TARİHTE İSLAM DÜNYASINI HEDEF ALAN VİKİNG SALDIRILARI

Transkript

1 stem Yıl:13 ayı: s ARH LA DÜNYAINI HDF ALAN VKNG ALDIRILARI Yrd.Doç.Dr. Ali DADAN Necmettin rbakan Üniversitesi lahiyat Fakültesi ÖZ Vikingler Ortaçağ tarihinde büyük bir rol oynamışlardır. VIII. yüzyılın sonlarında anavatanları skandinavya dan çıkan Vikingler tüm Avrupa yı yağmalamaya ve yakıp yıkmaya başladılar. Vikinglerin yağma ve istilalarına slam dünyası da maruz kalmıştır. Bu nedenle ndülüs üzerine Vikinglerin bir takım istila hareketlerinde bulundukları görmekteyiz. Nitekim Vikinglerin slam dünyasına beş kez saldırı düzenlediklerini tespit edebildik. Bunların dört seferi ndülüs üzerine bir seferi Hazar Denizi ve çevresine yapılmıştır. slam arih kaynaklarında Vikingler için ecûs ve Rûs ifadelerinin kullanıldığını görmekteyiz. ki farklı kullanılışın sebebi Normanlar ile Varegler i birbirinden ayırmak olmalıdır. Normanlar söz konusu edilirken ecûs kullanılırken, Varegler den bahsedilirken Rûs kullanıldığını görürüz. Bu makalede Vikinglerin slam dünyasına düzenlemiş olduğu beş saldırının üzerinde durularak ayrıntılarla bahsedilecektir. Anahtar Kelimeler: Viking Çağı, Vikingler, Norman, Varyeg, ndülüs. Abstract he Viking Attacks on Islamic Lands in History he Vikings have played a major role in the history of the middle Ages. At the end of the 8 th century the Vikings left their homeland candinavia and began to plunder and devastate the whole urope. he Vikings pillage and invasion has also reached the Islamic world. We see a number of invasion attempts by Vikings on Andalusia. We were able to identify five attacks on the Islamic world organized by the Vikings. Four of them were on the Andalusian lands and one was took place around the Caspian ea. We see that the expression used for the Vikings in Islamic History sources are majus and rus. he reason for the use of two different words must be the aim to distinguish between the Normans and Varangians. We see that majus is used when referring to Normans and rus is used when referring to Varangians. his article will deal with the five attacks of the Vikings on the Islamic world and will analyze them in detail. Keywords: Viking Age, Vikings, Norman, Varangian, Andalus. Giriş Vikingler bugünkü sveç, Norveç ve Danimarka yı kapsayan skandinavya bölgesinde yaşayan bir milletti. ngilizcesi Norsemen, spanyolcası Normandos olan kelime Norman şekliyle de başka dillere geçmiştir. Bu kelime kuzey

2 112 Yrd.Doç.Dr. Ali DADAN (north) ve adam (man) kelimelerinin bir araya gelmesinden türetilmiş bir kelimedir. 1 Kelime Avrupa nın kuzey bölgelerinde yaşayan insan anlamına gelmektedir. Ancak sözünü ettiğimiz bu millet slam kaynaklarında inançları göz önüne alınarak ecûs,(المجوس) Avrupalıların bu millete verdiği ismin Arapçalaşmış şekliyle rdimaniyyûn (ا لردمانيون) ve Hazar denizi çevresinde faaliyet gösterenleri ise Rûs (الروس) şeklinde yer almaktadır. Viking adının kökeni kesin olarak bilinmemesine karşın çağdaş tarihçilerin Viking adının muhtemelen ski Norsça fiyort anlamına gelen vik kelimesinden geldiğine dair bir kanaati mevcuttur. Buna göre Viking kelimesi skandinavya da bulunan fiyort, körfez ve koyları yurt edinen anlamına gelmektedir. 2 Ayrıca eski ngilizce de kamp anlamına gelen wic sözcüğünden, 3 Norveç de bulunan Vik adındaki coğrafi bölgeden, 4 savaş anlamına gelen vig kelimesinden, yana çevirmek, sapmak anlamına gelen vikja fiilinden türetildiğine dair iddialar da mevcuttur. 5 rken dönem skandinav dillerinde ve kaynaklarında ise vikingr sözcüğünü korsan anlamına kullanıldığını görmekteyiz. Ancak IX. yüzyıl öncesinde Viking diye bir kelimeye rastlanılamaması bu kelimenin bu zamandan sonra kullanılmaya başladığını göstermesi açısından önemlidir. 6 Viking kelimesi bir halktan ziyade bir kültürü temsilen kullanılır. Bu nedenle Vikingleri yerleşik oldukları yerden deniz aşırı bölgelere askeri harekât düzenlemeye başlamaları ile birlikte bu ismin kullanılmaya başlaması arasında bir ilişkinin olduğu gözden kaçırılmaması gereken bir noktadır. Vikingler diye adlandırılan insanlar aslında iki ulusa, yani Varegler ile Normanlar'a mensup insanlardır. Varegler günümüzde sveç toprakları üzerinde yaşamış olan Vikinglerdir. Varegler doğuya doğru yayılmış Karadeniz ve Hazar Denizi nin çevresinde yaşayan halklarla ilişkiler kurmuşlardır. Bu çerçevede Vareglerin Bizans ve slam toprakları ile olan ilişkileri göze çarpmaktadır. 7 Normanlar ise günümüzde Danimarka ve Norveç toprakları üzerinde yaşamış olan Vikinglerdir. Germen ırkının bir kolu olan Normanlar bir yüzyıl boyunca Avrupa nın denizci ülkeleri ngiltere ve Fransa için korku sebebi olmuş- 1 Abdülvahid Zennun aha, Halil brahim amerraî, Natık alih atlûb, ârîhu l-arab ve Hadaretuhum fi l-ndelüs, Beyrut, 2000, s Allen aver, he Vikings, Cambridge, 1913, s.1; Bauduin, P., Vikingler, çev. smail Yergüz, stanbul, 2004, s Holman, Katherine, he A to Z of the Vikings, Polymouth, 2009, s. 277; impson, J. veryday Life in the Viking Age, New York, 1967 s Allen aver, he Vikings, s.1 5 Rick Chartrand, ark Harrison, Keith Durham, Ian Heath, he Vikings: Voyagers of Discovery and Plunder, Oxford, 2006, s Brink tefan, Vikingler Kimdi?, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s Ayrıntılı bilgi için bkz. hepard, Jonathan, Viking Rus ve Bizans, Viking Dünyası, ed. tefan Brink- Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s ; Androshchuk, Fjodor, Vikingler Doğuda, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s

