NAHÇIVAN. Tarih ve İnsan. Esra Akar Muş Alparslan Üniversitesi Tarih Bölümü Öğrencisi. Popüler Tarih Dergisi. Özerk Cumhuriyeti

Transkript

1 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 63 Esra Akar Tarih Bölümü Öğrencisi NAHÇIVAN Özerk Cumhuriyeti Popüler Tarih Dergisi

2 TİD 64 GİRİŞ Devlet kavramı üzerine en kapsamlı tanımı George Jellinek, Üç Unsur Teorisiyle yapmıştır. Bu teoriye göre devlet; insan, toprak ve egemenlik unsurlarının bir araya gelmesiyle ortaya çıkar. Devletin birinci unsuru olan insan topluluğuna hukukta millet denir. Millet kavramı, birbirlerine birtakım bağlarla bağlanmış olan insanlardan oluşmuş bir topluluktur. Devletin ikinci unsuru olan toprağa hukukta ülke denir. Ülke kavramı, belirli bir insan topluluğunun devamlı olarak yaşayabileceği ve egemenlik kurabileceği, belirli sınırları olan bir toprak parçasıdır. Devletin üçüncü unsuru olan iktidara hukukta egemenlik denir. 1 Egemenlik kavramı, en üstün iktidar manasına gelmektedir. Bir devletin varlığından bahsedebilmek için insan topluluğunun belirli bir ülke üzerinde en üstün iktidara sahip olması gerekmektedir. İmam Gazali, insanların isyana ve haksızlığa karşı meyilli olarak yaratıldıklarını ve yaratılışları gereği haksız davranışlarda bulunabileceklerine işaret etmektedir. Ona göre, mutlu bir toplum için hak ve adaleti icra ve infaz eden üstün bir otoritenin yani bir devlet teşkilatının bulunması şarttır. İbn Haldun a göre devlet, toplum halinde yaşamayı ve teşkilatlanmayı gerektiren insan hayatının tabii bir sonucudur. Yine İbn Haldun a göre, tarihte gerçekleşmiş olan bütün siyasi rejimler kaynağını insanın toplum halinde yaşamasının mümkün olması için bir kanun ve kanun koyucuya duyulan zorunlu ihtiyaçtan almaktadır. 2 Maverdi ye göre ise devlet, insan doğasının toplumsal olma eğilimine ve bu eğilimi destekleyen akli faaliyetlerine dayanarak açıklamaktadır. Maverdi, insanoğlunun toplumsallaşma eğilimini, tek başına bütün ihtiyaçlarını karşılayamamasına dayandırmaktadır. 3 Bu genel devlet tanımından sonra devlet çeşitlerine değinmek yerinde olacaktır. Devletler, 1 Kemal Gözler, Devletin Genel Teorisi, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2007, s.4. 2 Bilal Yılmaz, İbn Haldun a Göre Din-Toplum İlişkisi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004), s Mehmet Birsin, Maverdi nin Devlet Anlayışı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 2004), s bağımsız, özerk ve yarı özerk şeklinde sınıflara ayrılmaktadır. Biz konumuz itibariyle özerk devletlerden bahsedeceğiz. Özerklik, bir devletin egemenlik yetkisi bağlamında sınırlarını kendi çizdiği hukuki bir kavramdır. Nitekim özerklik, Türk Dil Kurumu nun Güncel Türkçe Sözlüğünde Bir topluluğun, bir kuruluşun ayrı ayrı bir yasaya bağlı olarak kendi kendini yönetme hakkı, muhtariyet, otonomi, otonomluk ve bir kişinin, bir topluluğun kendi uyacağı yasayı kendisinin koyması 4 şeklinde tanımlanmaktadır. Bu minvalde Azerbaycan Cumhuriyeti ile sınırımızı teşkil eden Nahcivan Özerk Cumhuriyeti de, Azerbaycan sınırları içinde yer alan ve özerklik statüsüne sahip bir idari birimdir. 1- Nahcivan Adının Kökeni ve Başlıca Coğrafi Özellikleri Nahcivan adı ilk kez miladi II. Asırda yaşamış olan Yunan coğrafyacısı Klaudi Ptolomey in Coğrafya adlı eserinde geçmiştir. Ptolomey, Nahçivan adını Naxsuana olarak belirtmiştir. Şehrin adı, Nahcivan da kesilen 6. Yüzyıla ait Sasani sikkelerinde Nahç, Ortaçağa ait kaynak ve kitabelerde, Naşeva, Naşevi veya Nahcivan, Nahcivan da kesilen 14. Yüzyıla ait İlhanlı sikkeleri üzerinde ise Naşeva olarak geçmektedir. Horenli Moses e göre Nahcivan, bu bölgede Kürtlerin ataları olarak kabul edilen Medlerin yerleşim alanıdır. Birçok tarihçiye göre Nahcivan şehri, milattan önce 1539 yılında oluşturulmuştur. Nahcivan kelimesi sözlükte, büyüyen, inkişaf eden anlamına gelmektedir. Kâtip Çelebi ve Evliya Çelebi gibi seyyahlar eserlerinde şehrin adını Negşi-Cahan (Dünyanın Güzelliği) olarak zikretmektedir. 5 Azerbaycan Hükümeti ne bağlı Nahcivan Özerk Cumhuriyeti Transkafkasya yaylasının güneydoğusunda yer alır. Kuzeyinde ve Kuzeydoğusunda Ermenistan Cumhuriyeti, Kuzeybatısında Türkiye Cumhuriyeti, Batısı ve Güneybatısında ise İran İslam Cumhuriyeti bulunmaktadır. Nahcivan ın Ermenistan ile olan 4 Bahadır Bumin Özarslan, Bir Özerk Cumhuriyet Örneği Olarak Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, I. Milletlerarası Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu, Kastamonu Üniversitesi, 2016, s Vladimir Minorsky, Nahcivan, İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998, s.34. Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

