bir türün bütün bireylerine değil de bir ya da birkaç bireyine ilişkin olan. (Tanım 4) Bir türün bütün bireylerine değil de bir veya birkaç bireyine ilişkin olan, cüzi, tümel karşıtı. 9

10 Başka bir ifadeyle, bir şeyin üçgen olduğunun bilinmesinden Üçgenin iç açıları toplamının iki dik açıya eşittir sonucu çıkmaz. Aksine duyudan ve Üçgenin iç açıları toplamının iki dik açıya eşittir şeklindeki, bildiğimiz tümel 33 önermeden hareketle sonuca ulaşırız. Bu kanıta göre [somut bir üçgene ilişkin] bilgi, söz konusu şarta bağlı olarak değil, mutlak olarak üçgenin doğasından çıkar. Bu yazı yazılırken yararlanılan tüm kitap ve internet kaynakları aşağıda listelenmiştir. KAYNAKÇA 1- Tanju, İzzet (2013). Bir Erken Aydının Yaşam Öyküsü, İbni Rüşd. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş. 2- Karlığa, Bekir (2014). Batı yı Aydınlatan İslam Düşünürü İbni Rüşd. İstanbul: Mahya Yayıncılık ve Eğitim Hizmetleri San. Ve Tic. Ltd. Şti. 3- Russell, Bertrand. (2016). Batı Felsefesi Tarihi 2.Cilt. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım San.ve Tic. Ltd. Şti. 4- Birgül, Mehmet Fatih (2012). İbni Rüşd de Nedensellik, İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş. 5- Birgül, Mehmet Fatih (2013). İbni Rüşd de Burhân, İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş. 6- Birgül, Mehmet Fatih (2008). Menon Açmazı ve İbni Rüşd. Usûl İslam Araştırmaları Dergisi. 7- Kaya, Hacı (2013). İbn Rüşd Felsefesinde Bilimsel Yöntem, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Sayı/No 4, Ekim Kaya, Hacı (2015). İkinci Analitiklerin Orta Şerhi-İbni Rüşd, İstanbul: Klasik Yayınları 9- İnternet kaynağı, İnternet kaynağı, 33 (Mantıkta) Belli bir sınıfa bağlı bireylerin tümünü içine alan. Bütün kapsamıyle alınmış olan (önerme). Bir önermenin tümelliği "bütün" ya da "her" sözcüğüyle gösterilir. Genellik bir terimin kapsamını; tümellik önermede konunun bütün kapsamıyle alındığını gösterir. 10