3 arihte slam Dünyasını Hedef Alan Viking aldırıları 113 lardır. 8 Fransa'nın batı sahilleri başta olmak üzere batıya doğru denizleri istilaya girişip Büyük Britanya yı, zlanda'yı, Grönland'ı ve Kanada kıyılarını ele geçirerek sömürgeler kurabilmeyi başarmışladır. Fransa nın Batı sahillerinin bir bölümüne Normandiya denmesinin sebebi bu bölgenin Normanlar tarafından istila edilerek yerleşilmesidir. Fransa kıyılarına yerleştikten sonra ndülüs kıyıları hatta talya kıyıları bile onların saldırılarına uğramıştır. slam arihi kaynaklarında Vikingler için rdimaniyyûn,(ا لردمانيون) ecûs bahsetmiştik. ifadelerinin kullanıldığından daha önce (الروس) ve Rûs (المجوس) ecûs (المجوس) ve Rûs (الروس) şeklindeki farklı iki kullanımın sebebi Normanlar ile Varegler i birbirinden ayırmak olmalıdır. Normanlar söz konusu edilirken ecûs, Varegler den bahsedilirken Rûs kullanıldığını görmekteyiz. 9 Varegler için Rûs ifadesinin kullanılması ana kaynaklar incelenirken Ruslar ile Varegleri ayırt etme zorluğunu beraberinde getirmektedir. Burada açıkça görülmektedir ki slam arihi kaynaklarının Karadeniz in kuzeyinde yaşayan gayr-ı müslim insanların çoğunu Rus olarak isimlendirmektedirler. abiatları gereği macerayı seven Vikingler gemilerine binerek denize açılmışlar ve sahil boylarında bulunan korumasız şehirlere ve kalelere saldırmak suretiyle bir takım yağma faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Nitekim bu özelliklerini bn Fadlan ın seyahatnamesinde açık bir şekilde görmekteyiz. 10 Bu faaliyetleri çerçevesinde Britanya adasında, Fransa da, ndülüs ve Fas sahillerinde çeşitli yerlerde faaliyet göstermişlerdir. Vikinglerin yürüttükleri bu faaliyetlerin bizi ilgilendiren boyutu ise slam dünyasına düzenlemiş oldukları akınlardır. Bu akınlar o çağda üslümanların sahip olduğu zenginliklere ulaşma isteğinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu nedenle çeşitli defalar ndülüs ün ve bir defa da Hazar Denizi çevresinin Viking istilasıyla karşı karşıya kaldığını görürüz. Avrupa nın doğusunda güçlü bir devlet sistemine sahip Bulgarlar ve Hazarlar bulunmaktaydı. Bulgarlar ve Hazarlar, güneyden ran dan ve Bağdat tan Hazar Denizi üzerinden gelen slam dünyasının çeşitli mallarını alıp kuzeylerinde yaşayan halklara ve skandinavya dan gelen Vikinglere satıyorlardı. Vikingler de bu malları skandinavya ya götürüp sveç te Birka ve Hedeby gibi pazarlarda satıyorlardı. Buradan da Batı Avrupa nın büyük Pazar kentlerine gidiyordu. 11 Vikingler tarafından kolayca yağmalanamayacak bir sisteme sahip olan Hazar ve Bulgar Kağanlıklarının bünyesinde üslüman nüfus da 8. uhammed mamüddin, ndülüs iyasi arihi, çev: Yusuf Yazar, Ankara, 1990, s Ayrıntılı bilgi için bkz. ontgomery J.., Arapça Kaynaklarda Vikingler, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s bn Fadlan, bn Fadlan eyahatnamesi, çev. Ramazan Şeşen, stanbul, 2010, s. 75, elim Karagöz, Vikingler ve Viking stila Çağı ( ), Yüksek Lisans tezi, Aksaray Üniversitesi osyal Bilimler nstitüsü, 2014, s. 92

4 114 Yrd.Doç.Dr. Ali DADAN bulunmaktaydı. Yani bu kağanlıkların slam dünyası ile olan bağları oldukça güçlüydü. es udî, Hazarların slam dünyası ile Vikingler arasında bir tampon bölge oluşturduklarını ve bir keresinde Vikinglerin Hazar denizini geçip güneydeki üslüman halkların topraklarını yağmaladıklarını, birçok kişiyi öldürüp kadınlara tecavüz ettiğini anlatır. Bunun üzerine Hazarya daki üslümanlar olup biteni öğrenince Hazar hakanına gelerek Vikinglerin topraklarını geçmelerine izin vermemesini rica eder. 12 Doğudaki Vikingler, batıdakiler gibi bağımsız hareket edip istedikleri gibi yağma yapabilecek bir ortama sahip değillerdi. Batıda kıta Avrupa sında zayıf bir askeri yapıya sahip Karolenjler vardı ve yağmalara karşı koyamıyorlardı. Britanya da dört ana parçaya bölünmüş bir yapı mevcuttu. rlanda da organize bir politik yapı bile bulunmuyordu. Bu yüzden bu bölgeler Vikingler tarafından defalarca ve yüzyıllarca yağmalanmıştır. Fakat doğuda Hazarlar ve Bulgarlar gibi iki büyük organize yapı vardı. Bu iki kağanlık güneydeki halkları Viking saldırılarından, yağmalarından kısmen korumuştur. Birka şehri kalıntıları 1872 ve 1875 yılları arasında sveç'te Björkö Adası'nda bulunan UNCO tarafından hazırlanan dünya mirası listesinde yer alan Birka şehrinde arkeolog Hjalmar tolpe tarafından yapılan bir kazıda, IX. yüzyıldan kalma Viking mezarında bulunan yüzük, Vikinglerin yaşadığı dönemdeki skandinavya ile slam dünyası arasındaki teması ortaya çıkarmıştır. O dönemin âdetleri gereği skan- 12 es ûdî, urûcu z-zeheb ve e âdinü l-cevher, Beyrut, 2008, I/141