3 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 65 doğal sınırını, Zengezur ve Dereleyez dağlarının su bölümü çizgisi oluştururken, Türkiye ile İran sınırını ise Aras Nehri oluşturmaktadır. Nahcivan ın kapladığı alan, kuzeybatıdan güneydoğuya doğru 158 km uzunluğunda, kuzeyden güneye en geniş mesafesi ise 75 kilometredir. Kuzeyde en uç noktasını Saraybulak Dağlarının Şerur ilçesi sınırlarındaki Kömürlü Dağı, en güney noktasını ise Aras Nehri nin güneydeki sahilinden 600 metre yükseklikte bulunan Zereni demiryolu oluşturmaktadır. Doğu da en uç noktayı, Zengezur Dağları nın Güney kollarından olan Zereni Dağı oluştururken, Batı da, Sederek ilçesinin Aras Nehri yakınlarında yerleşen en eski Urmiye Köyü oluşturmaktadır. Nahcivan ın yeryüzü şekillerini, ovalık alanlar ve dağlık alanlar diye ikiye ayırmak mümkündür. Nahcivan coğrafyası yeraltı ve yerüstü kaynakları bakımından oldukça zengindir. En önemli yer altı kaynakları; altın, gümüş, cıva, bakır, kayatuzu ve kükürttür. Mamafih maden suları bakımından da zengin kaynakları mevcuttur. Nahcivan ın Şahtahtı köyünde Traverten yatakları, Karatepe, Diyadin; Buzgov da da mermer yatakları bulunmaktadır. 6 Karasal bir iklime sahip olan Nahcivan ın karasallığı, Aras Nehri nden yüksek dağlık alanlara doğru artmaktadır. Nahcivan da Karasal iklimin etkisi ve yeryüzü şekillerine bağlı olaraktan yıllık yağış miktarı çok düşüktür. Nahcivan da Aras vadisinden yaklaşık 1700 metrelere ulaşan alanda Bozkır bitki örtüsü görülürken, orman örtüsü küçük parçalar halinde metrelerden başlayıp metrelere kadar görülebilmektedir. Yüzölçümü 5363 km kare olan Nahcivan dan başka yedi ilçe merkezi, beş adet şehir, sekiz kasaba ve iki yüz yedi köy yerleşimi bulunmaktadır. Nahcivan ın ekonomisi; tarım, hayvancılık ve sınır ticaretine dayanır. 7 Ekonomik gelişmeler Azerbaycan a bağlı olarak her yıl artış göstermiştir. 2- Nahcivan ın Tarihi ve Siyasi Gelişmeleri Azerbaycan Cumhuriyeti nin egemenliği altındaki toprakların bütünlük göstermeyen görüntüsü nedeniyle, Nahcivan tipik bir eksklav, yani anavatanından ayrılmış bir toprak parçası durumundadır. Nahcivan ın tarihi, 1500 yıl öncesine kadar uzanır. Bölge İranlılar, Araplar, Selçuklu Türkleri, Moğollar, Osmanlı Türkleri ve Rusya nın elinde kalmıştır. 8 İran, Hindistan, Orta Asya, Çin ve Avrupa ülkelerine giden ticaret yollarının Nahcivan arazisi üzerinden geçmesi, bu bölgede yerleşik hayatın gelişmesinde etkili olmuştur. Bu durum devlet anlayışı bilincine varmada da önayak olmuştur. M.Ö Yüzyıllarda Nahcivan, Manna ve Medlerin hâkimiyeti altında bulunmuştur. Miladi III. Asırda Nahcivan, Sasanilerin eline geçmiştir. Roma ile İran daha sonraları ise İran ile Bizans arasındaki mücadelelerde Nahcivan mülkiyeti devamlı el değiştirmiştir. 654 yılında Nahcivan, dört halifenin üçüncüsü olan Hz. Osman zamanında Araplar tarafından fethedilmiştir. XI. Asırda Selçuklular Azerbaycan a girmiş ve Nahcivan Eyaleti ni Türk yurdu haline getirmiştir. Şehir Sultan Alparslan ın ikametgâhına ayrılmıştır. Nahcivan XII. Asrın birinci yarısında Moğol istilasına uğramış ve şehirde tam anlamıyla bir kargaşa ortamı hâkim olmuştur. Nahcivan hem nüfus açısından hem de yerleşim yeri bakımından büyük bir yıkıma uğramıştır. Atabey Şemseddin zamanında Padişahlık İkametgâhı olan Nahcivan, Moğol İlhanlıları döneminde Tümenlik şeklinde idare olunmuştur. 9 XVI. Asır a gelindiğinde Nahcivan idari yönden Safevi Devleti nin vilayetlerinden olan Çukur- Sedd (Revan) Beylerbeyliğine dâhil edilmiştir yılında Kanuni Sultan Süleyman ın I. İran Seferi ile şehir tam bir savaş alanına dönüşmüştür yılında İstanbul da, Safevi 6 Oğuz Şimşek, Nahcivan ın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 1, Sayı 6, (2010), s.114, Serhat Zaman, Siyasi Coğrafya Açısından Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, İstanbul: Pegem Akademi Yayınları, 2013, s.6. 8 O. Yüksel, Nahcivan, Türk Ansiklopedisi, Cilt 25, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1977, s Cəmil Quliyev, Nahcivan, Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, Cilt 7, Bakü: Azerbaycan SSC Yayınları, 1983, s.173. Popüler Tarih Dergisi