5 arihte slam Dünyasını Hedef Alan Viking aldırıları 115 dinavyalılar geleneksel elbise ve mücevherlerle mezara gömülüyorlardı. Bir bayan mezarında yapılan kazıda üzerinde kısmen silinmiş Arapça karakterlerle Allah için veya nşallah yazan cam kaşı bulunan gümüş bir yüzük ele geçmiştir. Bu yüzük kadının kolyesinde asılı bir şekilde bulunmuştur. 1942'den beri tockholm'deki sveç arih üzesinde sergilenen yüzüğün ticaret yoluyla Viking mezarında bulunan gümüş yüzük skandinavya ya gitmiş olabileceği düşünülmektedir. 13 Halbuki bu yüzüğün ndülüs e veya Hazar denizi çevresine yapılan istilalar sırasında ele geçirilip skandinavya ya götürülmüş olması muhtemel gözükmektedir. Yüzüğün şahsi bir eşya olduğu açıktır ve ticari değişimde kullanılması düşük bir ihtimaldir. Daha güçlü ihtimal ise bu yüzüğün hediye edilmek suretiyle veya Viking savaşçılar tarafından ele geçirilmiş olmasıdır. Vikingler ve slam dünyasıyla olan ilişkilerine dair genel bilgiler verdikten sonra Vikinglerin slam dünyası ile olan en önemli bağlantı kanalının olan ndülüs olduğunu vurgulamamız gerekir. Coğrafi olarak yakınlık, zengin ve bereketli topraklar ve ortaçağ ilim dünyasındaki yeri açısından ndülüs coğrafyasında yaşayanların sahip oldukları birçok şey çevresinde bulunan düşmanların ilgisini çekmeye yeterli olmuştur. Bu nedenle ndülüs üzerine Vikinglerin bir takım istila hareketlerinde bulunduklarını görmekteyiz. Nitekim Vikinglerin slam dünyasına beş kez saldırı düzenlediklerini tespit edebildik. Bunların dört seferi ndülüs üzerine bir seferi Hazar Denizi ve çevresine yapılmıştır. 1. lk aldırı (229/844) ndülüs ün Atlas Okyanusuna bakan batı kıyıları 229/844 yılında ilk kez 13 erişim: 27/10/2015; erişim: 27/10/2015.Ayrıca bkz. gil eikkelsen, Vikingler ve slam, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s. 690.

6 116 Yrd.Doç.Dr. Ali DADAN Viking saldırılarıyla karşı karşıya kaldı. 14 Vikingler ndülüs ün uzak bölgelerinden üslümanların yoğun olarak yaşadıkları güney bölgelere deniz yolunu kullanarak saldırdılar. Vikinglerin şbûne açıklarında ortaya çıkmaları 229/844 yılının Zilhicce ayına rast gelmektedir. 15 Viking donanması saldırmasına rağmen şbûne şehrinin gemileri ve kayıkları bu saldırıya karşı koydu. şbûne sularında cereyan eden bu saldırı on üç gün sürdü. Bu süre zarfında bölge halkıyla Vikingler arasında birkaç defa çarpışma oldu. Bu şehrin hakimi Vehbullah b. Hazm ın yaptığı başarılı mukavemet sayesinde Vikingler bu bölgeden çekilmek zorunda kaldılar. Bunun üzerine Vehbullah, ndülüs mevî miri II. Abdurahman a hem uğradıkları saldırıyı hem de ndülüs ün nasıl bir tehlikeyle karşı karşıya olduğunu bildiren bir mektup yazdı. Buna karşılık II. Abdurrahman da sınır boylarını ve sahilleri koruyan kalelerin muhkem hale getirilmesi ve takviye güçlerle desteklenmesini emretti. Vikingler şbûne den Kadis e oradan da Şedûne ye geçmişlerdir. Şedûne de üslümanlarla aralarında çarpışmalar gerçekleşmiştir. 16 şbiliyye ye geçmeden önce Asîle şehrine yapılan Viking saldırısına dair kaynaklarda önemli bir detay görmekteyiz. Vikingler burada karaya çıkararak kendilerine ait olduğunu söyledikleri hazineyi çıkarma yoluna koyulurlar. Vikinglerin bölgeye çıkarma yaptığını öğrenen Berberîlerden oluşan üslüman bölge halkı karşı koymak amacıyla Vikinglerin karşısına çıkar. Ancak Vikingler asıl amaçlarının savaş olmadığını kendilerine ait hazineyi çıkarıp gideceklerini söylerler. Hatta bu hazineyi çıkarmalarına müsaade edilirse hazineyi aralarında paylaşabileceklerini teklif ederler. Bu teklifi kabul eden üslümanlar geri çekilir ve uzaktan Vikingleri gözlemeye başlarlar. Vikingler çok miktarda darı çıkarırlar ancak üslümanlar darının sarısını görünce onu altın tozu zannederek saldırıya geçerler. Vikingler gemilerine kaçarlar daha sonra Vikinglerin çıkardığı şeyin darı olduğunu fark edince Vikingleri tekrar gelip istedikleri şeyi çıkarmalarını isteseler de Vikingler artık bölge halkına güvenemeyeceklerini söyleyerek ndülüs ün başka bir bölgesine doğru bölgeden ayrılmışlardır. 17 Buradan şbiliyye ye doğru harekete geçmişlerdir. Vikingler 230/844 yılında Vadiü l-kebir nehrine seksen parça gemiyle girerek vadi boyunca herhangi bir sur, kale, hisar vb. olmaması sebebiyle şbiliy- 14 Ya kûbî, el-buldân, Beyrut, 1422/2001, s. 194; bnü l-sîr, el-kâmil fi t-ârîh, thk. Halil emun Şiyhâ, Beyrut, 2007, V/504; bn aîd el-ağribî, el-uğrib fî Hule l-ağrib, thk. Şevki Dayf, Kahire, 1955, I/49; bu l-fida, uhtasaru Ahbâri l-beşer, Kahire, tsz. II/36; Zehebî, ârîhu l-slâm ve Vefeyâtü l-eşâhîr ve l-a lâm, thk. Ömer Abdüsselam ed-edmûrî, Beyrut, 1997, XVII/7; bnü l-verdî, ârîh, Beyrut, 1996, I/214; bn Haldûn, Kitâbü l-ber ve Dîvânu l-übtedei ve l-haber fî yyâmi l-arabi ve l-acemi ve l-berber ve en Âsârahum min Zevi s-ultâni l-kber, Beyrut, 2010, IV/129; akkarî, Nefhu t-îb min Ğusni l-ndelüsi r-ratîb, thk: hsan Abbas, Beyrut, 1997, I/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/503; Nüveyrî, Nihâyetü l-reb fî Funûni l- deb, Kahire, 2003, XXIII/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/503; Nüveyrî, Nihâyetü l-reb, XXIII/ Bekrî, el-esâlik ve l-emâlik, thk. Cemal alebe, Beyrut, 2003, II/ ; errakeşî, el-stibsâr fî Acâibü l-msâr, Bağdat, 1986, s. 140; bn zârî, Kitâbu l-beyâni'1-uğrib fi Ahbâri ndelüs ve l-ağrib, thk. G..Colin-I. Lewi Provençal, Beyrut, 1983, I/232; Himyerî, er-ravdu l-i târ fî Haberi l-aktâr, thk. hsan Abbas, Beyrut, 1984, I/42.

7 arihte slam Dünyasını Hedef Alan Viking aldırıları 117 ye ye kadar ilerleyebildiler uharrem 230/25 ylül 844 şbiliyye ye akın ettiler. Bunun üzerine şbiliyye ye 12 fersah uzaklıkta bir bölgeye karargah kurdular. Karşılarına çok sayıda müslüman savaşçı çıktıysa da 12 uharrem 230/29 ylül 844 günü müslümanlar kesin bir şekilde yenilgiye uğrayarak çok sayıda müslüman şehit vermiştir. 19 bn Kutiyye diğer kaynaklarının farklı olarak şbiliyye şehrinin boşaltıldığı ve burada yaşayan insanların Kormune ye ve şbiliyye dağlarına kaçtıklarından söz etmektedir. Buralarda kendilerini daha güvende hisseden insanlar şbiliyye saldıran Vikinglerle savaşmak için geri dönüp çeşitli defalar çarpışmışlardır. 20 Daha sonra şbiliyye nin iki mil yakınına karargah kuran Vikinglerin karşılarına buralarda yaşayan insanlar çıkarak onlarla savaşmıştır. Ancak 14 uharrem 230/1 kim 844 günü üslümanlar ikinci kez yenilgiye uğramışlardır. Çok sayıda esir ve kayıp veren müslümanlar çok zor durumda kalmışlardır. Vikingler o gün karşılarına çıkan her şeyi kılıçtan geçirerek şbiliyye şehrine girmeyi başarmışlardır. 21 bnü l-sîr şbiliyye şehrinde Vikinglerin bir gün bir gece 22 bn aîd el-ağribî yedi gün 23 bn zârî Vikinglerin ortaya çıkıp tamamen geri çekilmelerine kadar ndülüs te kırk iki gün 24 Zehebî ise kırk üç gün 25 kaldıklarını rivayet etmektedirler. Daha sonra buradan ayrılan Vikingler gemilerine geri dönmüşlerdir. ndülüs miri II. Abdurrahman işte tam da bu noktada, belki de şbiliyye nin başkent Kurtuba ya yakınlığı yüzünden kuvvetlerini seferber etti. Zira Kurtuba da saldırıya uğrayabilirdi. 26 II. Abdurrahman bazı komutanlar öncülüğünde Vikinglerin üzerine yürümek için karargah kurdurtmuştur. Ancak Vikingler daha önce davranarak saldırıya geçmişler ve bu çatışma sırasında yetmiş Viking savaşçısı öldürülmüştür. Gemilerine çekilmek zorunda kalan Vikinglerle mücadele etmesi için II. Abdurrahman bölgeye başka bir ordu sevk etmiştir. Vikinglerle büyük bir savaşa giren ndülüs ordusu Vikingleri takibe devam etmişlerdir. Viking ordusu güçlü bir şekilde takviye almasına karşın müslümanlar yaşadıkları her bölgede Vikinglerle topyekûn mücadeleye girişmişlerdir. Vikingler in üslümanlara saldırması üzerine başlayan savaşı müslümanlar birçok ndülüslünün ısrarla savaşa devam etmesi sayesinde güçlükle kazanabilmiştir. 18 Zehebî, iyeru A lâmi n-nübelâ, thk: Şuayb Arnavut, Beyrut, 1975, VIII/284; ârîhu l-slâm, XVII/7 19 bnü l-sîr, el-kâmil, V/ ; Nüveyrî, Nihâyetü l-reb, XXIII/ bnü l-kûtiyye, ârîhu ftitâhi l-ndelüs, thk. Abdullah enis et-abba - Ömer Faruk et-abba, Beyrut, 1994, s bnü l-sîr, el-kâmil, V/504; bn aîd el-ağribî, el-uğrib fî Hule l-ağrib, I/49; bu l-fida, uhtasar, II/36; Zehebî, ârîhu l-slâm, XVII/7 22 bnü l-sîr, el-kâmil, V/ bn aîd el-ağribî, el-uğrib fî Hule l-ağrib, I/49; 24 bn zârî, el-beyânu l-uğrib, II/88 25 Zehebî, iyer, VIII/ Price, Neil, spanya, Kuzey Afrika ve Akdeniz de Vikingler, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s. 586.