4 66 TİD Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

5 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 67 Popüler Tarih Dergisi

6 TİD 68 ve Osmanlı Devletleri arasında imzalanan barış antlaşması neticesinde Azerbaycan ın büyük bir kısmı Nahcivan dâhil, Karabağ, Tebriz, Serap, Maroğa, Şirvan ve onların batısında yer alan topraklar Osmanlı hâkimiyetine verilmiştir. Ancak 1603 yılında İranlı Şah Abbas ın karşı hücumuyla Nahcivan, Osmanlı nın elinden geri alınmıştır. XVIII. Asrın başlarında Rusya nın Hazar sahilindeki yerleri işgal etmesi ve Osmanlı nın Kafkaslara doğru ilerleyişi Rusya ile Osmanlı yı karşı karşıya getirmiştir. 12 Haziran 1724 yılında imzalanan İstanbul Antlaşmasına göre, Azerbaycan Osmanlı ya verilmiştir. Mamafih Osmanlı Devleti yapılan antlaşmaya istinaden Nahcivan, Ordubad ve İran Kalesini de ele geçirmiştir. Fakat İran tahtına Nadir Şah ın oturmasıyla birlikte Osmanlı Devleti Kafkaslardan çekilmiş ve Nahcivan Eyaleti yeniden İran a bağlanmıştır. XVIII. Asrın ortalarında Nadir Şah ın kurmuş olduğu imparatorluk yıkılınca Azerbaycan, İran hâkimiyetinden kurtulmuş ve hanlıklar ile küçük devletler kurulmuştur yılları arasında İran ile Rus Çarlığı arasında yapılan savaşlar sonucunda Rus Çarlığı, Nahcivan ve Revan Hanlıkları dışındaki bütün Kuzey Azerbaycan ı ele geçirmiştir. Böylelikle Çarlık Rusya sı 26 Haziran 1827 tarihinde Revan ve Nahcivan ı da hâkimiyeti altına almıştır. İran bu savaş neticesinde Rusya ile Türkmençayı Antlaşmasını imzalamıştır. Nahcivan ve Revan Hanlıklarının Rusya tarafından ele geçirilmesiyle Çar I. Nikolay öncülüğünde iki hanlık birleştirilmiş ve bir Ermeni Vilayeti oluşturulmuştur. Şubat 1917 de Bolşevik İhtilali ile Rusya da Çarlık rejimi son bulmuştur. Böylelikle Ermeniler, Erivan (Revan) merkez olmak üzere Erzurum, Kars, Van, Bitlis, Muş, Nahcivan ve Zengezur u da içine alan bölgede, bir Ermeni Devleti kurmak için harekete geçmişlerdir. 11 Meydana getirilen Ermeni Vilayetinde 752 köy oluşturulmuştur ki onlardan 521 i Erivan (Re- 10 Ziya Bünyadov ve Yusuf Yusufov, Azerbaycan Tarihi, Bakü: Elm Neşri, 1994, s.465, Ali Arslan, I. Dünya Savaşı Sonunda Nahcivan da Yapılan Milli mücadele ve Bugünkü Nahcivan ın Statüsünün Oluşumu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 14, Sayı 41, (Temmuz 1998), s van) Eyaleti nde, 179 u Nahcivan kazasında, 52 si ise Ordubad dairesindeydi. Dağıtılmış ve harabeye dönüşmüş köylerle birlikte Ermeni Vilayetinde toplam köy olmuştur. Bunların unda Müslüman, inde ise Ermeni yaşamıştır. Netice itibariyle Türkmençay ve Edirne Antlaşmalarından sonra 119,5 bin Ermeni Kuzey Azerbaycan da iskân edilmiş ve onların göçleri sonraki zamanlarda da devam etmiştir yıllarında dış devletlerinde desteğini alan Ermeniler, Nahcivan da bir Ermeni Hükümeti kurma girişiminde bulunmuşlardır. Ancak 1921 yılında Nahcivan da yapılan referandum sonucunda ahalinin yüzde 90 dan fazlası Nahcivan ın Özerk Cumhuriyet statüsünde, Azerbaycan Cumhuriyeti terkibinde kalmasına oy vermiştir. 12 Mart 1915 yılında Ermeni isyancıları, Gümrü ve Nahcivan da çok sayıda Müslüman köylerinde katliamlara girişmişlerdir. Doğu ve Batı Kafkasya da 250 köy ile Gümrü de tutulan Osmanlı savaş esirleri de Ermeniler tarafından yakılarak öldürülmüştür baharında Azerbaycan da yaşayan Müslüman ahaliyi Ermenilerin zulmünden yine Osmanlı Ordusu kurtarmıştır. Nihayetinde 30 Ekim tarihinde Kazım Karabekir in 15. Kolordusu harekete geçerek Ermeni ordularını yenmiştir ve 2-3 Aralık 1920 tarihinde Ankara ile Erivan arasında Gümrü Antlaşması imzalanmıştır. Çok geçmeden 4 Aralık günü Lenin in emriyle Erivan a giren Kızıl Ordu Taşnak Hükümeti ni düşürerek, Ermenistan da Sovyet Cumhuriyeti ni ilan etmiştir. 