8 118 Yrd.Doç.Dr. Ali DADAN avaş sonunda beş yüz Viking savaşçısı öldürülmüş 27 dört gemi ele geçirilmiş 28 ve gemilerin içindekiler alınarak gemiler ateşe verilmiştir. Vikingler birkaç gün daha bölgede kalsalar da daha fazla direnemeyerek okyanus üzerindeki gemilerine kaçmış ve müslümanların kendilerine ulaşmalarının önüne geçmişlerdir. 29 Zehebî bu savaş sırasında esir edilen savaşçı sayısını dört bin olarak verirken ele geçirilen gemi sayısını da otuz olarak vermektedir. 30 Vikingler Leble ye çıkarak buradan kimi insanları esir almışlar daha sonra Kureys yakınlarındaki bir adaya çıkarak burada almış oldukları ganimetleri taksim etmişlerdir. üslümanlar nehre girerek iki Viking savaşçıyı öldürmeleri üzerine bir süre sonra buradan ayrılarak Şedune ye saldırmışlar ve burada kaldıkları iki gün süresince ganimet ve esir almışlardır. 31 ndülüs mîrinin gemileri şbiliyye ye ulaşınca bu haberi alan Vikingler alelacele Leble ye doğru çekilerek Leble yi yağmalamışlardır. Oradan kşûniyye ye buradan da Bâce şehrine çekilen Vikingler sonunda şbûne şehrine ulaşarak yollarına devam etmişlerdir. Nereye gittiklerine dair haber alınamamış ve yeni bir saldırı haberi gelmeyince üslümanlar huzura kavuşmuştur. 32 ndülüs mîri II. Abdurrahman ın Viking saldırısıyla birlikte ortaya çıkan güvenlik açıklarını gidermek amacıyla bazı faaliyetler yürüttüğünü görmekteyiz. Bunların en başında açık bir hedef haline gelen şbiliyye şehrine sur inşa edilmesi gelmektedir. 33 Ayrıca Atlas okyanusu kıyısında yer alan birçok kale tahkim edilmiş ve buraları korumakta olan birliklere takviyeler yapılmıştır. Örneğin iki kez Vikinglerin saldırmış olduğu Asîle şehri burada yer alan körfezi korumak amacıyla tahkim edilmiş buraya ribat inşa edilmiştir. 34 bnü l-sîr ve bn Haldûn, bazı tarihçilerin Vikinglerin şbiliyye ye düzenlediği saldırının 246/860 yılında olduğunu kaydettiklerini söylemektedirler. Ancak bu saldırıyı 230/844 yılı olayları içerisinde zikrederek /860 yılında ayrı bir saldırının olmadığını düşünmektedirler. 2. kinci aldırı (245/859) 245/859 yılında altmış iki gemiden oluşan bir donanma ile Vikingler ndülüs ülkesine tekrar çıktılar. 36 ndülüs mevî mîri uhammed b. Abdurrahman 27 bnü l-sîr, el-kâmil, V/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/504; bnü l-verdî, ârîh, I/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/ Zehebî, ârîhu l-slâm, XVII/7 31 bnü l-sîr, el-kâmil, V/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/504; akkarî, Nefhu t-îb, I/ Bekrî, el-esâlik ve l-emâlik, II/391; bn aîd el-ağribî, el-uğrib fî Hule l-ağrib, I/49; Zehebî, iyer, VIII/284; Himyerî, er-ravdu l-i târ, I/59 34 Bekrî, el-esâlik ve l-emâlik, II/294; bn zârî, el-beyâni'1-uğrib, I/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/504; bn Haldûn, ârîh, IV/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/560, bn zârî, el-beyâni'1-uğrib, 1983, II/96; Nüveyrî, Nihâyetü l-reb, XXIII/388

9 arihte slam Dünyasını Hedef Alan Viking aldırıları 119 Vikingler ile savaşmak için bir ordu görevlendirmiştir. Viking gemileri şbiliyye ye kadar ulaşarak şbiliyye yakınlarında bulunan bir adayı işgal ederek üs haline getirmişler çevrede bulunanlar da savaşarak şehrin en büyük mescidini yakmışlardır. şbiliyye yakınında bulunan yerlere düşmanca saldırılarda bulunarak sekiz gün boyunca Nakur u işgal edip yağmalamışlardır. 37 Daha sonra tekrar ndülüs içlerine yönelerek edmira halkını yenilgiye uğratmayı ve lyüvâle kalesini ele geçirmeyi başarmışlardır. 38 Frank duvarına kadar ilerleyen Vikingler bu bölgelere çok sayıda saldırı düzenleyerek yağmalamışlar ve çok sayıda insanı esir almışlardır. Daha sonra buradan ayrılarak güzergahları üzerinde yer alan Şezûne yakınlarında uhammed b. Abdurrahman ın gemileri ile karşılaşan iki taraf savaşa tutuşmuştur. uhammed b. Abdurrahman ın donanması iki gemiyi yakmış diğer iki gemiyi de içindekilerle beraber ele geçirmiştir. 39 Vikinglerin bu yenilginin acısıyla müslümanlarla tekrardan savaşa tutuşsa da müslümanlar karşısında duramayarak Benbelune ye doğru çekilmişlerdir. Burada şehrin hakimi Frank Garcia yı ele geçirmişler o da kendisini kurtarabilmek için doksan bin dinar vermek zorunda kalmıştır. 40 Vikingler bu saldırılarında kıyı şehirlerinde tahribe sebebiyet verseler de ilki kadar fazla zarar veremezler. Vikinglerin ilk akınları ile ikinci akınları arasındaki zaman diliminde II. Abdurrahman kıyı şehirlerini tahkim etmiş donanma iyi organize edilmiş olmasından Vikingler kolayca püskürtülmüştür Üçüncü aldırı (333/944) Vikinglerin slam dünyasına kronolojik olarak düzenlemiş oldukları üçüncü saldırı Hazar Denizi çevresine olmuştur. Hazar Denizi nin bir iç deniz olması sebebiyle Vikinglerin yaşadıkları bölgelerle doğrudan deniz bağlantısı yoktur. Buna rağmen Vikingler in Baltık Denizi nden Hazar Denizi ne nehirler aracılığıyla ulaştıklarını görmekteyiz. Viking gemileri nehir yoluyla Hazar ülkesine kadar ulaşmışlardır. Hazar hakanına elçi göndererek ele geçirilecek ganimetin yarısını vermek şartıyla topraklarından geçip gitmelerine ve yine nehir yoluyla Hazar Denizi ne geçmelerine izin vermesi talebinde bulunmuşlardır. Hazar hakanı Vikinglere istedikleri izni vermesi üzerine Viking gemileri Hazar Denizi ne açılarak Gîl, Deylem, aberistan, Cürcan sahilindeki Abeskun, Naffata (Bakü civarı) ve Azerbaycan bölgesinde yağma ve istilaya başlamışlardır. rdebil şehrinden Hazar Denizi ne kadar olan mesafede Vikingler hunharca insanları katledip 37 Bekrî, el-esâlik ve l-emâlik, II/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/560, bn zârî, el-beyânu l-uğrib, II/96; Nüveyrî, Nihâyetü l-reb, XXIII/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/560, bn zârî, el-beyânu l-uğrib, II/97; akkarî, Nefhu t-îb, I/350; bn Haldûn, ârîh, IV/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/560; Nüveyrî, Nihâyetü l-reb, XXIII/ ; bn Haldûn, ârîh, IV/ uhammed mamüddin, ndülüs iyasi arihi, s

10 120 Yrd.Doç.Dr. Ali DADAN kadınlara ve çocuklara tecavüz etmişlerdir. Hazar Denizi nde ticaret ve balıkçı gemileri dışında her hangi bir şey görmemeye alışkın olan bölge halkı Viking saldırısına hazırlıksız yakalanmıştır. Vikingler çok miktarda ganimet elde edip şehirleri tahrip etmişlerdir /943 yılında Vikingler deniz yoluyla Kür nehrinden geçerek Azerbaycan bölgesinde yer alan Berdea şehrine kadar ulaşmışlardır. 43 bn bi s-âc ın kumandanlarıyla savaşan Vikingler, üslümanların geri çekilmesi üzerine Berdea'ya girmiş ve halka emân vererek onlara karşı gayet iyi davranmışlardır. üslüman askerler çevrenin dört bir tarafından buraya gelip Vikinglerle çarpışmasına rağmen her hangi bir başarı gösterememişlerdir. Berdea halkının Vikinglere karşı taşlı sopalı başkaldırılarını durduramayacaklarını anlayan Vikingler şehir halkının üç gün içinde şehri terkedip gitmelerini ilân etmişlerdir. mkânı olan bazı kimseler dışında halkın büyük bir kısmı yerinden kıpırdamamıştır. Bunun üzerine Vikingler şehri terk etmeyen müslümanlara karşı şiddetli bir saldırıya geçerek onları kılıçtan geçirmiş ve on binden fazla kişiyi esir almışlardır. Öldürülenler ve esir alınanların dışında kalanları da camiye toplayarak şehri terk etmelerini aksi takdirde tüm şehir halkını öldüreceklerini söylemişlerdir. Bu arada hıristiyan bir kişi halk arasına girmiş isyanı durdurmaları için her kişiye yirmi dirhem vereceğini duyurmasına rağmen çok az kimse bunu kabul etmiştir. Vikingler, Berdea halkının yatışmadığını görünce çok küçük bir kesim istisna tüm şehir halkını öldürmüş, öldürdüklerinin mallarını gaspetmiş, esirleri köleleştirmiş ve kadınlardan da hoşlarına gidenleri alıp götürmüşlerdir. 44 Vikinglerin Berdea halkına yaptıklarını öğrenen civar müslümanları bir hayli üzülmüş ve bu saldırı onlara çok ağır gelmişti. Birbirlerini cihada davet ederek büyük bir kalabalık oluşturmuşlar, erzubân b. uhammed de üslümanları toplayarak otuz bin kişilik bir ordu hazırlamış ve onlarla birlikte Vikingler üzerine yürümüştür. Vikingler hiç zorlanmaksızın üslümanlara karşı durabilmişlerdir. Günlerce devam eden çatışma hali sırasında erzubân yaptığı her saldırıdan kayıplarla geri dönmüştür. Kaynaklar bir ara Vikingler in erâğa taraflarına yönelerek, orada bir hayli meyve yiyip veba hastalığına yakalandıklarını ve vebadan çok adam kaybettiklerini zikretmektedir. 45 Vikingler sahillere düzenledikleri saldırılardan dönerken Naffata ya birkaç kilometre mesafedeki adalara sığınmaktaydılar. Şirvan meliki Ali b. el-heysem ordusunu hazırlayarak tekneler ve ticaret gemileri aracılığıyla bu adalara doğru yola çıkmıştır. Vikingler ile yapılan bu adalarda yapılan savaşta binlerce 42 es ûdî, urûcu z-zeheb, I/ bn Fadlan, bn Fadlan eyahatnamesi, s. 76, 160; bnü l-sîr, el-kâmil, V/487; bu l-fida, uhtasar, II/91; bn Kesîr, bû l-fidâ smail b. Ömer ed-dımeşkî, el-bidâye ve n-nihâye, Beyrut. 2010, XI/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/487; bn Haldûn, ârîh, IV/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/487; bn Kesîr, el-bidâye, XI/247; bn Haldûn, ârîh, IV/502.