14 Sovyetler Birliği bu gelişmeler neticesinde Gümrü Antlaşmasını feshetmek istemiştir. 12 İsmail Haciyev, Nahcivan: Ermeni İddiaları ve Tarihi Gerçekler, Tarih ve Medeniyetler Tarihi Sempozyumu, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 2017, s Beşir Mustafayev, Nahcivan Olayları General Andranik Ozanyan ın Nahcivan daki Katliamı (Arşiv Belgelerinin İzinden), Ankara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 47, (Kasım 2012), s Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya ( ), Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları,1970, s.544. Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

7 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 69 TBMM Hükümeti ise antlaşmanın devam etmesi taraftarıdır. Bu minvalde 18 Mart 1921 tarihinde iki devlet arasında Moskova Antlaşması imzalanmıştır. Moskova Antlaşması nın üçüncü maddesine göre, Nahcivan hiçbir devlete bırakılmamak kaydıyla Azerbaycan ın terkibinde kalacaktır. Bu antlaşma ile Nahcivan, Türkiye nin himayesi altından çıkmış, Azerbaycan a bırakılmıştır. 15 Nahcivan ın bugünkü statüsüyle ilgili son uluslararası antlaşması ise 13 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Kars Antlaşmasıdır. Bu antlaşma ile Sovyet Rusya ve Türkiye arasındaki Kuzey Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan sınırı tekrardan çizilmiştir. Kars Antlaşması süresiz olarak imzalanmış ve imzalayan devletlerden herhangi birisi bu antlaşmayı tek taraflı olarak katiyen feshedemez kararı alınmıştır. Antlaşma 11 Eylül 1922 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Azerbaycan Cumhuriyeti nin lideri Haydar Aliyev in 1992 yılının Mart ayında Türkiye ye yapmış olduğu resmi ziyareti sırasında antlaşmaya yeniden bakılmış ve Türkiye Nahcivan ın toprak bütünlüğünün garantörü fikri bir kez daha belirtilmiştir. 16 Azerbaycan Anayasası nın 134. ve 141. Maddeleri, Nahcivan Özerk Cumhuriyeti nin statüsünü ve Azerbaycan iç hukukundaki yerini belirtmektedir. Azerbaycan Anayasası na göre, Nahcivan Özerk Cumhuriyeti nde kuvvetler ayrılığı sistemi benimsenmiştir Maddeye göre Ali Meclis, Bakanlar Kurulu ve Mahkemelerden oluşan, yasama, yürütme ve yargı düzeni içinde, bahsi geçen organlar kendi içinde bağımsızdırlar. Yasama organı olan Ali Meclisi, Anayasanın 137. Maddesinde belirtildiği üzere 45 üyeden oluşur ve görev süresi 5 yıldır. Ali Meclis, Ali Meclis Başkanı nın ve onun yardımcılarını seçer. Nahcivan Özerk Cum- 15 İbrahim Ethem Artnur, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahcivan ( ), Türk Ankara: Tarih Kurumu Basımevi, 2001, s Emin Arif Şıhaliyev, Kars Antlaşması, Nahcivan la Bağlı Siyasi Meseleler Üzerine Yeni Bir Değerlendirme ve Ermeni İddiaları, Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, (Ocak 1920), s.16,21. huriyeti içinde en yetkili makamın sahibi Ali Meclis Başkanı dır. Azerbaycan Anayasası nın 139. Maddesinde belirtilen Nahcivan Özerk Cumhuriyeti Ali Meclisi nin çalışma düzeni; Nahcivan Özerk Cumhuriyeti nin bütçesinin onaylanması, ekonomik ve sosyal programların onaylanması, Başbakan ın göreve atanması ve görevden alınması, Bakanlar Kurulu nun onaylanması ve Bakanlar Kurulu na güvenoyu verilmesi konularında karar alma yetkisi de yine Nahcivan Özerk Cumhuriyeti Ali Meclis e aittir. Anayasa nın 141. Maddesinde ise, yerel yürütme organlarına değinilmiştir. Bu maddeye göre, yerel yürütme organlarının başkanları Nahcivan Özerk Cumhuriyeti Ali Meclis Başkanı nın önerisi üzerine Azerbaycan Cumhurbaşkanı tarafından atanır Azerbaycan Anayasası nın 134. Maddesinde Nahcivan Özerk Cumhuriyeti hukuki statüsü belirtilmiştir. Anayasa nın bu maddesine göre, Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, Azerbaycan Cumhuriyeti ne bağlı Özerk bir devlettir. Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, içişlerinde belirli oranda bağımsız, dışişlerinde ise bağımlı olan ve arazi olarak Azerbaycan ın ayrılmaz bir parçasıdır. 29 Aralık 1998 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi tarafından onaylanan Nahcivan Özerk Cumhuriyeti nin Anayasası nın 1. Maddesinin 2. Fırkasına göre Nahcivan Özerk Cumhuriyeti statüsünü, Azerbaycan Cumhuriyeti nin Anayasası belirtmiştir Nahcivan da Yerleşme, Nüfus ve İktisadi Yapı Osmanlı Devleti, hâkimiyeti altına aldığı toprakları Tahrir Defterlerinde kaydetmekteydi. Bu sayede şehirlerin nüfusu ve yerleşim yeri hakkında kolayca bilgi edinebilmekteyiz. Osmanlı Devleti nde nüfus ve vergi sayımlarının kolayca tespit edilebilmesi için sancaklar ve kazalar belli idari birimlere ayrılmaktadır. Bu 17 Ozan Ergül, Cavid Abdullayev, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, Ankara Üniversitesi Dergisi, Cilt 47, Sayı 1, (İlkbahar 1998), s Recep Rehimli, Azerbaycan Yönetim Sistemi, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Sayı 9, (İlkbahar 2001), s.382. Popüler Tarih Dergisi

8 TİD 70 idari birimler içerisinde yer alan kavramlar ise nahiyeler ve köylerdir tarihli Tapu Tahrir Defteri ne göre, Liva-i Revan başlığı altında bulunan 27 adet kazaya yer verilmiştir. Bunlar; Revan (Erivan), Kerpi, Garnı, Vadi, Aralık, Talın, Armavi, Abaran, Şarabhane, Ağca Kale, Nahcivan, Mevazi Hatun, Melek Arslanlu, Karabağ, Dereşam, Dereşahbuz, Bazarçayı, Şerur, Sisyan ve Ordubad kazalarıdır. 19 Nahcivan 1590 tahririne göre, 12 mahalleden oluşmaktadır. Mahallelerdeki Müslüman ve Gayrimüslim hane sayısı 745 tir. Şehirdeki toplam nüfus hane sayısına göre, 3725 kişi olarak saptanmaktadır. Şehrin en kalabalık mahallesi 107 hane yani 535 kişi ile Hoca Bey mahallesidir. En az nüfusa sahip mahalle ise 10 hane yani 19 Hasan Babacan, 1590 (H.633) Tarihli Tahrir Defterine Göre Revan Kazası, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994, s kişi ile Tiz Harab Mahallesi olarak görülmektedir. Mahallelerde toplam bekâr sayısı 121 kişidir. Bunların 120 si Müslüman, biri ise Gayrimüslimdir. Bekâr sayısı genel nüfusa oranla azdır. Mahalle isimleri genelde şahıs isimleri (Cihan, Seyid, Hüseyin, Ahmedi, Mirza, Şahap gibi) olarak geçmektedir. Erivan ile birlikte 1590 tahririne göre Nahcivan da halkın büyük bir kısmı şehir merkezinde yaşamaktadır. Ancak buna rağmen Nahcivan sancağında sosyoekonomik hayatın ağırlık merkezini köyler teşkil etmektedir. Halkın geçimini genellikle tarım yoluyla elde etmesinden mütevellid köy hayatı ekonomik açıdan gayet cazip bir durumdadır. Nahcivan a bağlı köy sayısı defter kayıtlarına göre 34 tür. Ancak bu köylerden 13 tanesi hakkında kaynaklarda bilgi verilmemiştir. Nahcivan kazasında bulunan toplam nüfusun yüzde 39 u köylerde yaşamaktadır. Bu köyler içinde toplam 168 hane bulunmaktadır. Bu köylerin en büyüğü Yezdabad, en küçüğü ise 3 hane ile Gireyüren dir tarihli tapu tahrir defterl- Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

9 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 71 erine göre köylerde 493 hane ve 58 adet bekâr olmak üzere 2523 kişi yaşamaktadır. 20 Nahcivan Sancağının Mufassal Defteri ne göre, Nahcivan Sancağının yaşayış yerlerinin sayısı 11, vergi verenlerinin sayısı 2436 dır. Karabağ nahiyesinin yaşayış yerlerinin sayısı 4, vergi verenlerinin sayısı 264 tür. Azadciran nahiyesinin yaşayış yerlerinin sayısı 37, vergi verenlerinin sayısı 2918 dir. Şorlut nahiyesinin yaşayış yerlerinin sayısı 5, vergi verenlerinin 133 kişi civarındadır. Toplam vergi verenlerin sayısı 6048 kişidir. Nahcivan Hanlığının Hazar boyundaki Karabağ nahiyesi yılda akçe, Kışlağat nahiyesi akçe, Dereşem nahiyesi akçe ve Azadciran nahiyesi ise akçe gelir getirmiştir. Erivan eyaletinin Hazar boyunda yerleşen Sultan Hasslarındaki yıllık geliri Maku da akçe, Gerni nahiyesinde akçe, Vedi nahiyesinde akçe, Şerur da akçe, Sürmeli de akçe, Iğdır da akçe ve son olarak aralık nahiyesinde ise akçedir. Hazar boyu bölgelerinin yıllık geliri toplam olarak akçedir. Nahcivan Hanlığının Rusya tarafından işgalinden 5 yıl önce hanlıklardan gelen gelirlerin listesine bakıldığında Ordubad bölgesinden gümüş parayla 7117 rubl (Para birimi) 80 gepik (Bozuk para), tahıl olarak 74 halvar (Ağırlık birimi) 186 Tebriz batmanı (Ağırlık birimi) vergi alındığını görmekteyiz. Deste bölgesinin köyünden gümüş parayla 7316 rubl 20 gepik, tahılla 118 halvar 329 Tebriz batmanı, Çenenab bölgesinin 4 köyünden gümüş parayla 2822 rubl 20 gepik, tahılla 59 halvar 375 Tebriz batmanı, Bilev bölgesinden