11 arihte slam Dünyasını Hedef Alan Viking aldırıları 121 müslüman ya boğulmuş ya da öldürülmüştür. Hazar Denizine komşu olan halkların Vikinglere karşı koyabilecek güçlü donanmaları olmadığı için Vikingler burada aylarca kalabilmişlerdir. 46 Bu durum uzayıp gidince erzubân düşmana karşı bir hile düşünerek Vikinglere bir pusu kurmayı uygun görmüştür. Askerlerinden bir kısmını pusuya yerleştirdikten sonra diğer askerleriyle Vikinglere karşı koyacak, sonra yenilmiş numarası yaparak önlerinden kaçacak ve düşman askerleri kurulan pusuları geçinceye kadar bu manevralarını sürdüreceklerdi. Pusular kurulduktan sonra erzubân adamlarını savaş düzenine sokmuş ve Vikingler karşı saldırıya geçmiştir. Her ne kadar erzubân ın planı istediği gibi yürümese de son anda adamlarının yaptığı manevralar sayesinde Vikinglerin başlarındaki kumandanları dahil olmak üzere onlardan bir çok kimse öldürülmüştür. Kurtulanlar ise o civarda Şihristân adıyla bilinen bir kaleye kaçıp sığınarak kendilerini kurtarmışlardır. Vikingler daha evvel bu kaleye gerekli gıda maddeleri ile köle ve diğer mallarını taşıyıp biriktirmiş ve buraya kapanmışlardır. 47 Vikingler yeterince ganimet toplayıp bölgede şartlar aleyhlerine dönmeye başlayınca geldikleri yoldan geri dönmeye karar vermişlerdir. Volga ırmağının Hazar Denizi ne döküldüğü yere gelerek Hazar hakanına elçi göndermişler ve anlaşmaya uygun olarak mal ve ganimetlerden payına düşeni yollamışlardır. Hazar ülkesindeki müslümanlar olup biteni öğrenmeleri üzerine Hazar hakanından üslümanlara yapıp edilenlere karşı Vikinglerle aralarından çekilmesini talep etmişlerdir. Hazar hakanı müslümanları engelleyemese de Vikinglere haber göndererek üslümanların kendilerine saldırmaya hazırlandıklarını bildirdi. üslüman askerler, nehir boyunca onları aramaya başladılar. ki taraf karşı karşıya gelince Vikingler gemilerinden inerek üslümanlardan oluşan on beş bin atlı ve zırhlı savaşçı ile savaşmışlardır. Atil şehrinde oturan Hristiyanlardan bir grup da üslümanların yanında yer aldığı savaş üç gün sürmüştür. üslümanların galip geldiği bu savaşta Vikingler in bir kısmı kılıçtan geçirilmiş, bir kısmı ise boğularak ölmüştür. üslümanlar tarafından sahilde öldürülenlerin sayısının otuz bin olduğu rivayet edilir. Ayrıca beş bin kadar Viking kurtulmuş, onlar da gemilerine binerek Burtas sınırına doğru çekilmişlerdir. Burtas topraklarına gelince gemilerini bırakarak kara yoluyla yollarına devam etmek zorunda kalanların bir kısmı Burtaslar tarafından öldürülürken bir kısmı da müslüman Bulgarlar tarafından öldürülmüştür. Bu yıldan sonra Vikingler Hazar Denizi çevresine bir daha böyle bir harekete kalkışmamışlardır. 48 Ganimet hevesiyle çıktıkları bu macera kendileri için tam bir felaketle sonuçlanmıştır. 46 es ûdî, urûcu z-zeheb, I/ bnü l-sîr, el-kâmil, V/ es ûdî, urûcu z-zeheb, I/142

12 122 Yrd.Doç.Dr. Ali DADAN 4. Dördüncü aldırı (355/966) 355/966 yılının Recep ayının başlarında Kasru bî Dânis ten gelen bir haberde ndülüs ün Atlas okyanusuna bakan batı sahillerinde Vikinglerin yeniden ortaya çıktığını bildirmekteydi. Yirmi sekiz gemiden oluşan bir donanma ile ndülüs sahillerinde beliren Viking donanmasının zarar verdiği sahil şeridinden gelen mektupların sayısı artmıştır. Vikingler şbûne şehrine ulaşınca üslümanlar karşı koymuştur. Vikinglerle üslümanlar arasında yaşanan savaşta üslümanlardan şehit düşenler olduğu gibi Vikinglerden de öldürülen birçok savaşçı olmuştur. Bu yaşananlar üzerine şbiliyye'de bulunan ndülüs donanması Vadi Şelb de Vikingleri yenmeyi başarmış birkaç gemiyi imha ettikten sonra gemilerin içinde bulunanlar üslümanların eline geçmiştir. Ayrıca ele geçen gemilerde bulunan savaşçılar ve mürettebat öldürülmüştür. Bu darbe karşısında Vikingler geri çekilmek zorunda kalmıştır Beşinci aldırı (360/970) 360/970 yılının Ramazan ayında yeniden ndülüs ün batı sahillerinde Viking tehlikesi ortaya çıkmıştır. ndülüs mevî idarecileri ndülüs donamasının bir kısmını eriyye den alarak şbiliyye ye göndermişler ve burada toplanan ndülüs donanması batı sahillerini korumak amaçlı Atlas okyanusuna açılmıştır. 50 Kaynaklar her hangi bir savaştan söz etmemektedirler. ndülüs mevî idarecilerinin sahillere dair almış oldukları tedbirler isabetli olmuş olacak ki Vikinglerin bu son saldırı girişim aşamasında kalmıştır. Bir önceki Viking saldırısında olduğu gibi kendilerinin büyük kayıplar vereceklerini düşündükleri için geri çekilmek zorunda kalmışlardır. onuç Vikingler tespit edebildiğimiz kadarıyla slam dünyası üzerine dördü ndülüs e biri Hazar Denizi çevresine olmak üzere toplam beş sefer düzenlemişlerdir. ndülüs e düzenlenen dört seferin ilki önemli bir yıkıma yol açmışsa da ndülüs mevî miri II. Abdurrahman ın almış olduğu tedbirlerin sonraki Viking saldırılarından ndülüs ü koruduğu anlaşılmaktadır. lk Viking saldırısının büyük yıkıma sebebiyet vermesinin nedeni ndülüslü yetkililerin tehlike olarak kendilerine ndülüs ün kuzeyinde bulunan Hıristiyan krallıkları görmeleri ve bütün savunma hatlarını ona göre şekillendirmelerinden kaynaklanıyordu. Nitekim Viking gemileri bu savunma hattını deniz yoluyla aşıp arka kısmına geçince tamamen savunmasız bir bölge bulmuşlardır. Bu nedenle II. Abdurrahman ın almış olduğu tedbirler yeniden Vikinglerin gelerek sahil şehirlerini ve kalelerini yağmalayamamalarındaki en önemli etkendir. Aynı şekilde tarihleri boyunca Hazar denizinden gelen bir tehlikeyle karşılaşmayan Hazar Denizi çevresinde yer alan slam toprakları hiç ummadıkları bir anda Viking saldırısıyla karşı karşı- 49 bn zârî, el-beyânu l-uğrib, II/ bn zârî, el-beyânu l-uğrib, II/241