gümüş parayla 5996 rubl, tahılla 157 halvar 150 Tebriz batmanı vergi alınmıştır Türkiye ile Nahcivan Arasındaki İlişkiler 13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlaşmasıyla Azerbaycan ın himayesi altında Sovyet yönetimine bırakılan Nahcivan ın, Türkiye ile ilişkileri 1924 yılına kadar devam etmiştir. Türkiye ile Nahcivan arasındaki ilişkilerin kesilmesi neticesinde Ermenilerin etkisi ile sınır düzenlemesi bahanesiyle Nahcivan ın dokuz köyü Ermenistan a bırakılmıştır yılında Azerbaycan, Sovyetler Birliği nin himayesi altından çıkmış, bu sayede Nahcivan da bağımsızlığını ilan etmiştir. Nahcivan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonra hızlı bir değişim ve dönüşüm içerisine girmiştir. Bu dönemde Ermeniler Karabağ daki Türkleri yerlerinden sürmüş ve ciddi manada mezalim uygulamıştır. Bu süreç zarfında Azerbaycan halkının lideri Haydar Aliyev, Nahcivan ın tek çıkış noktasının Türkiye olacağı kanaatindedir. Bu amaçla Haydar Aliyev Türkiye ile ikili ilişkiler içerisine girmiştir. Bu minvalde Nahcivan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev ile Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Süleyman Demirel arasında 24 Mart 1992 tarihinde bir işbirliği protokolü imzalanmıştır. Bu protokole göre; Türkiye Nahcivan a 100 milyon dolarlık kredi verecektir. Türkiye, Nahcivan ile arasındaki telefon ve televizyon bağlantısını sağlayacaktır. Ayrıca her yıl Nahcivan dan Türkiye ye gelerek eğitim almaları için 100 öğrenciye gereken imkân sağlanacaktır. 22 Iğdır ve Nahcivan ı birbirine bağlayan Hasret Köprüsü nün açılmasından önce Nahcivan la sınır komşusu olan Iğdır ın il olması kararı alınmıştır. Ve 27 Mayıs 1992 tarihinde 3806 Nolu kanun ile Iğdır il olmuştur. Bu minvalde Nahcivan Sınır Kapısı nın açılması konusu ortaya çıkmıştır. 23 Nisan Bayramı nda açılışı planlanmış ancak gerekli çalışmalar zamanında tamamlanamamıştır. Bundan dolayı köprünün 28 Mayıs 1992 tarihinde açılması kararlaştırılmıştır. Köprünün açılması fikri Ermenileri rahatsız etmiş ve karşı hücuma geçme girişimde bulunmuşlardır. Ancak hareketleri başarısızlıkla sonuçlanmış, köprüyü havaya uçurmak isteyen üç Ermeni vatandaşı yakalanmıştır. 20 Hakan Karagöz, 1590 Tahririne Göre Nahcivan Kazası Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001, s İrade Memmedova, 18. Ve 19. Yüzyılların Başlarında Azerbaycan ın Azerboyu Bölgeleri ve Nüfusu (İrevan, Nahcivan, Karabağ Hanlıkları Üzere), Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, (Temmuz 2013), s Artnur, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahcivan ( ), s Popüler Tarih Dergisi

10 TİD 72 Hasret Köprüsü, 28 Mayıs 1994 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Süleyman Demirel ve Nahcivan Meclis Başkanı Haydar Aliyev in katılımıyla açılmıştır. Yetmiş yılın ardından iki devleti bir araya getiren Hasret Köprüsü, daha sonralarda Dostluk Köprüsü olarak anılmaya başlamıştır. Köprü yalnızca Türkler ile Azeriler arasındaki özlemi bitirmemiş aynı zamanda her iki devlet açısından da ekonomik kalkınmayı sağlamıştır. Nahcivan ın stratejik önemini kavrayan Kazım Karabekir in dediği gibi Nahcivan bir Şark Kapısı idi ve bu bölgenin elde edilmesi zaruriydi. Dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal ve Başbakanı Süleyman Demirel in katıldığı törenler yapılmıştır. İki taraf da halinden gayet memnundur. Hasret Kapısı nın açılmasıyla birlikte ekonomide büyük bir hareketlilik meydan gelmiştir. Nahcivan dan Iğdır a önemli ölçüde mal girişinin yanı sıra mazot girişi de başlamıştır. Nahcivan dan Iğdır a gelen mazottan ton mazot diğer illere sevk edilmiş, karşılığında gelir elde edilmiştir. Iğdır dan 1995 yılında toplam dolarlık ihracat yapılmıştır. Nahcivan ile yapılan bir diğer ticaret de şekerpancarı ithalatıdır. Nahcivan dan alınacak şekerpancarına karşılık, Türkiye Nahcivan a kristal şeker ve suni gübre vermiştir. Nahcivan dan ayrıca yaş sebze ve meyve alımına da başlanılmıştır Nahcivan ın Kültür, Medeniyet ve Mimarisi Nahcivan, bir yönetim merkezinin yanı sıra önemli bir kültür merkezidir. Kazma Mağarası nda yapılan kazılarda ele geçen Musterien Kültürü ne ait delici ve kazıyıcı taş