13 arihte slam Dünyasını Hedef Alan Viking aldırıları 123 ya kalmışlardır. Bu nedenle tehlikenin boyutlarını algılayıp ona karşı tedbir alıncaya kadar Vikingler çok sayıda insanı öldürmüş ve bir o kadarını da esir alarak bölgeden ayrılma yoluna gitmişlerdir. Ancak Hazar bölgesi çevresinde yaşayan üslümanlar arasında bu haber çok çabuk yayılınca evlerine ulaşmak için Hazar Denizinden Volga nehrine çıktıkları esnada Vikingler, Hazar ve Bulgar üslümanların saldırılarına uğramaları sonucunda çok büyük kayıplar vermişlerdir. Bu nedenle olsa gerek Vikinglerin doğudaki istila sayıları batıda olduğu gibi fazla değildir. Kaynaklar» Abdülvahid Zennun aha, Halil brahim amerrai, Natık alih atlub, arihü l-arab ve Hadaretuhum fi l-ndelüs, Beyrut, 2000» Allen, aver, he Vikings, Cambridge, 1913.» Androshchuk, Fjodor, Vikingler Doğuda, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s » Bauduin, P., Vikingler, çev. smail Yergüz, stanbul, 2004.» Bekrî, bû Ubeyd Abdullah b. Abdülaziz el-ndelüsî (ö. 487/1094), el-esâlik ve l-emâlik, thk. Cemal alebe, Beyrut, 2003» Brink, tefan, Vikingler Kimdi?, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s » bu l-fidâ, mâdüddîn smail b. Ali (ö. 732/1331) uhtasaru Ahbâri l-beşer, Kahire, tsz.» gil, eikkelsen, Vikingler ve slam, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s » Himyerî, uhammed b. Abdülmü min (ö.727/1327), er-ravdu l-i târ fî Haberi l-aktâr, thk. hsan Abbas, Beyrut, 1984.» Holman, Katherine, he A to Z of the Vikings, Polymouth, 2009.» bn Fadlan, Ahmed b. Fadlan (ö. 310/922), bn Fadlan eyahatnamesi, çev. Ramazan Şeşen, stanbul, 2010.» bn Haldûn, Abdurrahmân b. uhammed (ö. 808/1406), Kitâbü l-ber ve Dîvânu l-übtedei ve l-haber fî yyâmi l-arabi ve l-acemi ve l-berber ve en Âsârahum min Zevi s-ultâni l- kber, Beyrut, 2010» bn zârî, Kitâbu l-beyâni'1-uğrib fi Ahbâri ndelüs ve l-ağrib, thk. G..Colin-I. Lewi Provençal, Beyrut, 1983, II/96» bn Kesîr, bû l-fidâ smail b. Ömer ed-dımeşkî (ö. 774/1372), el-bidâye ve n-nihâye, Beyrut. 2010, XI/247.» bn aîd el-ağribî, el-uğrib fî Hule l-ağrib, thk. Şevki Dayf, Kahire, 1955.» bnü l-sîr, Ali b. uhammed b. uhammed el-cezerî (ö.630/1232), el-kâmil fi t-ârîh, thk. Halil emun Şiyhâ, Beyrut, 2007.» bnü l-kûtiyye, bûbekr uhammed b. Ömer e-kurtubî (ö. 367/977), ârîhu ftitâhi l- ndelüs, thk. Abdullah nis et-abba - Ömer Faruk et-abba, Beyrut, 1994.» bnü l-verdî, bû Hafs Zeynüddin Ömer b. uzaffer, el-kindî (ö. 749/1348), ârîh, Beyrut, 1996.» Karagöz, elim, Vikingler ve Viking stila Çağı ( ), Yüksek Lisans tezi, Aksaray Üniversitesi osyal Bilimler nstitüsü, 2014» akkarî, bu'l-abbas Şahabüddin Ahmed b. uhammed (ö. 1041/1632), Nefhu t-îb min Ğusni l-ndelüsi r-ratîb, thk. hsan Abbas,Beyrut, 1997.» errakeşî, el-stibsâr fî Acâibü l-msâr, Bağdat, 1986.» es ûdî, bü l-hasan Ali b. Hüseyin (ö. 346/957), urûcu z-zeheb ve e âdinü l-cevher, Beyrut, 2008» ontgomery, J.., Arapça Kaynaklarda Vikingler, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s » Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb (ö. 733/1332), Nihâyetü l-reb fî Funûni l- deb, Kahire, 2003, XXIII/383» Price, Neil, spanya, Kuzey Afrika ve Akdeniz de Vikingler, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s » Rick Chartrand, ark Harrison, Keith Durham, Ian Heath, he Vikings: Voyagers of Disco-

14 124 Yrd.Doç.Dr. Ali DADAN very and Plunder, Oxford, 2006.». uhammed mamüddin, ndülüs iyasi arihi, çev. Yusuf Yazar, Ankara, 1990» hepard, Jonathan, Viking Rus ve Bizans, Viking Dünyası, ed. tefan Brink-Neil Price, çev. bru Kılıç, stanbul, 2015, s » impson, J. veryday Life in the Viking Age, New York, 1967.» Ya kûbî, Ahmet b. shak b. Ca fer b. Vehb (ö.292/904),el-buldân, Beyrut, 1422/2001.» Zehebî, bu Abdullah uhammed Şemsüddîn (ö.748/1347), iyeru A lâmi n-nübelâ, thk: Şuayb Arnavut, Beyrut, 1975.», ârîhu l-slâm ve Vefeyâtü l-eşâhîr ve l-a lâm, thk. Ömer Abdüsselam ed- edmûrî, Beyrut, 1997