aletleri Nahcivan ın Transkafkasya ve Yakındoğu kültürleriyle ilişkili olduğunu göstermektedir. Babak Rayonu I. Kültepe Höyüğü nde yapılan kazılarda elde edilen veriler bölgenin Kalkolitik döneminde Urmiye Gölü Havzası ile ilişkili bir kültür olduğunu ortaya koymaktadır. Nahcivan tarih boyunca önemli stratejik bir bölge olmuştur. İldenizliler Devleti nin başkenti olduğu dönemde bu bölgede dokumacılık, inşaat, demircilik, halıcılık, kuyumculuk vb. alanlar başlıca zanaat dallarını oluşturmuştur. Şehir civarında halk ziraat, bağcılık, balıkçılık ve tuz çıkarmakla uğraşmaktaydı. Moğolların istilasının ardından han, çarşı, kervansaray ve Aras nehri üzerindeki köprüler yıkılıp ortadan kalkmıştır. XVI. Yüzyılın sonlarında Nahcivan da yirmi beş değirmen, birer boyahane, mum imalathanesi ve sabunhane olduğu görülmektedir. Şehir halkı çoğunlukla ziraatla uğraşmış, buğday, arpa, darı, nohut ve mercimek ekip, bağcılık, koyunculuk ve arıcılık işleriyle ilgilenmiştir tarihli mufassal defterine göre, Nahcivan da ikisi harap olmak üzere yirmi altı değirmen, mumhane, boyahane, sabunhane, üç çarşı, bir pazar ve 191 dükkân mevcuttur. İldenizliler döneminde Nahcivan, gelişmiş kültür merkezlerinden biriydi. Bu devirde şehirde medreseler faaliyet göstermiştir. Bu dönemde tarih, fıkıh, dil ve tababet gibi dallarda eserler kaleme alınmıştır. 24 Nahcivan ın mimarları, tuğladan inşa ettikleri saray, köprü, cami, mescit, kervansaray ve türbelerin yanı sıra mimarlık mektebini de oluşturmuşlardır. Önemli mimari yapılara sahip olan Nahcivan, Azerbaycan ın diğer bölgelerine hâkim olan kesme taş mimarisine karşı tuğla mimarisinin daha çok geliştiği bir bölgedir. Hasetten Anıt mezar mimarisi bakımından çok zengin olan Nahcivan da en dikkate değer yapı Mümine Hatun Kümbetidir. Kümbet, atabeyliğin kurucusu olan Şemseddin İldeniz in karısı Mümine Hatun için oğlu Kızılarslan tarafından yaptırılmıştır. Büyük Selçuklular döneminde bir alt kat bulunan kümbetler inşa edilmeye başlanmıştır. Bu yapılanmaya Demavent Kümbeti örnek gösterilebilir. Mamafih Amasya Halifet Gazi Kümbeti, Kemah Mengücek Gazi Kümbeti ve Niksar Kırkkızlar Kümbeti de anıt mezar mimarisine örnek gösterilebilir Cengiz Atlı, Iğdır Nahcivan İlişkilerinde Önemli Geçiş Noktası Hasret Kapısı-Açılışı ve İki Ülke İlişkilerindeki Rolü, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,, Cilt 6, Sayı 28, (Güz 2013), s Hüsamettin M. Karamanlı, Nahcivan, İslam Ansiklopedisi, Cilt 32, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006, s Yusuf Çetin, Nahcivan Mümine Hatun Kümbeti, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Der- Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

11 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 73 SONUÇ Sonuç itibariyle Nahcivan zorlu bir süreç neticesinde bağımsızlığına kavuşmuştur. Bu süreç zarfında 1920 yılında imzalanan Gümrü Antlaşması, 1921 de Moskova Antlaşması ve yine 1921 tarihinde imzalanan Kars Antlaşmasıyla bölgenin özerk bir statüye kavuşması sağlanmıştır. Ancak Kars Antlaşmasıyla Azerbaycan himayesi altına giren Nahcivan, aynı zamanda Sovyetler Birliği nin hâkimiyeti altına da girmiştir. Bu gelişmeler neticesinde Rusya nın siyasi stratejisi itibariyle bölge Ermenilerin eline geçmiştir. Ermeniler bölgede bir Ermenistan Hükümeti kurma girişimlerinde bulunmuştur. Bu minvalde Ermeniler, Nahcivan bölgesinde yaşayan ahali üzerinde birçok kıyım ve mezalim gerçekleştirmiştir. Bu uygulanan mezalimden Nahcivan bölgesinde yaşayan Türklerde nasiplerini almıştır. Birçok Türk göçe zorlanmış, direnenler ise en kötü şekilde yok edilmiştir. Bu duruma daha fazla dayanamayan Türk Orduları komutanı Kazım Karabekir harekete geçmiştir. Ona göre Nahcivan bir Şark Kapısıdır ve bu bölgenin elde bulundurulması zaruridir. Bu hususu nazar itibariyle Türk Ordusu Nahcivan a girmiştir. Ancak Gümrü Antlaşmasıyla tekrar çıkmak zorunda kalmıştır. Azerbaycan ın 1991 yılında Sovyet yönetiminden bağımsızlığını elde etmesiyle, bu tarihten sonra Nahcivan da bağımsızlığına kavuşmuştur tarihinden sonra Nahcivan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Nahcivan ın Ermeni zulmünden kurtulması için tek çıkış kapısını Türkiye olarak görmüştür. Bu nedenle Türkiye ile ikili ilişkilere girişmiştir. Türkiye bu duruma taraftardır. Bu amaç doğrultusunda Türkiye, Iğdır ı il haline getirmiştir. Daha sonra Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Turgut Özal ile Nahcivan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev in katıldığı törenle 28 Mayıs 1992 tarihinde Hasret Köprüsü adını verdikleri sınır kapısı açılmıştır. Bu köprü sayesinde Türkler ile Azeriler arsında yetmiş yıllık özlem bitmiştir. Ayrıca bu sınır kapısı ile ikili ticaret ilişkileri gelişmiş, iktisadi hayat canlanmıştır. Türkiye, Nahcivan dan mazot almakta ve bunun karşılığında kristal şeker ve suni gübre vermiştir. Daha sonra Nahcivan dan yaş sebze ve meyve alımına da başlanmıştır. Nahcivan ın kendine has kültürü ve mimarisi de ayrıca dikkatleri çekmektedir. KAYNAKÇA ARSLAN, Ali, I. Dünya Savaşı Sonunda Nahcivan da Yapılan Milli mücadele ve Bugünkü Nahcivan ın Statüsünün Oluşumu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 14, Sayı 41, , ARTNUR, İbrahim Ethem, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahcivan ( ), Türk Ankara: Tarih Kurumu Basımevi, ATLI, Cengiz, Iğdır Nahcivan İlişkilerinde Önemli Geçiş Noktası Hasret Kapısı-Açılışı ve İki Ülke İlişkilerindeki Rolü, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,, Cilt 6, Sayı 28, 7-17, BABACAN, Hasan, 1590 (H.633) Tarihli Tahrir Defterine Göre Revan Kazası, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BİRSİN, Mehmet, Maverdi nin Devlet Anlayışı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 2004), s BÜNYADOV, Z. ve YUSUFOV, Y., Azerbaycan Tarihi, Bakü: Elm Neşri, ÇETİN, Yusuf, Nahcivan Mümine Hatun Kümbeti, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Cilt 6, Sayı 28, 17-21, ERGÜL, Ozan, Cavid Abdullayev, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, Ankara Üniversitesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 28, (Güz 2003), s Popüler Tarih Dergisi

12 TİD 74 gisi, Cilt 47, Sayı 1, , GÖZLER, Kemal, Devletin Genel Teorisi, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, HACİYEV, İsmail, Nahcivan: Ermeni İddiaları ve Tarihi Gerçekler, Tarih ve Medeniyetler Tarihi Sempozyumu, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 2017, s KARAGÖZ, Hakan, 1590 Tahririne Göre Nahcivan Kazası, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, KARAMANLI, Hüsamettin M., Nahcivan, İslam Ansiklopedisi, Cilt 32, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya ( ), Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları,1970. MEMMEDOVA, İrade, 18. Ve 19. Yüzyılların Başlarında Azerbaycan ın Azerboyu Bölgeleri ve Nüfusu (İrevan, Nahcivan, Karabağ Hanlıkları Üzere), Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 11-22, MİNORSKY, Vladimir, Nahcivan, İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, MUSTAFAYEV, Beşir, Nahcivan Olayları General Andranik Ozanyan ın Nahcivan daki Katliamı (Arşiv Belgelerinin İzinden), Ankara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 47, , ÖZARSLAN, Bahadır Bumin, Bir Özerk Cumhuriyet Örneği Olarak Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, I. Milletlerarası Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu, Kastamonu Üniversitesi, 2016, s QUALİYEV, Cəmil, Nahcivan, Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, Cilt 7, Bakü: Azerbaycan SSC Yayınları, REHİMLİ, Recep, Azerbaycan Yönetim Sistemi, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Sayı 9, , ŞIHALİYEV, Emin Arif, Kars Antlaşması, Nahcivan la Bağlı Siyasi Meseleler Üzerine Yeni Bir Değerlendirme ve Ermeni İddiaları, Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, 15-26, ŞİMŞEK, Oğuz, Nahcivan ın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 1, Sayı 6, , YILMAZ, Bilal, İbn Haldun a Göre Din-Toplum İlişkisi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YÜKSEL, O., Nahcivan, Türk Ansiklopedisi, Cilt 25, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, ZAMAN, Serhat, Siyasi Coğrafya Açısından Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, İstanbul: Pegem Akademi Yayınları, Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)